ინვესტიციური პროექტების რეალიზაციის რისკი და მისი შემცირების გზები (მეთოდოლოგიური საკითხები)
დალი მაგრაქველიძე
ბოლო დროს ეკონომიკურ ლიტერატურაში შეინიშნება ინვესტორული პროექტებით განსაკუთრებული დაინტერესება, რაც გარკვეულწილად საინვესტიციო საქმიანობის აქტიურობაზე მიუთითებს. საქართველოში დასავლეთის ქვეყნების კანონმდებლობისაგან განსხვავებით, საწარმოთა ფინანსურ ანგარიშგებებსა და დაბეგვრაში ერთგვარი შეუსაბამობა შეიმჩნევა.
ამიტომ, გარდამავალი პერიოდის ინფლაციური ეკონომიკის პირობებმა ინვესტიციური პროექტების გამოსადეგობისა და მიმზიდველობის (მიზანშეწონილობის) შეფასების განსაკუთრებული მეთოდების შემუშავება მოითხოვა, რომლებიც არც სამამულო და არც უცხოელი ინვესტორების უნდობლობას არ გამოიწვევს, და საყოველთაოდ აღიარებულ სტანდარტულ მეთოდებთან ადაპტაციის აუცილებლობას შეუწყობს ხელს. ადაპტაციის ძირითადი სიძნელეები (საგადახადო დაბეგვრისა და ანგარიშგების თავისებურებების ჩათვლით) ინვესტირების არასასურველ შედეგებთან, ინვესტიციურ რისკთან და განუსაზღვრელობის ფაქტორების შესაძლო ცვლილებებთან დაკავშირებით წარმოიქმნება.
სწორედ, საინვესტიციო პროექტების განხორციელების რისკის შემცირების გზების გამონახვა უნდა გახდეს პრიორიტეტი საინვესტიციო პოლიტიკაში.
რისკის არსის შესწავლა მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც პროექტების შემქმნელები, ინვესტორები და სხვები შეძლებენ რეალურად არსებულ რისკებზე ინფორმაციის მიღებას პროექტის რეალიზაციის იმ ეტაპზე, როდესაც ამ ინფორმაციას ჯერ კიდევ შეეძლება პრაქტიკული სარგებელის მოტანა.
რისკი დღემდე ცნობილ კატეგორიებს შორის ყველაზე საიდუმლოებით მოცულია. კაცობრიობამ მისი არსებობის შესახებ დიდი ხანია რაც შეიტყო. მიუხედავად იმისა, რომ რისკს მიიჩნევენ ისტორიულ, ეკონომიკურ და ფილოსოფიურ კატეგორიად, ამავდროულად რისკის საერთო აღიარებული თეორია დღემდე არ არსებობს.
როგორც წესი, ავტორები სამეცნიერო ლიტერატურაში რისკის სხვადასხვა განსაზღვრებას კონკრეტულ საქმიანობასთან მიმართებაში იძლევიან. რა თქმა უნდა, ჩვენთვის უდიდესი ინტერესს წარმოადგენს განსაზღვრება, რომელიც ეხება რისკს ბიზნესის სფეროში. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.
პიტერ ბერსტაინი თვის ნაშრომში, რომელიც ეძღვნება რისკს ბიზნესში აღნიშნავს, რომ “რისკის” ქვეშ უნდა მოვიაზროთ საწარმოს მიერ საკუთარი რესურსების დაკარგვის, შემოსავლების სრულად მიუღებლობის და დამატებითი ხარჯების გაწევის შესაძლებლობა (საშიშროება) განსაზღვრული საწარმოო და ფინანსური საქმიანობის პროცესში.
ი. ბალაბანოვი შემდეგ განსაზღვრებას გვთავაზობს: “რისკის ქვეშ იგულისხმება დანაკარგის საშიშროება, რომელიც გამომდინარეობს ბუნებრივი მოვლენებისა და საზოგადოების საქმიანობის ამა თუ იმ სპეციფიკიდან. რისკი – ეკონომიკური და ისტორიული კატეგორიაა”[2,გვ,21].
საპროექტო დაკრედიტებაზე მიძღვნილ ნაშრომში რისკის ქვეშ მოაზრებულია ეკონომიკურ პროცესებზე განსზღვრული ფაქტორების მოულოდნელი ზემოქმედების ალბათობა, რომელთა გავლენითაც შესაძლებელია მოხდეს შედეგის გადახრა დაგეგმილი სიდიდიდან. აქვე მოყვანილია ასევე საპროექტო რისკების კონკრეტული განმარტება: პროექტული რისკები – ეს იმ რისკების ერთობლიობაა, რომლებიც ემუქრება პროექტის ეკონომიურ ეფექტურობას, რომელიც გამოიხატება ფულადი სახრების ნაკადზე ნეგატიური გავლენით [3გვ.44].
რისკის ცნების საკმარისად ზუსტად განსაზღვრისათვის, აუცილებელია მასთან დაკავშირებული ძირითადი ტერმინების შინაარსის გაანალიზება.
ეს ტერმინებია: “ალბათობა”, “შესაძლებლობა”, “საშიშროება” და “შესაძლო საშიშროება”. თითოეული ეს ტერმინი მიუთითებს რაღაცის მოხდენის შესაძლებლობას. ესენია “დანაკლისი”, “ზარალი”, “დანაკარგი”, “შემოსავლების დანაკარგი”, “დამატებითი ხარჯების გაჩენა”, “შედეგის დაგეგმილი სიდიდიდან გადახრა”. ამასთან, არსებობს საერთო ცნება,რომელიც გააერთიანებდა აქ ჩამოთვლილ ტერმინებს, რომელთან მიმართებაშიც ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი წარმოადგენს კერძო მოვლენას.
ასეთი ცნება არსებობს. ეს არის ალბათობის თეორიის ძირითადი ცნება – ხდომილება. “ხდომილების” ქვეშ ალბათობის თეორიაში იგულისხმება ყველა ფაქტი, რომელიც ცდის შემთხვევაში შეიძლება მოხდეს ან არ მოხდეს ხდომილების” ცნება წარმოადგენს ძირითადს ოპერააციის გამოკვლევაში. ეს არის ძირითადი ცნება დაგეგმისა და მართვის ქსელური სისტემის შექმნაში, მსხვილი პროექტების მართვის დროს და ა.შ.
დანაკლისის ან ზარალის მიღება, შემოსავლების დაკარგვა და დამატებითი ხარჯების გაჩენა, ისევე როგორც შედეგის დაგეგმილი სიდიდიდან გადახრა, ყველა ის მოვლენაა რომელიც შეიძლება მოხდეს და ხანდახან სინამდვილეში ხდება კიდეც.
ახლა განვიხილოთ ტერმინი “შესაძლებლობა” და “ალბათობა”, თუმცა მოცემული ცნებები ახლოსაა ერთმანეთთან, მათ შორის არსებობს განსხვავება. ის გამოიხატება “ჭეშმარიტის” ცნებით. შესაძლებლობის წარმოქმნა ნიშნავს ხდომილების მოხდენის ჭეშმარიტი პირობის წარმოქნას. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ხდომილება მოხდება. შესაძლებლობა ახასიათებს თვისობრივ გადასვლას ხდომილების ახდენის პირობის გაჩენისაკენ. ხდომილების ალბათობა – არის ამ ხდომილების შესაძლებლობის ობიექტურობის ხარისხის რაოდენობრივი ზომა. აქედან გამომდინარე, ჯერ ჩნდება ხდომილების ახდენის შესაძლებლობა, ხოლო შემდეგ გამომდინარეობს მისი მოხდენის ალბათობა, თუმცა რეალურ ცხოვრებაში ეს შეიძლება პრაქტიკულად ერთდროულად მოხდეს [5,გვ.4].
ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რისკი – ეს არის ხდომილების ახდენის შესაძლებლობა რაიმე ფაქტორების გავლენით.
ზოგად შემთხვევაში რისკის მართვა უფრო მეცნირებაა, ვიდრე ხელოვნება. ამიტომ რისკის შესწავლისათვის გამოიყენება თანამედროვე მეცნიერული მეთოდოლოგია. პრაქტიკულად ეს გვაძლევს რისკების სისტემის გამოკვლევის რეალურ შანსებს, გამოვავლინოთ მათი დინამიკა და კანონზომიერება, გავაანალიზოთ მოქმედი ფაქტორები და ვეძებოთ რისკების შემცირების გზები, როგორც ინვესტორებისათვის, ისე რეალიზაციის პროექტის სხვა მონაწილეთათვის.
უნდა აღინიშნოს, რომ რისკისგან გაქცევა ან მისგან სრულიად თავის დაღწევა – უაზრობაა. ეს არის თავის დაღწევა არამარტო არასასურველი ხდომილებების ახდენისა, არამედ სასურველისაც. ამ აზრით, ანდაზა “ვინც არ რისკავს – ის ვერ სვამს შამპანურს!” აბსოლუტურად სწორია. ამიტომ, ნებისმიერი საინვესტიციო გადაწყვეტილების მიღებისას გასათვალისწინებელია ანალიზი, შეფასება, ანგარიში და, საჭიროების შემთხვევაში, რისკის დაწევა.
არსებობს რისკების სამი ძირითადი ქვესისტემა: გარეშე რისკი, შიდა და საქმიანი. გარეშე რისკები – რისკებია, რომლებიც არ არიან დამოკიდებული პროექტის რეალიზაციის მონაწილეთა ქმედებებზე. როგორც წესი, რაიმე ნეგატიური შემთხვევის მოხდენა, რომელიც შეხებაშია მოცემული სახის რისკთან, გავლენას ახდენს არა მარტო ამ პროექტზე, არამედ ყველაზე ან ბევრზე, ამ დარგში ან მოცემულ რეგიონში.
განხორციელებულ ყველა ან უმეტეს ინვესტიციებზე. სურ. 1-ზე მოცემულია გარეშე რისკების ძირითადი ჯგუფები. ხახდახან ამ რისკებს მაკროდონის რისკებსაც უწოდებენ.
შიდა რისკები. ისინი ძალიან ინდივიდუალურია თითოეული კონკრეტული საწარმოსათვის, რომელიც ახორციელებს საინვესტიციო პროექტს. ერთი მხრივ, საწარმოში მომუშავეები ცდილობენ ინვესტორს (კრედიტორს) ეს დაუმალონ და მეორე მხრივ, ეს განსაკუთრებით საშიშია, რადგან ხშირად თვითონაც არა აქვთ Nმათზე ცხადი წარმოდგენა. სურ. 2-ზე მოცემულია საწარმოში არსებული ძირითადი შიდა რისკები.
საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის დროს არსებულ რისკთა სისტემაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს საქმიან რისკებს. თუ გარეშე რისკები ეს ის რისკებია, რომლებიც არ არიან დამოკიდებული იმ საწარმოს შიდა მდგომარეობაზე, ხოლო შიდა რისკები, ფაქტობრივად, მთლიანად საწარმოებზეა დამოკიდებული, საქმინი რისკები ეს ის რისკებია, რომლებიც წარმოიშვება საწარმოს სხვა კომერციულ ან არაკომერციულ სტრუქტურებთან ურთიეთქმედების დროს ქვეყანაში ან რეგიონში რეალურად არსებული საქმიანი გარემოს პირობებში.
საქმიანი რისკი ჩვეულებრივ დაკავშირებულია საბრუნავი საშუალებების წრებრუნვის წყვეტასთან და ამ წრებრუნვის დაუმთავრებლობასთან. საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის პრაქტიკაში საქმიანი რისკი შეიძლება დაკავშირებული იყოს არა მარტო საბრუნავ საშუალებებთან, არამედ, შეიძლება მნიშვნელობა ჰქონდეს ისეთ ფაქტორს, როგორიცაა საწარმოო აღჭურვილობის მომწოდებელთა ან სხვა პარტინიორთა საიმედობა.
განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ თუ გარეშე და შიდა რისკები არ არიან ურთირთკავშირში, მაშინ საქმიანი რისკები შეიძლება აღმოცენდნენ როგორც ერთის, ისე მეორეს მიერ ამგვარად, არის საფუძველი ვივარაუდოდ, რომ რისკების სამივე ჯგუფი ურთიერთკავშირშია, თუმცა ეს ყოველთვის არაა აშკარა და ქმნიან რისკების ერთიან სისტემას, რომლის მდგომარეობაც რისკს ნებისმიერი საინვესტიციო პროექტის რეალიზაციისათვის ზღვრულ მნიშვნელობას აძლევს.
ნებისმიერი საინვესტიციო პროექტისათვის რისკის ზღვრული მნიშვნელობის არსებობა საშუალებას იძლევა ჩამოვაყალიბოთ საინვესტიციო პროექტის შემუშავებისათვის მნიშვნელოვანი პირობა, ასევე მისი პრაქტიკული განხორციელების ბიზნეს-გეგმა.
მთავარ პირობად, რომელიც უნდა იქნეს დაცული საინვესტიციო პროექტის შემუშავების დროს, ესაა პროექტის რეალიზაციის ზღვრული რისკის ზღვრულად დასაშვებ მნიშვნელობამდე დაწევა. მაგრამ, აუცილებლად მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ ის, რომ პროექტის შემუშავების და ბიზნეს-გეგმის შედგენის პერიოდში მისი პრაქტიკული რეალიზაციის დროს ფაქტობრივად უნდა წყდებოდეს ოპტიმაზიციური ამოცანები. საეჭვოა მონაწილეებსMან ინვესტორს მოეწონოს ნებისმიერი საშუალებით რისკის დაწევა, ე.ი. მასზე დანახარჯის გაუთვალისწინებლად. ასე ხომ შეიძლება არც მიიღონ პროექტის რეალიზაციით მოსალოდნელი ფინანსური შედეგები.
საინვესტიციო პროექტის რეალიზაციის ზღვრული რისკის (ზღ) ქვეშ დროის კონკრეტულ მომენტში უნდა ვიგულისხმოთ რისკის მნიშვნელობა, რომელიც გამოწვეულია რეალურად არსებული ფაქტორების შესახებ ინფორმაციის არ არსებობით ან მათი არასაკმარისობით დროის მოცემულ მომენტში, ასევე იმ შემდგომ გადაწყვეტილებათა ხარისხით, რომლებიც მიიღება მისი დამთავრების ბოლომდე. თეორიულად ასეთი ფაქტორები ყოველთვის არსებობს და მანამდე სანამ არ არსებობს დამაჯერებელი ინფორმაცია რისკის რაიმე ფაქტორის არარსებობის ან მისი გავლენის უნმნიშვნელობაზე, სამართლიანია დავუშვათ შესაბამისი პრობლემების გაჩენის ალბათობა.
პრაქტიკულ ინტერესს იწვევს კითხვაზე პასუხი: როდის შეიძლება განისაზღვროს პროექტის რეალიზაციის უალბათესი რისკის სიდიდე საკმაოდ ზუსტად იმისათვის, რომ ინვესტორმა საბოლოო გადაწყვეტილება მიიღოს სახსრების ჩადების შესახებ? საკმარისი საფუძველი არსებობს იმისათვის, რომ ეს მოხდეს მომენტში, როდესაც გვაქვს სრული წარმოდგენა ბიზნეს-გეგმის შემუშავების ხარისხზე საინვესტიციო პროექტის პრაქტიკული რეალიზაციის შესახებ, და უკვე ცნობილია ვინ და როგორ განახორციელებს მას ცხოვრებაში. სწორედ ამ მომენტში, პროექტის რეალიზაციის უალბათესი რისკი შეიძლება განვსაზღვროთ ინვესტორისათვის უფრო მეტად მისაღებად, გავითვალისწინებთ რა იმ შემსრულებლების ადრე მიღწეულ მუშაობის ხარისხს, რომლებიც პროექტს ახორციელებდნენ და ასევე პროექტის რეალიზაციის ყველაზე მოსალოდნელ რისკის სიდიდეს. შესაბამისად, ინვესტორმა (კრედიტორმა), რომელსაც ესმის ასეთი შესაძლებლობის არსებობა, წინასწარ უნდა შეათანხმოს მისი გამოყენების უფლება ადრე მიღებულ შეთანხმებებში.
საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციისას რისკების რაოდენობრივი შეფასების ძირითად პრობლემას მისი რეალიზაციის რისკების სისტემაში განუსაზღვრელობის ხარისხის დაწევა წარმოადგენს.
თავის მხრივ, ეს ნიშნავს, რომ აუცილებელია ვეძებოთ გზები და შევქმნათ მეთოდიკა, რომელიც საშუალებას მოგვცემს შევაფასოთ რეალურად არსებული განუსაზღვრელობა. საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის რეალურ პრაქტიკაში აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ რისკების უმეტესობის აღმოცენება დაკავშირებულია სისტემის განუსაზღვრელობის და ჭეშმარიტი ინფორმაციის მიღების პრობლემათან.
ცხადია, რომ პროექტის რეალიზაციის რისკის ჭეშმარიტი მნიშვნელობის განსაზღვრა შეიძლება მხოლოდ მისი დამთავრების მომენტში. არანაკლებ ნათელია ის, რომ ინვესტორებს, პროექტის პასუხისმგებელ შემსრულებლებს და მისი რეალიზაციის სხვა მონაწილეებს მთავარია ჰქონდეთ წარმოდგენა მოცემული პროექტის რისკის ალბათურ დინამიკაზე პროექტის განხორხციელების მთელი დროის განმავლობაში. რეალურია თუ არა ეს სინამდვილეში?
ამოცანა რთულია, მაგრამ განხორციალებადი. ამასთან ეს რეალურად პრაქტიკულად შეუძლებელია. სინამდვილეში, დროის საწყის მომენტში პროექტის რეალიზაციის მონაწილეებს აქვთ ყველაზე დიდი განუსაზღვრელობა პროექტის რეალიზაციის არსებულ რისკთან დაკავშირებით, რომელიც მხოლოდ მისი დამთავრების შემდგომ გამოვლინდება. შემდგომში ეს განუსაზღვრელობა თანდათან შემცირდება, მაგრამ მთლიანად არ გაქრება.
პროექტის რეალიზაციის მსვლელობისას მიღებული გადაწყვეტილებების ეფექტურობის შეფასება ყოველთვის სასარგებლოა, მაგრამ ყველაზე დიდი მნიშვნელობა აქვს ამას მაშინ, როდესაც წინასწარ არ ვიცით მღებული გადაწყვეტილებების სისტემის მდგომარეობა, ე.ი. არსებობს საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ გადაწყვეტილებების მიღებაზე გავლენას იქონიებს ისეთი შემთხვევითი ფაქტორები, რომელთა გამორიცხვა შეუძლებელია.
პროექტის მონაწილეთათვის, ისევე როგორც ინვესტორისათვის, რისკების სხვადასხვა ფაქტორების მოქმედების გამოვლენა პროექტის შემუშევების და რეალიზაციის მთელი პერიოდის განმავლობაში აქტუალურია. საწყის პერიოდში პროექტის ინიციატორებს, რომლებიც ფლობენ პერსპერქტიულ ბიზნეს-იდეას, შეუძლიათ მოიწვიონ ინვესტორი პროექტის დასაფინანსებლად, იმის გამო რომ არ გააჩნიათ მისი დამუშავებისათვის საკმოა რაოდენობის თანხა. ამასთან, მხოლოდ მიმზიდველი ბიზნეს-გეგმა საკმარისი არა არის ინვესტორის მოსაზიდად. ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვან ყურადღებას იმსახურებს რისკის ხარისხის დაწევა. საფინანსო ბაზარზე ინვესტორს ყოველთვის აქვს არჩევანი. ძნელია იმის მტკიცება, რომ ვინმე, თუნდაც ძლიერი ქართველი ჩინოვნიკი, შეძლებს აიძულოს ინვესტორი ჩადოს ფული ქართულ საინვესტიციო პროექტში, თუ თვითონ იგი არ მიიჩნევს მას სასარგებლოდ.
უნდა აღინიშნოს, რომ არსებობს დიდი რაოდენობა პროექტებისა, რომლებიც განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან მრავალი პარამეტრით, რეალიზაციის ფაქტორებითა და პირობებით. ის, რაც მიუღებელია ინვესტორისათვის ერთ სიტუაციაში, შეიძლება მისაღები იყოს სხვა პროექტის დაფინანსების გადაწყვეტილების მიღების დროს.
მსგავს ფაქტორებს შეიძლება მივაკუთვნოთ:
– პროექტის მასშტაბი (კაპიტალდაბანდებითა და შრომითი დანახარჯებით);
– რეალიზაციის ვადები;
– სახელმწიფოს მონაწილეობა;
– დარგი;
– რეგიონი;
– მონაწილეების და/ან ინვესტორების კონკურენტული უპირატესობის ქონა ქმედების მოცემულ სფეროში და ა.შ.
ერთ-ერთ ეფექტურ საშუალებად, რომელიც მიმართულია, საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის რისკის დაწევისაკენ, შეიძლება გახდეს საქართველოში საინვესტიციო ბაზრის შექმნა. პრინციპში, საინვესტიციო პრიექტების ყიდვა ან გაყიდვა, როგორც მისი რეალიზაციის საწყის სტადიაში, ისე მის დამამთავრებელ ეტაპზე ახლაც შეიძლება, მაგრამ ასეთი ყიდვა-გაყიდვის გარიგების გამართულად მომზადება და გაფორმება არც თუ ისე ადვილია მხარეების ინტერესების სრულად უზრუნველსაყოფად.
პირველ რიგში, ყოველთვის არ არის ადვილი გავცეთ პასუხი კითხვაზე: რა იყიდება? ზოგიერთი საქონელი გამოდისსაპროექტო დოკუმენტაციის კომპლექტის ფორმით, ასევე დოკუმენტების სახით, რომლებიც ადასტურებენ პროექტის მონაწილეთა სხვადასხვა უფლებებს და რომლებიც აუცილებელია მისი წარმატებული რეალიზაციისათვის, ან იყიდება ფაქტობრივად შექმნილი საწარმო. ეს პრინციპულად განსხვავებული გარიგებებია, რომელთაგან თითოეული რეგულირდება თავისი სამოქალაქო საკანონმდებლო ნორმებით. მაგრამ, თავისთავად ცხადია, რომ პროექტის რეალიზაციის პროცესში პირველი თავისთავად გადადის მეორეში, ე. ი. დოკუმენტები მუდმივად გადადიან “ცოცხალ საწარმოში”. მაგრამ სად, რა მომენტში, პროექტის რეალიზაციის რა ეტაპზე ან სტადიაზე ხდება ეს გადასვლა, რის შემდეგაც გარიგება სხვანაირად უნდა გაფორმდეს? და ასეთი გადაუწყვეტი საკითხი შეიძლება ბევრი დაისვას. ცხადია, რომ მათი არსებობა ზრდის საინვესტიციო პროექტების ყიდვა-გაყიდვის რისკს.
მეორე, ბაზრის არარსებობის გამო ადვილი არ არის განვსაზღვროთ საინვესტიციო პროექტის “საბაზრო” ღირებულება.
მესამე, თუკი რომელიმე კომპანიას მოუნდება გაყიდოს განხორციელებადი პროექტიც, მაგალითად, ფინანსური გართულებების მიზეზით, იგი ამის გაკეთებას სწრაფად ვერ შეძლებს, თუ საერთოდ შეძლებს.
მეოთხე, ვინ შეძლებს კვალიფიკაციურად შეაფასოს მოცემული საკუთრება რელურად არსებული რისკების გათვალისწინებით?
ცხადია, თითოეულ ზემოთ ჩამოთვლილ სიძნელეს აქვს ობიექტური ხასიათი, ამასთან სავსებით შესაძლებელია მისი გადაწყვეტა, განსაკუთრებით თუ სახალმწიფო გამიავლენს თავის დაინტერესებას და გამოსცემს რიგ საჭირო დოკუმენტებს და შექმნის რეგულირებისა და მხარდაჭერის მექანიზმებს.
შეიძლება ასევე შეიქმნას პროექტის გაყიდვის რამდენიმე განსხვავებული სქემა. უმარტივესიდან, რომლის დროსაც მსხვილი პროექტის რეალიზაციისათვის იქმნება გახსნილი ტიპის სააქციო საზოგადოება, რომლის აქციები ბირჟაზე ხვდებიან, რთულამდე, რომელიც გულისხმობს ისეთი სპეციალიზირებული კომპანიების შექმნას, რომლებიც დაკავებულნი არიან პროექტების შესყიდვითა და მათი შემდგომი ბედის განსაზღვრით. შესყიდვის მიზანი შეიძლება იყოს როგორც პროექტის დამთავრებამდე მიყვანა, ისე შესაბამისი მომზადების შემდეგ მისი ახალ მყიდველებისათვის მიყიდვა.
რამდენადაც აუცილებელია საინვესტიციო პროექტის შესაძლო გაყიდვის უზრუნველყოფა რეალიზაციის სხვადასხვა სტადიაზე იმდენად უნდა გადაწყდეს ორი საკითხი:
– მკაფიოდ დადგინდეს გასაყიდ ობიექტთა ნუსხა, ე. ი. განისაზღვროს, რა იყიდება: ბიზნეს-იდეა მისი რეალიზაციის უფლებით კონკრეტულ პროექტში; დამუშავებული საინვესტიციო პროექტი ყველა საჭირო დოკუმენტით; არა მარტო საინვესტიციო პროექტი, არამედ მისი პრაქტიკული რეალიზაციის ბიზნეს-გეგმაც; საინვესტიციო პროექტი, რომელიც უკვე პრაქტიკული განხორციელების სტადიაშია;
– როგორი ფასიანი ქაღალდებითა და დოკუმენტებით უნდა გაფორმდეს შეძენილი საინვესტიციო პროექტი მისი რეალიზაციის სხვადასხვა სტადიაზე.
თუ საქართველოში შესაძლებელი გახდება საინვესტიციო პროექტების ბაზრის შექმნა, იმის მიუხედავად იგი გაფორმდება ახალ დამოუკიდებელ ფინანსურ ბაზრად თუ გახდება უკვე არსებულის სეგმენტი (მაგ. საფონდოსი), სავსებით ცხადია, რომ ინვესტორებისათვის ეს ბაზარი გახდება ყველაზე რისკიანი არსებულ ბაზრებს შორის.
მოცემულ ბაზარზე ოპერაციების განხორციელება ინვესტორებისათვის საინტერესო იქნება იმ შემთხვევაში თუ ამ ბაზარზე განხორციელებული დაბანდებების საშუალო შემოსავლიანობა გადააჭარბებს სხვა ბაზრების შემოსავლიანობას, მაგალითად ფასიანი ქაღალდების ბაზრისას. თუ კი შემოსავლებს შორის სხვაობა 15%-ის რიგისაა საინვესტიციო პროექტების ბაზრის სასარგებლოდ, მაშინ ეს მიგვიყვანს მის ექეფტურ ფუნქციონირებამდე.
ფაქტობრივად, საინვესტიციო პროექტის რეალიზაციისას შეგვიძლია დავაკვირდეთ იმ სხვადასხვა გარიგებების ერთობლიობას, რომელიც სრულდება როგორც სხვადასხვა მონაწილეს ან ინვესტორს შორის, ასევე მონაწილეებსა და ინვესტორებს შორის.
ცხადია რომ, იმ გარიგებებმა, რომლებიც სრულდება ობიექტურად არსებული რისკების სისტემის ჩარჩოებში, პირობის კონკრეტული ხასიათისა და გამოყენებულ ვალდებულებებზე დამოკიდებულებით შეუძლიათ როგორც გააძლიერონ, ისე შეასუსტონ სხვადასხვა ხდომილების ახდენის შესაძლებლობა, ე. ი. გაზარდონ ან შეამცირონ გარიგების მონაწილეთა რისკი. სხვადასხვა პირობების შემუშავებისა და ვალდებულებების მიღების დროს ყოველთვის ვერ ხერხდება რისკების განაწილება ან გადანაწილება გარიგებაში მონაწილე მხარეებს შორის, ხოლო ზოგჯერ ზოგიერთი პირობის ჩართვის შემდეგ შეიძლება დავაკვირდეთ რისკის საერთო დაწევას ორივე მხარისათვის. ეს ხდება იმ შემთხვევაში, როდესაც განხორციელებულ პროექტში ჩართულია ორგანიზაციული, ფინანსური ან სპეციალური მექანიზმები, რომლებიც იწვევენ პროექტის რეალიზაციის ხარისხის აწევას, ფინანსური ნაკადების მიმართ კონტროლის გაძლიერებას, სხვადასხვა არასასურველი სიტუაციის მიმართ დამცავი ხერხების განხორციელებას და ა.შ.
ამ კუთხით უმთავერსი მექანიზმის სახით, რომელიც მონაწილეთა და ინვესტორთა რისკის დაწევის საშუალებას იძლევა, უნდა განვიხილოთ დაზღვევა. მაგრამ, საქართველოს სადაზღვევო კომპანიები ამ საქმით სერიოზულად არ არიან დაკავებული და საეჭვოა, რომ პროექტის მონაწილეებმა ან ინვესტორებმა შესძლონ თავიანთი რისკების დაზღვევა მისაღებ პირობებში. კურსივი აქ არ არის შემთხვევითი – ამგვარ სიტუაციებში რა არის მისაღები და რა არა, ძნელად განისზღვრება. ამ საქმეში არსებობს (უკიდურეს შემთხვევაში) სამი პრობლემა.
პირველი, რეალიზაციის რისკების და პროექტის ფინანსირების დაზღვევის სწორი ორგანიზება საკმაოდ რთულია, რამდენადაც სადაზღვევო ქმედება ლიცენზირებულია. ცხადია, რომ სადაზღვევო საქმიანობასთან დაკავშირებული საბუთების მიმზადება სადაზღვევი კომპანიებისათვის არ წარმოადგენს ადვილ საქმეს და მითუმეტეს, ახალი სადაზღვევო ბაზრის სეგმენტის ათვისებისათვის, რომელიც დაკავშირებულია საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციასა და მათ ფინანსირებასთან;
მეორე, არსებობს პრაქტიკაში რეალურად განხორციელებული პროექტის რეალიზაციის ობიექტურად შეფასება. არ შეიძლება ითქვას, რომ ამგვარი საქმიანობის პრაქტიკა საქართველოში ძალიან მდიდარია. მაგრამ ისიც კი არაა საკმაოდ ღრმად სისტემატიზირებული. თანაც არ არსებობს ამისათვის სათანადო სტატისტიკური ბაზა.
მესამე, საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის და დაფინანსებისათვის რისკების დაზღვევისათვის აუცილებელია გატარდეს შესაბამისი მეთოდოლოგიური დამუშავებები, რომლებიც საფუძვლად უნდა დაედოს აქტუარულ გათვლებს. იმ დანახარჯების განსაზღვრა, რომელიც საჭიროა მოცემული ობიექტის დასაზღვევად, ერთ-ერთი რთული და საპასუხისმგებლო მომენტია მზღვეველის მოქმედებაში. აქტუარური კალკულაციის როლი ძალიან დიდია სადაზღვევო ბიზნესში. ერთი მხრივ, ის საშუალებას გვაძლევს განვსაზღვროთ მომსახურეობის თვითღირებულება, რომელსაც მზღვეველი ახდენს, მეორე მხრივ – მისი საშუალებით იქმნება პირობა სადაზღვევო კომპანიის ეკონომიკური, ფინანსური და ორგანიზაციული წარმატებისა და ნაკლის მიზეზების აღმოჩენისა.
იმისათვის რომ საქართველოში შეიქმნას საინვესტიციო პროექტების რეალიზაციის და დაფინანსების რისკების დაზღვევა, საქართველოს სადაზღვევო კომპანიებმა აუცილებლად უნდა მონახონ საშუალება რაც შეიძლება ხარისხიანად გადაჭრან ზემოთ აღნიშნული სამივე პრობლემა.
ამგვარად, ზემოაღნიშნული პრობლემების პროფესიონალურად და მიზანმიმართულად გადაჭრა ხელს შეუწყობს უცხოური ინვესტიციების მოზიდვას საქართველოს ეკონომიკის პრიორიტეტულ დარგებში, რაც აამაღლებს მოსახლეობის ცხოვრების დონეს.