როგორ ანგარიშობს ჩვენს (ფიზიკური პირები, მოქალაქეები) შემოსავლებს საგადასახადო ინსპექცია და რამდენი უნდა გადავიხადოთ ბიუჯეტში

პროფ. ლალი ჩაგელიშვილი

ახალი კოდექსის მიხედვით მოქალაქეების (ფიზიკური პირების) მიმართება მათ მიერ მიღებული შემოსავლების დაანგარიშებასთან და დაბეგვრასთან სერიოზულად შეიცვალა. სხვა დასავლური ფასეულობების კოპირებასთან ერთად ჩვენთან მოქალაქის პირადი შემოსავლების დაბეგვრა აქტუალური გახდა ხოლო მექანიზმი ბოლომდცე დაუხვეწავი. გთავაზობთ შემოსავლების გაანგარიშების სისტემის პრობლემების განხილვას.
საქართველოს საგადასახადო კოდექსი,
თავი XXIV, მუხლი: 173-176
მუხლი 173. ერთობლივი შემოსავალი
რეზიდენტის ერთობლივი შემოსავალი შედგება მის მიერ საქართველოში და საქართველოს ფარგლებს გარეთ მიღებული შემოსავლებისაგან.
არარეზიდენტის ერთობლივი შემოსავალი შედგება საქართველოში არსებული წყაროებიდან მიღებული შემოსავლებისაგან.
ერთობლივ შემოსავალს განეკუთვნება ნებისმიერი ფორმით ან/და საქმიანობით მიღებული ყველა შემოსავალი, კერძოდ:
– ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლები;
– ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავლები, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან;
– სხვა შემოსავლები, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან და ეკონომიკურ საქმიანობასთან.
მუხლი 174. ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლები
ხელფასის სახით მიღებულ შემოსავლებს განეკუთვნება ფიზიკური პირის მიერ დაქირავებით მუშაობის შედეგად მიღებული ნებისმიერი საზღაური ან სარგებელი, მათ შორის, წინა სამუშაო ადგილიდან პენსიის ან სხვა სახით მიღებული შემოსავალი, ან შემოსავალი მომავალი სამუშაო ადგილიდან.
სარგებლის ღირებულებად ითვლება თანხა, დაქირავებულის მიერ ამ ნაწილით განსაზღვრული ოდენობით მიღებული სარგებლისათვის, გადახდილი თანხის გამოკლებით, მათ შორის:
ა) ნებისმიერი სახეობის ავტომობილის პირადი სარგებლობისათვის გამოსაყენებლად მიღებისას – შესაბამისი საგადასახადო წლის დასაწყისისათვის ამ ავტომობილის საბალანსო ღირებულების 0,1 პროცენტი დაქირავებულის მიერ ავტომობილის კერძო სარგებლობის მიზნით გამოყენების ყოველი დღისათვის;
ბ) საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ გამოქვეყნებულ საშუალო საბაზრო განაკვეთზე დაბალი საპროცენტო განაკვეთით სესხის მიღებისას – საბაზრო განაკვეთით გადასახდელი პროცენტის შესაბამისი თანხა;
გ) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის საქონლის/მომსახურების მიწოდებისას ან კომპენსაციის გარეშე გადაცემისას – ასეთი საქონლის/მომსახურების საბაზრო ფასი;
დ) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის საცხოვრებლის სარგებლობაში გადაცემისას – საიჯარო ქირის წლიური საბაზრო ღირებულება (შესაბამისი პერიოდის პროპორციულად);
ე) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის ან მის კმაყოფაზე მყოფთათვის განათლების მისაღებად დახმარების გაწევისას (დაქირავებულის ვალდებულებათა შესრულებასთან უშუალოდ დაკავშირებული მომზადების პროგრამის ჩაუთვლელად) დამქირავებლის მიერ განათლების მისაღებად გაწეული დახმარების ღირებულება;
ვ) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის ვალის ან ვალდებულების პატიებისას – ვალის ან ვალდებულების თანხა;
ზ) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის ხარჯების ანაზღაურებისას – ანაზღაურების თანხა;
თ) დამქირავებლის მიერ დაქირავებულისათვის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაზღვევის შემთხვევაში სადაზღვევო პრემიის ან სხვა თანხის გადახდისას – დამქირავებლის მიერ გადახდილი სადაზღვევო პრემიის ან სხვა თანხის მოცულობა;
ი) სხვა შემთხვევაში – სარგებლის საბაზრო ფასი ამ კოდექსის 22-ე მუხლის მიხედვით.
ხელფასის სახით მიღებულ შემოსავალში არ შედის:
ა) დაქირავებულისათვის გადახდილი სამივლინებო ხარჯების ანაზღაურება საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მიერ განსაზღვრული ნორმის ფარგლებში;
ბ) წარმომადგენლობითი ხარჯების ანაზღაურება.
ამ მუხლის მეორე ნაწილით განსაზღვრული თანხა მოიცავს აქციზს, დღგ-ს და სხვა გადასახადს, რომელიც უნდა გადაიხადოს დაქირავებულმა.
აღნიშნული მუხლით განსაზღვრული შემოსავლები შეეხება მხოლოდ დაქირავებით მუშაობას. პირველი ნაწილის მიხედვით, შემოსავალს განეკუთვნება დაქირავებით მუშაობისათვის ნებისმიერი ფორმით მიღებული საზღაური ან სარგებელი. ამ უკანასკნელის ოდენობა კი განისაზღვრება მუხლის მეორე ნაწილით.
173-ე მუხლის მეორე ნაწილით განსაზღვრული სარგებლის ოდენობას აკლდება მის მისაღებად გადახდილი თანხები, თუ ისინი არსებობს.
მაგალითი I
“ა ქვეპუნქტისათვის: X დამქირავებლის საკუთრებაშია ავტომობილი, რომლის საბალანსო ღირებულებაა 30 000 ლარი. ეს ავტომობილი X-ის მიერ დაქირავებულმა Y-მა გამოიყენა ქალაქგარეთ შვებულებაში წასასვლელად 20 დღით, რისთვისაც X-ს გადაუხადა 150 ლარი. Y-ის სარგებლის ოდენობა ამ შემთხვევაში არის 750 ლარი (30 000 X 0,1% X 30 -150), რაც უნდა ჩაირიცხოს Y-ის შემოსავალში და X-ის მიერ დაიბეგროს საშემოსავლო და სოციალური გადასახადებით.
მაგალითი II
“ბ ქვეპუნქტისათვის X დამქირავებელმა Y დაქირავებულს ასესხა 8 000 ლარი ერთი წლით, წლიურ 12 პროცენტად. თუ საქრთველოს ეროვნული ბანკის მიერ გამოქვეყნებული საშუალო საბაზრო განაკვეთი იმავე პერიოდისთვის შეადგენს წლიურ 15 პროცენტს, მაშინ Y-ის სარგებლის ოდენობა იქნება 240 ლარი ( 8 000 X 15% – 8 000 X 12%).
მაგალითი III
“გ ქვეპუნქტისთვის: X დამქირავებელმა Y დაქირავებულს უსასყიდლოდ მისცა ტანსაცმელი, რომლის საბაზრო ღირებულებაა 300 ლარი. ეს თანხა მთლიანად წარმოადგენს Y-ის სარგებელს.
მაგალითი IV
“დ ქვეპუნქტისთვის: X დამქირავებელმა Y დაქირავებულს მიაქირავა X-ის საკუთრებაში არსებული 50 მ.კვ. ფართობის ბინა, თვეში 70 ლარად, 6 თვის განმავლობაში. იმავე რაიონში ასეთივე ბინის ქირის საბაზრო ოდენობაა 80 ლარი თვეში. Y-ის სარგებელის ოდენობა იქნება 180 (80 X 6 – 50 X 6).
მაგალითი V
“ე ქვეპუნქტისთვის: X-მა Y-ის კვალიფიკაციის ამაღლებისთვის კურსის ჩასატარებლად ძ პირს გადაუხადა 800 ლარი. ამ შემთხვევაში ეს თანხა არ ჩაითვლება Y-ის სარგებლად.
მაგალითი VI
“ე ქვეპუნქტისათვის: X დამქირავებელმა Y-ის დაქირავებულს არასრულწლოვანი შვილის სწავლებისთვის საზღვარგარეთ გადაურიცხა 4 000 ლარის შესაბამისი თანხა. ამასთან, Y-მა დაუფარა X-ს 2 000 ლარი. 2 000 ჩაითვლება Y-ის სარგებლად.
მაგალითი VII
“ვ ქვეპუნქტისათვის: X დამქირავებელმა Y დაქირავებულს აუნაზღაურა მკურნალობის ხარჯი 500 ლარის ოდენობით. ეს თანხა Y-ის სარგებელია
მაგალითი VIII
“ზ ქვეპუნქტისათვის: თუ “ბ მაგალითის მონაცემებით X-მა Y-ს ვადის გასვლის შემდეგ მთელი ვალი აპატია, Y-ის სარგებლის ოდენობა იქნება 8 960 ლარი (8 000 + 8 000 X 12%) და არა 9 200 ლარი (8 000 + 8 000 X 15%).
სამივლინებო ხარჯების ნორმები განსაზღვრულია:
– საქართველოს პრეზიდენტის 2005 წლის 20 აპრილის #231 ბრძანებულებით “მოსამსახურეთათვის სამსახურებრივი მივლინების ხარჯების ანაზღაურების შესახებ (ეხება “საჯარო სამსახურის შესახებ კანონით განსაზღვრულ პირებს) და
– საქართველოს ფინანსთა მინისტრის 2005 წლის 5 აპრილის #220 ბრძანებით “დაქირავებულისათვის გადახდილი სამივლინებო ხარჯების ნორმების განსაზღვრის შესახებ.
წარმომადგენლობითი ხარჯების რაობა დადგენილია 12.38-ე მუხლით
მუხლი 175. ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავლები, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან.
1. ეკონომიკური საქმიანობით მიღებულ შემოსავლებს, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან, განეკუთვნება სამეწარმეო და არასამეწარმეო ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავლები.
2. სამეწარმეო ეკონომიკური საქმიანობით მიღებულ შემოსავლებს მიეკუთვნება:
ა) საქონლის/მომსახურების მიწოდებით მიღებული შემოსავლები;
ბ) სამეწარმეო საქმიანობისათვის გამოყენებული აქტივების რეალიზაციით მიღებული ნამეტი შემოსავალი;
გ) სამეწარმეო საქმიანობის შეზღუდვის ან საწარმოს დახურვის შედეგად მიღებული შემოსავლები;
დ) ძირითად საშუალებათა რეალიზაციით მიღებული თანხები, რომლებიც შემოსავალში შეიტანება ამ კოდექსის 183-ე მუხლის მე-7 ნაწილის მიხედვით;
ე) კომპენსირებული გამოქვითვები ამ კოდექსის 209-ე მუხლის მიხედვით;
ვ) სხვა სამეწარმეო საქმიანობით მიღებული შემოსავლები.
3. არასამეწარმეო ეკონომიკური საქმიანობით მიღებულ შემოსავლებს მიეკუთვნება:
ა) პროცენტების სახით მიღებული შემოსავლები;
ბ) დივიდენდები;
გ) როიალტი;
დ) ვალების ჩამოწერით მიღებული შემოსავლები;
ე) აქტივების რეალიზაციით მიღებული ნამეტი შემოსავალი, ამ მუხლის მეორე ნაწილით გათვალისწინებული ნამეტი შემოსავლის გარდა;
ვ) ქონების ლიზინგით, უზუფრუქტით, იჯარით, ქირით ან სხვა ამგვარი ფორმით გაცემით მიღებული შემოსავლები;
ზ) სხვა ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავალი, გარდა ამ მუხლის მეორე ნაწილითა და ამ კოდექსის 174-ე მუხლით განსაზღვრული შემოსავლისა.
2-ბ) აქტივების რეალიზაციით მიღებული ნამეტი შემოსავალი წარმოადგენს დადებით სხვაობას მიღებულ (მისაღებ) თანხასა და ამ აქტივის შეძენაზე (შექმნაზე) გაწეული დანახარჯის თანხას შორის. ეს წესი არ ვრცელდება ძირითად საშუალებებზე, რომლებიც აღირიცხება ჯგუფების მიხედვით და რომელთა ცვეთაც გამოიანგარიშება ე.წ. “ნარჩენი ღირებულების მეთოდით.
გ) მაგალითი
X და Y პირები მსგავსი საქონლის (ვთქვათ, ლიმონათის) მწარმოებლები არაინ. X-მა კონკურენციის შემცირების მიზნით ხელშეკრულება დაუდო Y-ს, ამ უკანასკნელის მიერ 1 წლით საკუთარი წარმოების შეჩერების თაობაზე, რისთვისაც წინასწარ გადაუხადა 7 000 000 ლარი. ეს თანხა ჩაირთვება Y-ის ერთობლივ შემოსავალში იმ საგადასახადო წელს, როცა Y-მა დაიწყო წარმოების შეჩერება.
დ) თუ საგადასახადო წლის განმავლობაში ჯგუფის ძირითად საშუალებათა რეალიზაციის თანხა აღემატება ჯგუფის ღირებულებით ბალანსს წლის ბოლოსათვის, მაშინ ნამეტი თანხა ჩაითვლება ერთობლივ შემოსავალში და ჯგუფის ღირებულებითი ბალანსი ნულს გაუტოლდება.
ე) მაგალითი
საქართველოს საწარმომ, 2005 წელს საგადასახადო მოგების გაანგარიშებისას, საგადასახადო კოდექსის 180-ე მუხლის შესაბამისად, ერთობლივი შემოსავლიდან გამოქვითა უიმედო ვალი 9 000 ლარის ოდენობით. 2006 წელს საწარმოს აუნაზღაურდა 2005 წელს უიმედოდ აღიარებული ვალი, რის გამოც საწარმო ვალდებულია უიმედო ვალების ანაზღაურებით მიღებული თანხა 9 000 ლარი ასახოს 2006 წლის ერთობლივ შემოსავალში.
ვ) სხვა სამეწარმეო საქმიანობით მიღებული შემოსავლები თუ რაიმე პუნქტი გამორჩენილია ის უნდა დაკონკრეტდეს და ჩაიდოს კოდექსში, მაგრამ თუ ასეთი არ არის ამ პუნქტის მსგავსი პუნქტები გაუგებრობებს და წინააღმდეგობებს უფრო იწვევს, და არანაირი დაცვითი მექანიზმი არ გააჩნია;
3. ამ ნაწილში აღწერილი შემოსავლები არასამეწარმეო ეკონომიკური საქმიანობით მიღებულ შემოსავლებად ითვლება იმ შემთხვევაში, თუ არ სრულდება მე-13 მუხლის მე-4 ნაწილის “ა-გ ქვეპუნქტებით აღწერილი არც ერთი პირობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ჩაითვლება სამეწარმეო საქმიანობით მიღებულ შემოსავლად.
დ) ვალების ჩამოსაწერად გარკვეული პროცედურებია საჭირო: პირველ რიგში, ისინი უნდა აისახოს გადამხდელის ანგარიშგებაში. ვალები შეიძლება ჩამოიწეროს, თუ:
– გასულია მათი მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადა. სახელშეკრულებო მოთხოვნებისათვის დადგენილია ხანდაზმულობის 3 წლიანი ვადა, თუმცა კონკრეტულ შემთხვევებში შეიძლება დადგინდეს სხვა ვადებიც (სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 129), მაგალითად, უძრავ ნივთებთან დაკავშირებული მოთხოვნებისთვის ასეთი ვადა შეადგენს 6 წელს;
– აღარ არსებობს მევალე ან მისი უფლებამონაცვლე (მემკვიდრე) – ხანდაზმულობის ვადის გასვლამდეც;
– მოვალის მხრიდან ვალის პატიებისას
ვ) “სხვა ამგავრი ფორმა – გულისხმობს სერვიტუტს, აღნაგობის უფლებას და ა.შ.
მუხლი 176. სხვა შემოსავლები, რომლებიც არ არის დაკავშირებული დაქირავებით მუშაობასთან და ეკონომიკურ საქმიანობასთან.
1. სხვა შემოსავლებს, რომლებიც არ არის დაკავშირებული დაქირავებით მუშაობასთან და ეკონომიკურ საქმიანობასთან, განეკუთვნება ნებისმიერი შემოსავალი ან სარგებელი, გარდა:
ა) ამ კოდექსის 174-ე და 175-ე მუხლებით განსაზღვრული შემოსავლებისა;
ბ) პარტნიორთა შენატანებისა, რომლებიც ზრდიან იმ საწარმოს წმინდა აქტივს, რომელთა პარტნიორსაც წარმოადგენენ შენატანების განმახორციელებელი პირები.
2. პირის მიერ სხვა პირისაგან ქონების ან სარგებლის მიღების შემთხვევაში, ერთობლივ შემოსავლებში შესატანი ქონების ან სარგებლის ღირებულება განისაზღვრება ამ კოდექსის 174-ე მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილი წესით.
1. ამ ნაწილში მითითებული სარგებელი შეიძლება იყოს, მაგალითად, ერთი მეგობრის (ან ნათესავის) მიერ მეორისათვის მიცემული უპროცენტო სესხი. სარგებლის ოდენობა კი დადგინდება 174.2 მუხლით დადგენილი წესით.
1.ბ. საწარმოს წმინდა აქტივი არის თანხა, რომელიც მიიღება ყველა აქტივის ჯამურ ღირებულებასა და ყველა ვალდებულების ჯამურ ღირებულებას შორის სხვაობით. წმინდა აქტივის ღირებულება ტოლია საწარმოს საკუთარი კაპიტალის ღირებულებისა. ამდენად, სხვა შემოსავლებს, რომლებიც არ არის დაკავშირებული დაქირავებით მუშაობასთან და ეკონომიკურ საქმიანობასთან, არ განეკუთვნება პარტნიორთა შენატანები საწარმოს საკუთარ კაპიტალში.
2. 174-ე მუხლის მე-2 ნაწილი ამ მუხლისათვის გულისხმობს სარგებლის შეფასებას სარგებლის საბაზრო ღირებულებითა და გადახდილი თანხის გამოკლებით.