რა ხდება მსოფლიო ფინანსურ და იპოთეკურ ბაზარზე

რედაქციისაგან

მსოფლიო საფინანსო ბაზარს რისკების გადაფასების მძიმე დრო უდგას. ბოლო დრომდე ინვესტორებმა ზუსტად იცოდნენ ამა თუ იმ სფეროსთან დაკავშირებული რისკის დონე, მაგრამ დღეს გაურკვეველია, თუ რა არის რისკის საფასური. კრიზისის შედეგები ერთმანეთს ეწინააღმდეგება და ერთის მხრივ, ტრადიციული ფასეულობებისაკენ დაბრუნების ტენდენცია იკვეთება. მაგალითად, საბანკო კრედიტებში ის კაპიტალის მოზიდვის საკმაოდ მოდურ, ეგზოტიკურ სქემებს ცვლის. მეორეს მხრივ, ინვესტირების ბუმი იწყება ისეთ სარისკო აქტივებში, როგორიცაა განვითარებადი ბაზრების აქციები და ნედლეული. სიახლე ისაა, რომ მესამე ქვეყნის ბაზრები უკვე ითვლება არა მხოლოდ როგორც შემოსავლის წყარო, არამედ როგორც “მშვიდი ნავსაყუდელი”.

აშშ-ის სარისკო იპოთეკის ბაზარზე არსებული მდგომარეობის მიხედვით შეიძლება ითქვას, რომ მსოფლიო ეკონომიკაში ახალი პერიოდები გაჩნდა – კრიზისამდელი და კრიზისის შემდგომი. კრიზისამდელი პერიოდი სრულიად გასაგები იყო – ინვესტორებს წარმოდგენა ჰქონდათ, თუ რამდენი იყო სპეციფიურ ინსტრუმენტებში ინვესტირების პრემია, რომელიც ამა თუ იმ სფეროს ან კონკრეტულ რეგიონს ეხებოდა. კრიზისის შემდგომ პერიოდში კი ყველაფერი შეიცვალა. გაჩნდა ახალი პრობლემური გაურკვევლობა – რამდენია რისკის სამართლიანი პრემია, ვინ და როგორ ადგენს მის მოცულობას. უკმაყოფილოა ყველა: ერთნი არ არიან თანახმა მიუღებლად დაბალ ფასებში გაყიდონ აქტივები, ხოლო მათი მაღალ ფასებში მყიდველებიც არ ჩანს.
მრავალი ინსტრუმენტის, ძირითადად მაღალრისკიანის გადაფასება აიხსნება მსხვილი ინვესტორების, კერძოდ ჰეჯ-ფონდების აქტიურობის შემცირებით. ისინი ფრთხილად არიან, რადგან ასეთი სახის აქტივებზე მოთხოვნა მკვეთრად შემცირდა, ხოლო მათი ფასი ისევ მაღალია. ასეთი დისბალანსი, რასაკვირველია, ფასების კორექციის აუცილებლობას იწვევს. შემდეგ გრძელდება ჯაჭვური რეაქცია – იმ სარისკო ქაღალდების ფასების შემცირება, რომლებშიც ფული ჩაიდო, ინვესტორებს იძულებულს ხდის უკან გამოითხოვონ თავიანთი სახსრები ფონდებიდან. ფონდებს კი თანხის დასაბრუნებლად აქტივების ძალიან დაბალ ფასებში გაყიდვა უწევთ. კოტირების ძლიერ შემცირების ფონზე იმ ბანკებსაც უჩნდებათ პრობლემები, რომლებსაც გირაოში დაბალფასიანი აქტივები აქვთ, მსესხებლის დეფოლტის შემთხვევაში ამ აქტივების გაყიდვის ხარჯზე მათ ზარალის დაფარვის შესაძლებლობა არ ექნებათ.
დღეისათვის ყველაზე მეტად ის ამერიკული საბანკო გიგანტები ზარალდებიან, რომლებმაც უამრავი ფული დაკარგეს CDO-ს ქაღალდების უსაფრთხოებაში. ამ გიგანტებს ზარალის დათვლის დრო დაუდგათ და ეს პერიოდი მათ ისტორიაში ყველაზე მძიმე პერიოდია. Lehman Brothersს-მა უკვე 700 მლნ დოლარი იზარალა. Bეარ შტეარნს-ის სუფთა მოგება 40-50%-ით შემცირდა, ხოლო Marrill Lynch-ის ზარალი 750 მლნ დოლარია. Goldman Sachs-მა თავისი ჰეჯ-ფონდების გადასარჩენად 2 მლრდ დოლარი დახარჯა.

სად გაქრა ფული
საფინანსო ბაზარზე არსებულმა კრიზისმა აიძულა საფინანსო ინსტიტუტები, რომ მათ ფული, ასე ვთქვათ, “ლეიბის ქვეშ” შეენახათ, რადგან მათი საქმეში ჩადება ძალიან სარისკოა. “საიდუმლო არ არის, რომ ბანკ ჭაცჰოვია-ს 10 მლრდ თავისუფალი ფული აქვს, – აცხადებს ბანკის ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ანალიტიკოსი რიჩ გორდონი, – ამ ფულით ფულის შოვნის ნაცვლად, ჩვენ იძულებულები ვართ, რომ ის შევინახოთ, რადგან არ ვართ დარწმუნებულები ხვალ ჩვენ რეფინანსირებას შევძლებთ”.
აქედან გამომდინარე, არ უნდა გაგვაკვირვოს იმ სიძნელეებმა, რაც დაკრედიტების სფეროში შეიქმნა: სესხის აღება ძალიან პრობლემური გახდა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ განსაზღვრული არ არის გირაოს ოდენობა. ინვესტორებს ყველაზე მეტად აწუხებთ ის, რომ შეძლებენ თუ არა ისინი კრედიტის გადაყიდვას დანაკარგების გარეშე. როგორც წესი, მეორე ეშელონის ბანკები ნაღდ ფულს პირდაპირ სახელმწიფოსგან იღებენ და ეს მათ სავსებით იაფი უჯდებათ. მათი შემდგომი ამოცანაა ამ თანხის გადაგზავნა არა მარტო კომპანიებში, არამედ საკრედიტო ორგანიზაციებში. ცნობილი კრიზისის შემდეგ კი მსხვილი ბანკები თითქმის არ აძლევენ თავიანთ კოლეგებს სესხს ერთ დღე-ღამეზე მეტი ხნით. აგვისტოში ერთდღიანი სესხის განაკვეთმა 2001 წლის შემდეგ მაქსიმალურ დონეს – 5,69%-ს მიაღწია. რეფინანსირების გაძვირება საფრთხის ქვეშ აყენებს იმ საფინანსო ინსტიტუტებს, რომლებიც მთლიანად დამოკიდებულნი არიან საერთაშორისო ბანკზე.
საქმე რეციპიენტი ბანკის საკრედიტო რეიტინგში სულაც არ არის. ამ ხაფანგში ნაწილობრივ გაება ინგლისის კონსერვატიული ბანკი Nირტჰერნ ღოცკ, რომელსაც შესანიშნავი რეპუტაცია და საკრედიტო რეიტინგი ჰქონდა. პრობლემა ისაა, რომ ბანკმა ამ დროისათვის წამგებიანი სპეციალიზაცია – იპოთეკა აირჩია. მისთვის რეფინანსირების ერთადერთი გზა ბანკთაშორისი ბაზარია, მაგრამ ინგლისის ფინანსურ კონსერვატორებს უკვე აღარ ენდობიან. “ბანკთაშორისი რეფინანსირების ფასი გაიზარდა. Nirthern Rock იპოთეკაზე სულ ნახევარ პროცენტს იგებდა. ეხლა კიLIBOR-ის განაკვეთი 1,5%-ით გაიზარდა და ვერანაირი რეპუტაცია ვერ გიშველით, როცა ყოველი კრედიტიდან 1%-იან მინუსში ხარ” – აცხადებს Citigroup-ის საკრედიტო ანალიტიკოსი პრაშანტ ბხატია. “ბანკთაშორისი რეფინანსირების ფასი ბაზრის ზოგიერთი მონაწილისათვის აპრილის თვიდან დღემდე 10-ჯერ გაიზარდა. სრულიად შესაძლებელია, რომ ყოველივე ამან ბანკების მასიური გაკოტრება გამოიწვიოს” – აცხადებს Dresdner Kleinwort-ის ლონდონის ოფისის საკრედიტო კვლევის დეპარტამენტის ხელმძღვანელი არნდტ მუნხრაიტი.

შემნახველი წიგნაკების რენესანსი
ბანკებმა ერთადერთი და საზრიანი გამოსავალი იპოვეს. ივლისიდან ბრიტანეთის საფინანსო ინსტიტუტებმა რიგით მოქალაქეებს სადეპოზიტო შენატანები, განვითარებული ბაზრებისთვის ფანტასტიური საპროცენტო განაკვეთით, წლიური – 6%-ზე მეტი – შესთავაზეს. საერთოდ საკრედიტო განაკვეთები არის LIBOR-1%. მაგალითად,LIBOR ფუნტ-სტერლინგებში 6%-ია. თუ ბანკი HSBჩ სადეპოზიტო შენატანზე 6,25%-ს იძლევა, ეს უკანასკნელი განიხილება როგორც ბანკთაშორისო რეფინანსირების რეალური ალტერნატივა, რომელიც 1-1,25%-ით გაძვირდა. იგივე ხდება მთელს კონტინენტზე: ადრე ბანკები ყოველთვის ნაკლებ განაკვეთს – EURIBOR-ს იხდიდნენ (ვთქვათ,EURIBOR – 0,5%). ეხლა კი EURIBOR – 4,4%-ით ისინი დეპოზიტებს წლიური 4,2-4,5%-ით სთავაზობენ.
ამგვარად, ყველა ევროპელს შეუძლია თავის თავზე გამოსცადოს რისკების გადაფასება: მეანაბრის ნდობის მოსაპოვებლად საფინანსო ინსტიტუტები მზად არიან მაღალი პროცენტები გადაიხადონ. ამიტომ კითხვაზე – შეიტანენ თუ არა მოქალაქეები თავიანთ დანაზოგს სასოწარკვეთილ ბანკებში, პასუხი ერთია – რა თქმა უნდა. ნათელია, რომ ასეთ პირობებში მოსახლეობა სიამოვნებით შეიტანს ანაბრებს. გამოდის, რომ ევროპის საბანკო სექტორს დაიხსნის პენსიონერები თავიანთი დანაზოგებით, – აცხადებს ბატონი მუნხრაიტი, – საუბარია ათეულობით მლრდ ევროზე და ეს თანხა სინამდვილეში გამოასწორებს ვითარებას. გაზრდილი პროცენტები მხოლოდ პირველი და საერთო სპეცწინადადებაა ახალ საბანკო დეპოზიტების შემოთავაზებების პირობებში. მეანაბრეების მოსაზიდად ყველაფერია მოსალოდნელი – ეხლა ყველა ხერხი მისაღებია. ამასთან მოსახლეობის თვალში მომგებიანი საბანკო დეპოზიტები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ხდება ბაზრის დანარჩები სფეროების არასტაბილურობის ფონზე. თუ ფული ძვირდება, ინვესტორს ორი ვარიანტი აქვს: ინვესტირებით ან დიდ მოგებას მიიღებს, რაც ამ ვითარებაში ნაკლებად სარწმუნოა, ან დადებს სახსრებს დეპოზიტზე, – აცხადებს ბატონი მუნხრაიტი, – ბანკი HSBC სთავაზობს წლიურ 6,25%-ს, ეს უზარმაზარი პროცენტია და რა საჭიროა ფულის აქციებში ჩადება, როცა მათი ფასი შეიძლება დავარდეს”.
კიდევ ერთი სიახლეა – საინვესტიციო ფინანსისტებისთვის ძალიან ცუდი და ბანკებისთვის ძალიან კარგი. კრიზისი ყველაზე მეტად თავს დაატყდა რთული საფინანსო ინსტრუმენტების ბაზარს, რომელიც საერთო პანიკის მიზეზიც გახდა. გაირკვა, რომ დერივატივები, რომლებიც ადრე ძირითადი საინვესტიციო ინსტრუმენტი იყო, არც ისე სანდო გამოდგა. კაპიტალის ბაზრის მთელი სეგმენტი, რომელიც სამეწარმეო ინსტრუმენტებით მუშაობდა, საშიშროების წინაშე დადგა.

რისკის სტანდარტი
საფინანსო ბაზარზე არსებული პანიკა აუცილებლად აისახება მსოფლიო ვალუტებზეც. სექტემბერ-ოქტომბრის თვეებში აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო ფონდი იძულებული გახდა ბაზური განაკვეთი 0,75%-ით შეემცირებინა. მომავალ წელს მოსალოდნელია ამ მაჩვენებლის კიდევ შემცირება და ეს დამოკიდებულია იპოთეკური სესხების დაუბრუნებლობის ბუმერანგზე. ამერიკული ვალუტა უკვე დაფიქსირდა 1,45 დოლარი/ევროს ნიშნულის დაბლა, ინვესტორებს კი ასეთი მერყეობის წინააღმდეგ აპრობირებული მეთოდები გააჩნიათ და ეს არის ნედლეულში ინვესტირება. კრიზისმა ნედლეულის ბაზარზე კაპიტალის შემოდინება მხოლოდ გაზარდა და არ არის გამორიცხული, რომ ეს გრძელვადიანი ტენდენცია იქნება. აგვისტოში საკრედიტო და საფონდო ბაზრებზე ტურბულენტობის გაჩენის მომენტიდან, ნედლეულზე სუსტი დოლარის ზეგავლენა კიდევ უფრო გამოიკვეთა, ვიდრე მანამდე იყო და ამის შემდეგ გაიზარდა დოლარსა და ნედლეულის ფასს შორის კორექცია. ბაზრის ბევრი მონაწილე გამოსავალს ამერიკული ვალუტისგან ჰეჯირებაში ხედავს და ამ სტრატეგიით ახორციელებს ინვესტიციებს. ზუსტად ამ მიზეზით ნედლეული გაძვირდება მაშინ, როცა ეს ყველაზე ნაკლებად იქნება მოსალოდნელი.
აშშ-ში ფულის ნაკლებობის პრობლემა უკვე ეკონომიკის ყველა სფეროში იკვეთება. ეკონომიკური აქტივობის შემცირებას ბუნებრივია მოჰყვება ნედლეულის მოხმარების შემცირება. იგივე შეეხება ევროპასაც. ეკონომიკის ზრდის შემცირების პრობლემა დაიწყება ჩინეთშიც, რადგან ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის მთელი ექსპორტის 40% ამერიკაზე მოდის.
ნედლეულში სადაზღვევო ინვესტიციების შედეგებმაც არ დააყოვნა: ნოემბრის დასაწყისში WTI-ის მარკის ნავთობის ფასმა ბარელზე 98 დოლარს გადააჭარბა, ხოლო Bრენტ-ისამ – 95 დოლარს. საუბარი იმაზე არ არის მიაღწევს თუ არა ნავთობის კოტირება ბარელზე 100 დოლარს, არამედ იმაზე, თუ როდის მოხდება ეს.
ნედლეული იმის ერთ-ერთი ნათელი მაგალითია, თუ როგორ ცდილობენ ინვესტორები რისკებისგან პარადოქსული მეთოდებით თავის დახსნას – უპირატესობას ანიჭებენ მაღალი რისკის მქონე ინსტრუმენტებში ინვესტირებას.
კრიზისისგან მოგებული დარჩნენ განვითარებადი ბაზრები. ბოლო თვეებში მესამე ქვეყნების ბაზრებში, განვითარებული ბაზრებიდან კაპიტალის გადინების ფონზე, კაპიტალის უპრეცენდენტო შემოდინება აღინიშნებოდა. ამ ბაზრებზე ზემოაღნიშნული ტენდენცია 2008 წელსაც გაგრძელდება. 2008 წელი სავარაუდოდ განვითარებული ეკონომიკის ბაზრებისთვის, ძირითადად კი აშშ-სთვის, საკმაოდ რთული წელი იქნება. ანალიტიკოსების ვარაუდით, მოსალოდნელია აუნაზღაურებელი იპოთეკის პიკი და ზუსტად მაშინ გაჩნდება ფულის უკმარისობის დიდი პრობლემის ახალი ტალღა.
მეორეს მხრივ, არ არის გამორიცხული, რომ ზუსტად განვითარებადი ბაზრები გახდეს ინვესტორებისთვის “მშვიდი ნავსაყუდელი”, სანამ განვითარებულ ბაზრებზე იპითეკური კრიზისი მძვინვარებს.

პლიუსში მსხვილი და სახელმწიფო კომპანიები არიან
ევროპის ცენტრალური ბანკის მმართველობის საბჭოს წევრმა ერკი ლიიკანენმა განაცხადა, რომ ბაზრების ნორმალურ მდგომარეობაზე დაბრუნებას თვეები დასჭირდება. რუსეთის ბაზარი მომავალ კალენდარულ წელიწადში კრიზისით შევა. ანალიტიკოსების ვარაუდით, საერთო გაურკვევლობა 2008 წლის პირველ კვარტალშიც იქნა შენარჩუნებული და არ არის გამორიცხული, რომ წლის მეორე ნახევარშიც გაგრძელდეს.