ბიუჯეტი ახალი და ძველი

სოფიკო სიჭინავა

ყოველ წელს ბიუჯეტის გარშემო ატეხილი აჟიოტაჟი და ცხარე კამათი, საპარლამენტო მუშაობის თანამდევი პროცესია, მაგრამ ეს პროცესი საარჩევნო წელს უფრო მძაფრდება, ბიუჯეტი კი, არარეალური ხდება.

საბიუჯეტო საკითხების მიმართ ორი მიდგომა არსებობს: პირველი, პრაგმატული, გაანგარიშებითი დაგეგმარება, რომელიც ქვეყანაში არსებულ დე-ფაქტო, დე-იურე სიტუაციასთანაა მიბმული, მეორე მხრივ, არსებული სუსტი კონტროლის სისტემა, როგორც ძალოვნების, ისე სხვა მაკონტროლებლების მხრიდან, ქმნის იმ ფონს, რომ საქართველოში, რეალურად, მოხმარებიდან გამომდინარე, დათვლილი ციფრებით, შესაძლოა, საგადასახადო შემოსავლები უფრო მეტი დაფიქსირდეს, მაგრამ არსებული ადმინისტრირების პირობებში, საგადასახადო შემოსავლების გარკვეული ოპტიმალური ზღვარი არსებობს, რომლის მობილიზებაც ბიუჯეტში შესაძლებელია. ეს ზღვარი მიბმული უნდა იყოს არსებულ დინამიკასთან, რეალურ გათვლებთან, როგორც ვაჭრობაში, ისე წარმოებაში და მშპ-ს ყველა მაჩვენებელთან მიმართებაში.

მეთოდიკის გათვლის თანახმად, მომავალ წელს მშპ-ს ზრდა დაგეგმილია 4,5 %-ით, როცა 1999 წელს ეს მაჩვენებელი გაიზარდა 3,0 %-ით, 2000 წელს – 1,9 %-ით, 2002 წელს – 3%-ით, ახლა კი 4,5 %-ს ვგეგმავთ. თითქმის 1 მლრდ-ით გაზრდას. საინტერესოა, რის ხარჯზე იზრდება მთლიანი შიდა პროდუქტი? რა არის ის პროდუქცია, რომელიც საშუალებას მოგვცემს მშპ ასე გავზარდოთ. მისი შემადგენელი ნაწილებიდან – მრეწველობა, ვაჭრობა, სოფლის მეურნეობა და ა.შ. სოფლის მეურნეობას ყველაზე დიდი ადგილი უჭირავს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ დარგისთვის მეტად არახელსაყრელი პიროებები იყო, მომავალ წელს ამ მილიარდიან ზრდაში ყველაზე დიდი წილი სოფლის მეურნეობაზე მოდის. ასევე დაგეგმილია, რომ უნდა გაიზარდოს შიდა მეურნეობა. სწორედ ამ ზრდაზეა მიბმული შემდეგ ბიუჯეტის მაჩვენებლების გაზრდის გაანგარიშება. არადა ეს მაჩვენებლები პირდაპირ საგადასახადო ბაზაზე არ მოქმედებენ. ბიუჯეტის მაჩვენებელი კი 2002 წელთან შედარებით 15%-ით იზრდება – 1 მლრდ 65 მლნ-დან 1 მლრდ 234 მლნ-მდე. ერთი შეხედვით ეს მცირე ზრდაა, რადგან თუ მშპ 4,5%-ით იზრდება, ინფლაცია კი 5%-ით, ჯამში, ეს თითქმის 10%-ია. ცენტრალური ბიუჯეტის პროექტით კი 11%-ით იზრდება შემოსავლები, ანუ მთლიანად, სახელმწიფო ბიუჯეტის ზრდა გამოწვეულია არა საგადასახადო ადმინისტრირების გაუმჯობესების ხარჯზე, არამედ იმით, რომ იზრდება მშპ და ინფლაცია. ბიუჯეტი ციფრებში 200 მლნ-ით იზრდება, და სწორედ ეს არის ის რისკის ფარგლები, რომელიც 2003 წლის ბიუჯეტში დევს. ანუ ბიუჯეტის გაუბალანსებელი ნაწილი, რომელიც 2003 წელს ნამდვილად არ შესრულდება.

საბაჟო შემოსავლების ზრდა დაგეგმილია 20%-ით. ვუბრუნდებით ისევ სქოლასტიკურ მსჯელობას – რეალურია ეს ციფრი თუ საბაჟოდან უფრო მეტი შეიძლება ამოვიდეს. 2003 წლის ბიუჯეტში საბაჟო შემოსავლები თითქმის 400 მლნ-მდეა გათვალისწინებული. ეს არის, ძირითადად, ცენტრალური ბიუჯეტის მაჩვენებლი, მათ შორის, ყველზე არარეალური მაჩვენებელია 70 მლნ ლარი – საბაჟო გადასახადის კუთხით ჩადებული შემოსავლის გეგმა. ეს იმის ფონზე, როცა ყოველწლიურად საბაჟო გადასახადიდან 30-35-38-40 მლნ-ის ფარგლებში შედის ბიუჯეტში. ახლა რა ფაქტორმა უნდა განაპირობოს საბაჟო შემოსავლის 70 მლნ-მდე გაზრდა? ვფიქრობთ, რომ პირიქით მოხდება. WTO-ს მოთხოვნების შესაბამისად, დეკემბერში ვიღებთ კანონს, რომლის თანახმადაც, საქართველოში პირველად მიღებული იქნება დიფერენცირებული საბაჟო ტარიფები, რაც იმას ნიშნავს, რომ სხვადასხვა პროდუქციაზე ინდივიდუალური ტარიფები იქნება. ტარიფები იმპორტის კალათაში არსებულ ძირითად პროდუქციაზე, თუ საწვავს არ მივიღებთ მხედველობაში, მცირდება. აქედან გამომდინარე, შესაძლოა, ცალსახად დავასკვნათ, რომ მომავალ წელს საბაჟო გადასახადის კუთხით დაგეგმილი 70 მლნ მინიმუმ, 30-40 მლნ-ით გაირღვევა.

ასევე გაირღვევა გაცემული კრედიტების დაბრუნების მხრიდან 16 მლნ ლარის მიღება, რომელიც ჩადებულია ბიუჯეტში შემოსავლების მუხლში. ეს არის უცხოური კრედიტით გაცემული სახსრები თუ სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გაცემული კრედიტები. ამხელა თანხა ამ კუთხით არც ერთ წელს არ დაფიქსირებულა. 16 მლნ-დან შეიძლება ყველაზე დიდი 2 მლნ მივიღოთ. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ აქაც 14 მლნ ზედმეტია ჩადებული.

შემდეგ არის სახელმწიფოს მონაწილეობით შექმნილი საწარმოების მოგებიდან შემოსავალი, ანუ დივიდენდები. აქაც 16 მლნ-ია ჩადებული. აქედან შემოსავალს ამხელა მაჩვენებლამდე არასოდეს მიუღწევია. ამიტომ, შეგვიძლია, ვივარაუდოთ, რომ 13-14 მლნ აბსოლუტურად ზედმეტია. გარდა ამისა, დამატებული ღირებულების გადასახადში 437 მლნ-ია ჩადებული, რომელიც წინა წლების დავალიანების ამოქაჩვას ეფუძნება, რასაც დიდი პერსპექტივა არ აქვს. ამას უნდა დაემატოს ისიც, რომ 120-130 მლნ-მდე წინასწარ არის აკრეფილი, რაც საგადასახადო სისტემას წინა წლებიდან გარდამავალი ნაშთის სახით მოჰყვება. აღნიშნული მაჩვენებელი გაირღვევა დაახლოებით 30-40 მლნ-ის მასშტაბით. რაც შეეხება მუხლს, უცხოეთიდანაა მისაღები გრანტები. აქედან დაგეგმილია 81 მლნ ლარის მიღება, რომელიც ყოველთვის პრობლემატურია და 2002 წლის ბიუჯეტმა ეს დაადასტურა. ამ ციფრიდან 50-60 მლნ ჰაერში ჰკიდია.

ეს გახლავთ ბიუჯეტი ემპირიული ხედვით, თორემ დეტალური ანალიზის შედეგად, გაირკვევა, რომ, ვთქვათ, სახელმწიფო სპეციალური ფონდების შემოსავალი განსაზღვრულია 227 მლნ ლარით. რაც ასევე 27 მლნ-ით გადაჭარბებულია. საერთო ჯამში, ექსპერტთა დასკვნით, 150-დან 170 მლნ-მდე ლარი ბიუჯეტს დააკლდება.

მიუხედვად იმისა, რომ მიმდინარე წელს სახელმწიფო მოკლევადიანი ვალდებულებების ემისია 30-35 მლნ-ს აღწევს, 2003 წლის ბიუჯეტში იგი 20 მლნ-ის ოდენობით არის ჩადებული. ეს არის, უხეშად რომ ვთქვათ, ობლიგაციები, სახელმწიფო ფასიანი მოკლევადიანი ქაღალდები, რომლის ემიტირების უფლებას ფინანსთა სამინისტროს პარლამენტი აძლევს ბიუჯეტის კანონის მიხედვით. როგორც წესი, I კვარტალში, წლის დასაწყისში ემისიის ოდენობა საბიუჯეტო კანონს ყოველთვის აჭარბებს. მაგალითად, I კვარტალში 2002 წელს 35 მლნ იყო. იგი 2003 წელს გეგმაში შემოსავლების სახით ზის. როგორც ექსპეტები აცხადებენ, აუცილებლად 20 მლნ-ზე მეტი იქნება ემიტირებული, რადგან I კვარტალი ნაკლებშემოსავლიანია. ამიტომ იძულებულნი ვართ მივმართოთ ამ სახის ვალდებულებების ემისიას მიმდინარე ხარჯების დასაფარავად. მეორე სახიფათო ფაქტორი, რომელიც ბიუჯეტშია, არის მაღალპროცენტიანი ეროვნული ბანკის სესხი, მათი პროცენტი წლიურად 9,5%-მდე ავიდა, რაც ძალიან ძვირი უჯდება სახელმწიფოს. წელს წინა წლის ვალდებულებების დაფარვა გვიწევს, რაც ბიუჯეტის ხარჯების სერიოზულ ნაწილს შეადგენს. ამას იმიტომ ვუსვამთ ხაზს, რომ შემოსავლები რაღაც ნაწილში ამ ფასიანი ქაღალდებით და ეროვნული ბანკის სესხებით არის დაბალანსებული. ოპონენტები, შესაძლოა, შემოგვედაონ, რომ ამაში ცუდი არაფერია და ნებისმიერი სახელმწიფო ამას აკეთებს, მაგრამ როცა ჩვენ სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებს ვუშვებთ და მას კაპიტალიზაციის, ინვესტიციების მუხლისკენ კი არ მივმართავთ, არამედ პენსიების გასაცემად, ეს საბოლოო ჯამში, ეკონომიკაში კვდომასა და კრიზისულ მოვლენებს იწვევს.

ეროვნული ბანკის სესხები 40 მლნ ლარის ოდენობით არის ჩადებული ბიუჯეტში. ეს აუცილებლად გამოიწვევს იმას, რომ ეროვნული ბანკის მიმართ დავალიანება, რომელიც 750 მლნ-ზე მეტია, კიდევ გაიზრდება. გაიზრდება ასევე ქვეყნის შიდა ვალი. ვალების გაზრდის სტრატეგია ჩადებულია იმისთვის, რომ საერთო შემოსავალი დაბალანსდეს, მაგრამ არა ეკონომიკის ზრდის ხარჯზე.

2003 წლის ბიუჯეტს ის თავისებურება ახასიათებს, რომ სპეცსახსრები და საგადასახადო შემოსავლები გაერთიანებულია. თუ ადრე ცალკე აღინიშნებოდა, ახლა მისასალმებელია, რომ ერთიან ანგარიშზეა თავმოყრილი. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ამ ბიუჯეტს საფუძვლად უდევს სამეწარმეო გადასახადის აღდგენა, საიდანაც 12 მლნ-ს ელოდებიან. ეს არის 1%, ისეთივე გადასახადი, როგორც ბრუნვის გადასახადია, მეწარმეებისთვის დამაკნინებელი და მძიმეა. პარლამენტმა ადრე მიიღო გადაწყვეტილება ეს გადასახადი გაუქმებულიყო, ახლა კი საპარლამენტო ორგანოში შეტანილია პროექტი, სამეწარმეო გადასახადის ისევ აღდგენის შესახებ. ბუნებრივია, არჩევნების პერიოდში ამ გადასახადის აღდგენას პარლამენტი, ალბათ, მხარს არ დაუჭერს და გამოვა, რომ ეს 12 მლნ-იც გაირღვევა.

მთლიანი შემოსავალი დაგეგმილია 1 მლრდ 168 მლნ-ის ოდენობით. ხარჯების (1 მლრდ 234 მლნ) დაბალანსება ხდება მსოფლიო ბანკის კრედიტით, 128 მლნ ლარის ოდენობით, ხოლო სავალუტო ფონდისა 36 მლნ ლარის ოდენობით. ჯამში ამ ორგანიზაციებიდან 164 მლნ ლარია მისაღები დეფიციტის დასაფარად. პირობები, რომლითაც ამ ორგანიზაციებმა შეიძლება მოგვცენ ეს კრედიტები, ჯერ არ არის დაზუსტებული.

შემოსავლების ნაწილში 2003 წლის ბიუჯეტს სერიოზული პრობლემები შეექმნება, პრობლემები ექნება საბაჟოს, რომელსაც, როგორც ვთქვით, 20%-იანი ზრდა აქვს დაგეგმილი და 390 მლნ უნდა აკრიფოს, ხოლო საგადასახადო სისტემამ, 483 მლნ, რაც შედარებით რეალური მაჩვენებელია, მას 11%-იანი ზრდა აქვს მიმდინარე წელთან შედარებით. ასევე, გადიდებულად მიგვაჩნია საქართველოს სახელმწიფო სადაზღვევო კომპაყოველ წელს ბიუჯეტის გარშემო ატეხილი აჟიოტაჟი და ცხარე კამათი, საპარლამენტო მუშაობის თანამდევი პროცესია, მაგრამ ეს პროცესი საარჩევნო წელს უფრო მძაფრდება, ბიუჯეტი კი, არარეალური ხდება. საბიუჯეტო საკითხების მიმართ ორი მიდგომა არსებობს: პირველი, პრაგმატული, გაანგარიშებითი დაგეგმარება, რომელიც ქვეყანაში არსებულ დე-ფაქტო, დე-იურე სიტუაციასთანაა მიბმული, მეორე მხრივ, არსებული სუსტი კონტროლის სისტემა, როგორც ძალოვნების, ისე სხვა მაკონტროლებლების მხრიდან, ქმნის იმ ფონს, რომ საქართველოში, რეალურად, მოხმარებიდან გამომდინარე, დათვლილი ციფრებით, შესაძლოა, საგადასახადო შემოსავლები უფრო მეტი დაფიქსირდეს, მაგრამ არსებული ადმინისტრირების პირობებში, საგადასახადო შემოსავლების გარკვეული ოპტიმალური ზღვარი არსებობს, რომლის მობილიზებაც ბიუჯეტში შესაძლებელია. ეს ზღვარი მიბმული უნდა იყოს არსებულ დინამიკასთან, რეალურ გათვლებთან, როგორც ვაჭრობაში, ისე წარმოებაში და მშპ-ს ყველა მაჩვენებელთან მიმართებაში.

ნიის შემოსავლები, რომელიც დაგეგმილია 68 მლნ ლარის ოდენობით, სინამდვილეში კი, წელს იგი შესრულდება 42-43 მლნ-ის ფარგლებში და, ბუნებრივია, 2003 წელსაც დაახლოებით ასევე, 45 მლნ-ის ფარგლებში დარჩება. ანუ, აქაც 22 მლნ აბსოლუტურად ზედმეტია. ამ ციფრების ჯამი წარმოადგენს იმ მომავალ დეფიციტს, რომელიც 2003 წელს იქნება.

რაც შეეხება ხარჯებს, მნიშვნელოვნად არის გადიდებული თავდაცვის სფეროს ხარჯები, 2002 წელს – 43 მლნ ლარიდან, 2003 წლის ბიუჯეტის პროექტში 64 მლნ ლარამდე იზრდება. გაზრდილია ასევე განათლების ხარჯებიც. 61 მლნ ლარიდან 80 მლნ ლარამდე. ასევე ჯანდაცვის ხარჯები, რომელიც 45 მლნ ლარიდან 68 მლნ-მდე იზრდება. რის ხარჯზე ხდება ასეთი ზრდა, როცა ცენტრალური ბიუჯეტის ზრდა 10%-ით, ხოლო მთლიანად სახელმწიფო ბიუჯეტისა – 15%-ით ხდება. საბიუჯეტო ოფისის მონაცემებში ვკითხულობთ, “2003 წლის ბიუჯეტის ფუნქციონალური კლასიფიკაციის მუხლების მიხედვით, ადგილი აქვს მნიშვნელოვან ცვლილებებს 2002 წლის გეგმასთან შედარებით, კერძოდ, გათვალისწინებულია საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურების ხარჯების არსებითად კლება 264,7 მლნ-დან 160 მლნ ლარამდე”. ეს არის ის მუხლი, რომელიც მმართველობითი აპარატის შენახვას ეხება და ამ განმარტების მიღმა დევს ის, რომ ამით ბიუჯეტი მექანიკურადაა დაბალანსებული. ამ მუხლით მმართველობით ორგანოებს, სამინისტროებს, დეპარტამენტებს მოაკლდებათ ოფისის შენახვისა და კაპიტალური ხარჯები, რაშიც შედის შუქის, ტელეფონის, საწვავის და იმ ტექნიკური საშუალებების ხარჯები, რომლებიც უზრუნველყოფენ ამ ორგანიზაციების მუშაობას. თუ შსს ოპერატიულ მუშაკს ოპერაციისთვის სჭირდება 200-300 ლიტრი ბენზინი, მიიღებს – 10-ს.

სწორედ ასეთი მიდგომა იწვევს შემდგომი დავალიანებების დაგროვებას. “თბილწყალკანალი” სახელმწიფო ორგანიზაციას წყალს მიაწვდის, ეს უკანასკნელი ვერ გადიხდის, რის შედეგადაც წლების განმავლობაში ვალი გროვდება. თავის მხრივ, “თბილწყალკანალს” ეზრდება “თელასის” დავალიანება და ერთგვარი მოჯადოებული წრე იქმნება. ანალოგიურია “თბილგაზთან” მიმართებაში, იწყება გაზის, დენის გამორთვა, მერე ბიუჯეტიდან დამატებითი სახსრების მონახვა, გადარიცხვა და საბოლოო ჯამში, ჩვენ ვიღებთ აბსოლუტურად ამორფულ სიტუაციას, როცა დავალიანების ჯაჭვი ფარავს ეკონომიკაში რეალურ სიტუაციას და ეკონომიკის რეალური ზრდა არ ხდება.

ეკონომიკის ზრდა სწორედ რომ კარგ დროს გაგვახსენდა, საინტერესოა, რა დევს ამ ბიუჯეტში ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისათვის. ეს არის რამდენიმე სასაცილო ციფრი. ბიზნესის ხელშეწყობისათვის და საგადასახადო ბაზის გაზრდისათვის ჩადებულია შემდეგი ხარჯები – საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტოსთვის გამოყოფილი თანხაა 400 ათასი, პრეზიდენტის წარმოების განვითარების საინვესტიციო ფონდი – 8 მლნ 700 ათასი, ექსპორტის ხელშეწყობის სააგენტოსთვის – 17 ათასი, საქართველოს საინოვაციო სამსახურის – 70 ათასი და საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტო – 9 მლნ ლარი. ჩაის განვითარებისთვის პრეზიდენტის ფონდიდან – 3 მლნ. ეს იმას ნიშნავს, რომ ეკონომიკის განვითარებისთვის ჩადებულია მთელი საგადასახადო შემოსავლების 1%. ეროვნული ეკონომიკური კონცეფცია ამ ციფრებში გამოიხატება.

საოცარია კიდევ ერთი მომენტი. თავდაცვის სამინისტრო ნატოს სტანდარტებზე გადასვლასთან დაკავშირებით 138 მლნ ლარს ითხოვს. მის ნაცვლად მას 68 მლნ-ს აძლევენ, რომელიც გაცილებით მეტია წინა წელთან შედარებით, მაგრამ იმის ნახევარიც კი არ არის, რასაც იგი ითხოვს.

ეს არის აბსოლუტურად მომხმარებლური ბიუჯეტი და გათვლებით კი არ არის შედგენილი, არამედ იმის მიხედვით, ვინ საით გადაწონის, ვინ რას აახმაურებს და ვინ მოახერხებს საბნის თავისკენ გადაქაჩვას. ამ ბიუჯეტში თვისობრივად არც ბიუჯეტის შედგენის კუთხით, არც მისი გაანგარიშების კუთხით, აბსოლუტურად არაფერი შეცვლილა. ექსპერტები მას სინდრომულ ბიუჯეტად მოიხსენიებენ, ისევე როგორიც 1995, 1999 წლის საარჩევნო ბიუჯეტები იყო. მას აუცილებლად კატაკლიზმები მოჰყვება.

ერთ-ერთი ნიშანდობლივი მახასიათებელი ის არის, რომ 2003 წლის ბიუჯეტის პროექტში ხარჯებში 160 მლნ ჩადებულია საგარეო ვალის მომსახურებისთვის. ეს თანხა მთლიანი საგადასახადო შემოსავლების 20%-ს წამოადგენს. ანუ რეალური საგადასახადო შემოსავლის 1/5 მიდის საგარეო ვალების მომსახურებისათვის, თან უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არის ყველაზე დაბალი თანხა, იმასთან შედარებით რისი გადახდაც აწი მოგვიწევს. ქვეყანა დგება სერიოზული პრობლემის წინაშე, ექსპერტების აზრით, მას მოუწევს პროცენტების სახით არა საგადასახადო შემოსავლის 20%-ის გადახდა, არამედ, დაახლოებით 35%-ის. მომავალ 4-5 წელიწადში თუ საგარეო ვალების ჩამოწერა არ მოხერხდა ან ვალების მომსახურების სიტუაცია არ შეიცვალა, საქართველოს ბიუჯეტს მოუწევს მხოლოდ საგარეო ვალების დაფარვაზე მუშაობა. ვალების გადახდის პროცენტი იზრდება, ხოლო თვით საგადასახადო შემოსავლების ზრდის – არა. უფრო მეტიც, საგადასახადო Dშემოსავლების დოლარებზე გადაანგარიშებით 1997 წლის მაჩვენებელს ვუტოლდებით. საბოლოო ჯამში, თუკი ადრე ბიუჯეტი მომხმარებლური ხასიათის იყო, დღეს ხდება მომხმარებლურს პლუს ვალების მომსახურე ბიუჯეტი.

თუ ეკონომიკაში რაიმე რადიკალური ძვრები არ მოხდა, არ შეიცვალა ბიზნეს-გარემო, ბიუჯეტს საგარეო ვალი შეჭამს და, შესაძლოა, ხვალ ის პენსია და ხელფასი, თუნდაც დაგვიანებითაც კი ვერ დარიგდეს, რომ აღარაფერი ვთქვათ ეკონომიკის განვითარებაზე. 2003 წლის ბიუჯეტი, ეს არის საგანგაშო სიმპტომი იმისა, თუ რა შეიძლება მოხდეს 2004 წელს. რომ შეგვეძლოს პირობითი ბიუჯეტის შედგენა, და ეს არ არის ძნელი, ვნახავდით, რომ იგი კატასტროფის ბიუჯეტი იქნებოდა.