ფასიანი ქაღალდების მომავალი 2007 წელს

თათა თორია

2006 წლის ბოლოს საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე მეტად საინტერესო მოვლენა მოხდა – ეროვნული ბანკის მიერ ფასიანი ქაღალდების და საფინანსო კორპორაციის მიერ კორპორატიული ობლიგაციების ემისია განხორციელდა. ძნელი სათქმელია, რამდენად დიდი როლი ითამაშა ამ მოვლენამ საფინანსო ბაზრის სტაბილურობაზე და საერთო ეკონომიკურ პროცესებზე, მაგრამ ერთი რამ ნათელია, გაყინული ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ლღობის პროცესი დაიწყო.

საინტერესოა, საქართველოს ეკონომიკის ყველაზე სუსტი სფერო და დანარჩენი მსოფლიოსთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფასიანი ქაღალდების ბაზარი როგორ ხვდება 2007 წელს? რა პროცესები მიმდინარეობს საფონდო ბირჟაზე, რომელიც დღეისათვის ქვეყანაში ფასიანი ქაღალდების გაცვლის ოფიციალური ბაზარია, როგორი აქტიურობით იყენებენ სახლემწიფო თუ კერძო ორგანიზაციები ისეთ ფინანსურ ინსტრუმენტს, როგორიცაა ობლიგაცია?
ცოტა რამ ზოგადი თეორიდან:
ობლიგაცია, ისევე როგორც აქცია, ფასიანი ქაღალდის ერთ-ერთი ძირითადი და მნიშვნელოვანი სახეობაა. ის გრძელვადიანი სასესხო ვალდებულებაა და ადასტურებს მისი მფლობელის უფლებას – მიიღოს სარგებელი შეთანხმებული პერიოდულობით და წინასწარ დადგენილ ვადაში დაიბრუნოს ობლიგაციის ნომინალური ღირებულება. თუ აქციის მფლობელი საწარმოს მესაკუთრედ ითვლება, ობლიგაციის მფლობელი მხოლოდ საწარმოს კრედიტორია. მას არა აქვთ ხმის უფლება და შესაბამისად, საწარმოს მართვაში მონაწილეობას ვერ იღებს. ობლიგაციის მფლობელს, სამაგიეროდ, გააჩნია ისეთი უფლებები, რომლებიც აქციონერებს არ აქვთ. კერძოდ, ემიტენტი ვალდებულია, გადაიხადოს ობლიგაციის პროცენტი დათქმული პერიოდულობით მაშინ, როცა აქციების მფლობელების მიმართ ამგვარი ვალდებულება არ არსებობს. საწარმოს ლიკვიდაციის შემთხვევაში ობლიგაციის მფლობელის უფლებები აქციონერებთან შედარებით უფრო ადრე კმაყოფილდება. აქედან გამომდინარე, ობლიგაციები უფრო დაბალი რისკის მქონე (მაგრამ, როგორც წესი, შესაბამისად, დაბალმომგებიანი) ფასიანი ქაღალდებია.
ობლიგაციების უმეტესობა უზრუნველყოფილია საწარმოს უძრავი ან სხვა ნივთობრივი ქონებით ან მის საკუთრებაში არსებულ სხვა საწარმოთა ფასიანი ქაღალდებით. საწარმო-ემიტენტის გაკოტრების შემთხვევაში ობლიგაციის მფლობელებს, შეუძლიათ პრეტენზია განაცხადონ უზრუნველყოფის აქტივზე. არსებობს ობლიგაციები უზრუნველყოფის გარეშეც, რომელთა მფლობელებს ემიტენტი-საწარმოს ლიკვიდაციის შემთხვევაში სხვა კრედიტორებთან ერთად საწარმოს მთელს აქტივებზე შეიძლება გააჩნდეთ პრეტენზია. რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში, მათ აქციონერებთან შედარებით უპირატესი უფლებები აქვთ. ასეთი ობლიგაციები შედარებით ნაკლებად სანდოა, ვიდრე უზრუნველყოფილი, ამიტომ მათზე საპროცენტო განაკვეთი უფრო მაღალია. ობლიგაციები უზრუნველყოფის გარეშე ზოგჯერ კონვერტირებადია, რაც ინვესტორს უფლებას აძლევს, ობლიგაციის მოქმედების მთელი ვადის განმავლობაში გადაცვალოს ისინი ემიტენტი-საწარმოს ჩვეულებრივ ან პრივილეგირებულ აქციებზე.
განსხვავებულია სახელმწიფო და კორპორატიული ობლიგაციები. სახელმწიფო ობლიგაცია არის კუპონური სახელმწიფო საშუალოვადიანი ფასიანი ქაღალდი, დენომინირებული ეროვნულ ვალუტაში და გამოშვებული არამატერიალიზებული ფორმით. სახელმწიფო ობლიგაციებს ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფარავად, სახელმწიფო პროექტების დასაფინანსებლად უშვებს. ისინი, როგორც წესი, მაღალი ლიკვიდურობით გამოირჩევიან და მათი შეძენა ნაკლებ რისკთანაა დაკავშირებული.
რაც შეეხება კორპორატიულ ობლიგაციებს, მათ კორპორაციები, მათ შორის, ბანკები თუ სხვა ფინანსური ინსტიტუტები უშვებენ. კორპორატიულ ობლიგაციაზე, როგორც წესი, საპროცენტო განაკვეთი უფრო მაღალია, ვიდრე სახელმწიფო ობლიგაციებზე. მათი გამოშვება მეტ რისკთანაა დაკავშირებული და გაცილებით უფრო მომგებიანი ფინანსური ინსტრუმენტია.
ობლიგაციები ფასიანი ქაღალდების პირველად და მეორად ბაზრებზე მიმოიქცევა. პირველად ბაზარზე ახლადგამოშვებული, ემიტირებული ფასიანი ქაღალდები იყიდება, ანუ ხორციელდება მათი პირველადი განთავსება. მეორად ბაზარზე (საფონდო ბირჟა) ინვესტორები, საფინანსო-საკრედიტო ინსტიტუტები, სადაზღვევო კომპანიები და შუამავლები (ბროკერები, დილერები) ერთხელ უკვე გაყიდული ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობენ.
საქართველოში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფასიანი ქაღალდების საჯარო მიმოქცევის ერთადერთი ორგანიზებული ბაზარი საქართველოოს საფონდო ბირჟაა. ის 1999 წელს ჩამოყალიბდა. USAID-ის ხელშეწყობით შემუშავდა ნორმალური საკანონმდებლო ბაზა, შეიქმნა მარეგულირებელი ორგანო – ფასიანი ქაღალდების კომისია, ჩამოყალიბდა საფონდო ბაზრის ისეთი ინფრასტრუქტურა, როგორიცაა საფონდო ბირჟა, ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარი, საბროკერო კომპანიები, ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი, ანუ მთელი სისტემა, რაც საფონდო ბაზრის ფუნქციონირებისთვისაა აუცილებელი, თუმცა ის მაინც განვითარების საწყის სტადიაზე იმყოფება. საფონდო ბირჟის სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარის, ბატონი გოგი ლოლაძის თქმით, 2000 წელს, როდესაც ბირჟის ყველა სტრუქტურა ამოქმედდა, ის ახალ სუპერმარკეტს მოგაგონებდათ თანამედროვე აპარატურით თუ დახლებით, სადაც არც მყიდველები ჩანდნენ და არც გამყიდველები. საფონდო ბირჟა რომ არ განვითარდა ამის მთავარი მიზეზი იმ მიმზიდველი ინსტრუმენტების არარსებობა იყო, რომლებშიც ინვესტორი თანხებს განათავსებდა. ეს კი ობიექტურმა ფაქტორებმა განაპირობა. კერძოდ, 90-იან წლებში მნიშვნელოვანი ხარვეზებით და, ხშირად, სრულიად მოუმზადებლად, განხორციელებულმა სახელმწიფო საწარმოების ე.წ. “მასობრივი პრივატიზაციის” პროცესმა მოსახლეობაში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინსტრუმენტების მიმართ უნდობლობის განწყობილება შექმნა. მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალურად, აღნიშნული საწარმოები სააქციო საზოგადოებებად გარდაიქმნენ, მათ პრინციპული ტრანსფორმაცია მაინც ვერ განიცადეს. ისინი კვლავ რჩებოდნენ ორგანიზაციებად, რომლებიც ნაკლებად იყვნენ ორიენტირებულნი მოგებაზე. ამიტომაც, სახელმწიფოს მიერ ბაზარზე გამოტანილი მათი აქციები ინვესტორისთვის არ იყო მიმზიდველი. ამას დაემატა ისიც, რომ ეს აქციები ბაზარზე ყოველგვარი ინფორმაციის გარეშე განთავსდა. სააქციო საზოგადოებისთვის ფინანსური ინსტრუმენტის ინვესტორისთვის შეთავაზების აუცილებელი პირობაა რაც შეიძლება სრული ინფორმაცია მიაწოდოს პოტენციურ მყიდველს ემიტენტის შესახებ. ჩვეულებრივ, საჯარო შეთავაზების დროს იქმნება ემისიის პროსპექტი, რომელშიც მოცემულია სრული ინფორმაცია საწარმოს, მისი საქმიანობის, მომავალი გეგმების, ფინანსური მაჩვენებლების შესახებ. მხოლოდ სრულყოფილი ინფორმაციის საფუძველზე განათავსებს ინვესტორი თანხებს მომგებიან აქტივებში. ამ მოთხოვნას კი აღნიშნული სააქციო საზოგადოებების აქციათა შეთავაზების პროცესი სრულებით არ აკმაყოფილებდა. გარდა ამისა, ამ მიმართულებით არ ხორციელდებოდა არანაირი საგანმანათლებლო მუშაობა, რასაც დაემატა ქვეყანაში შექმნილი მძიმე პოლიტიკური თუ ეკონომიკური ფონი. აღნიშნულმა ფაქტორებმა საგრძნობლად დაამუხრუჭა საფონდო ბაზრის განვითარების ტემპები. მართალია, 1998-2000 წლებში, აშშ განვითარების სააგენტოს ხელშეწყობით, მნიშვნელოვან წინსვლას ჰქონდა ადგილი, კერძოდ, შეიქმნა საკანონმდებლო ბაზა, საფონდო ბაზრის ინფრასტრუქტურა, მარეგულირებელი სტრუქტურები, მაგრამ ბაზარი მაინც ვერ ვითარდებოდა. როგორც ბატონმა გოგი ლოლაძემ აღნიშნა, საჭირო იყო უფრო მეტი ძალისხმევა, კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა სახელმწიფოს მხრიდან, რათა, ერთის მხრივ, საინვესტიციო გარემო გაუმჯობესებულიყო და, მეორეს მხრივ, მოსახლეობაში არსებული უნდობლობის ფონი შეცვლილიყო.
ზემოაღნიშნული საწარმოების აქციებთან ერთად, იმ პერიოდში ბაზარზე არსებობდა სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებები, რომელთა ემისიას ახდენდა ფინანსთა სამინისტრო, ხოლო განთავსებას – ეროვნული ბანკი. ამ ფინანსური ინსტრუმენტის მიზანი ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსება იყო. სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებები მთელს მსოფლიოში გავრცელებული სტანდარტული ინსტრუმენტია, რომლის ათვისება ჩვენმა სახელმწიფომ 1997 წლიდან დაიწყო და ნელ-ნელა ეს ბაზარი ვითარდებოდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, როგორც ბატონი გოგი ლოლაძე ამბობს, ამ პროცესმაც არასწორი მიმართულება მიიღო. ერთის მხრივ, პრივატიზაცია განხორციელდა მახინჯი ფორმით, მეორეს მხრივ კი სახაზინო ვალდებულებათა ნაკლოვანებები მასზე დისკონტის განაკვეთის არანორმალურ ზრდაში გამოიხატა, რაც ზოგჯერ 200 და მეტ პროცენტსაც კი აღწევდა. ეს დამანგრევლად მოქმედებდა როგორც ბიუჯეტზე, ისე ქვეყნის იმიჯზე. ასეთი საპროცენტო განაკვეთი არცერთ ქვეყანაში არ იყო. როგორც წესი, სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებებზე საპროცენტო განაკვეთი ყველაზე დაბალია. მაგალითად, აშშ-ში ის 1%-დან 1,5%-მდე, ხოლო ევროპაში 1%-დან 3%-მდე მერყეობს.
ბუნებრივია, რომ მიუხედავად ქვეყანაში არსებული ბევრი პრობლემისა, საქართველო არ იყო მსოფლიოში ყველაზე სარისკო ქვეყანა. თუმცა კი, სახაზინო ვალდებულებების ეს არანორმალური განაკვეთები თითქოსდა ამაზე მიუთითებდა. სინამდვილეში კი, ამის რეალური მიზეზი ის იყო, რომ საქართველოში სახელმწიფო ფასიან ქაღალდების გამოშვების, რეგისტრაციის და მეორადი ბრუნვის მექანიზმებს უამრავი ნაკლი გააჩნდა.
ამრიგად, 1996-2003 წლებში არსებული ფასიანი ქარალდების ორივე ძირითადი ინსტრუმენტი – ყოფილ სახელმწიფო საწარმოთა აქციები და სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებები, არასრულყოფილი ბუნებისა იყო და ინვესტორებში შესაბამის რეაქციას ბადებდა. ეს კი, ბუნებრივია, ხელს ვერ შეუწყობდა ქვეყანაში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას.
საინტერესოა, სხვა კომპანიები რატომ არ უშვებდნენ ინვესტორებისთვის მიმზიდველ პროდუქტს. ბატონი გოგი ლოლაძის თქმით, ამას რამდენიმე მიზეზი ჰქონდა: “ერთი ის, რომ ქვეყანაში ჩრდილოვანი ეკონომიკა ხშირ შემთხვევაში 70%-ს აღწევდა. იმისათვის, რომ ინვესტორმა საწარმოს ფასიან ქაღალდებში ინვესტიცია განახორციელოს, ემიტენტის მხრიდან სრული გამჭვირვალობაა საჭირო. როდესაც ბაზარზე მყიდველს ათობით ათას ობლიგაციას თუ აქციას სთავაზობენ, რა თქმა უნდა, ემიტენტი უნდა ეცადოს, რომ ყველასათვის გამჭვირვალე გახდეს. მაგრამ ქვეყანაში, სადაც ჩრდილოვანი ეკონომიკის დონე ასეთი მაღალი იყო, საწარმო-ემიტენტი, რა თქმა უნდა, ვერ შეძლებდა, ყველასათვის გამჭვირვალე გამხდარიყო. ამიტომაც, შეუძლებელი იყო, რომ ფასიანი ქაღალდები თუნდაც ყველაზე წარმატებულ ქართულ კომპანიებს გამოეშვათ. მართალია, მათ ჰქონდათ გამჭვირვალედ მუშაობის სურვილი, მაგრამ ქვეყანაში იმგვარი საგადასახადო პირობები იყო შექმნილი, რომ ამას ვერ ახერხებდნენ. ამიტომაც, მათი ბიზნესის ნაწილი ჩრდილში იყო მოქცეული. თუმცა, როგორც ბატონი გოგი ლოლაძე აღნიშნავს, გამჭვირვალეობის შემთხვევაშიც გაუჭირდებოდათ კაპიტალის ბაზარზე გამოსვლა, რადგანაც სახაზინო ვალდებულებებზე არსებული არანორმალური განაკვეთები მათთან კერძო კომპანიების მხრიდან კონკურენციის ყოველგვარ შესაძლებლობას გამორიცხავდა. კერძო კომპანიების ობლიგაციები, რა თქმა უნდა, ვერ გაეჯიბრებოდა სახელმწიფოს, რომელიც წლიურ 70%-ს სთავაზობდა პოტენციურ მყიდველს. ანუ ფინანსურ ბაზარზე მოთხოვნის მხარე სახელმწიფოს მიერ იყო დეფორმირებული. ბაზარი დეფორმაციას განიცდიდა მიწოდების თვალსაზრისითაც. ქართული კომპანიები უხვად იღებდნენ ინვესტიციებს საერთაშორისო ორგანიზაციებისგან, რომლებიც სრულიად კეთილი ზრახვებით ცდილობდნენ თავიანთი თანხები ყველაზე წარმატებულ ქართულ საწარმოებში განეთავსებინათ. ეს კი ფინანსურ ბაზარზე მიწოდების დეფორმაციის ტოლფასი იყო. ამრიგად, ფინანსური ბაზრის ორივე მხარე დეფორმაციას განიცდიდა. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ნორმალურ განვითარებას სწორედ ზემოთ აღნიშნული ფაქტორები უშლიდნენ ხელს.
საინტერესოა, რა სიტუაციაა დღეისათვის კაპიტალის ბაზარზე და კვლავ რჩება თუ არა გადაუწყვეტელი ამ ბაზრის განვითარების ხელისშემშლელი პრობლემები. ბატონი გოგი ლოლაძის თქმით, პრობლემათა აღმოფხვრის ტენდენციები შეინიშნება. სახელდობრ, ქვეყენაში შემცირდა ჩრდილოვანი ეკონომიკის დონე. მართალია, მას ჯერ სასურველ მინიმალურ მაჩვენებლამდე არ მიუღწევია, მაგრამ ტენდენცია დადებითია. გაჩნდნენ კომპანიები, რომელთაც პრაქტიკულად გამჭვირვალედ ფუნქციონირება შეუძლიათ. სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებიც აღარ უწევენ კონკურენციას კერძო კომპანიებს. თუმცა აქაც ყველა პრობლემა ჯერ გადაჭრილი არ არის.
სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები. ბუნებრივია, საფინანსო ბაზრის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტი – სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები ისევ ყურადღების ცენტრშია. ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს, ერთი – ძველი ფანტასტიური ისტორიები 80%-იან შემოსავალთან დაკავშირებით და მის ირგვლივ ატეხილი აჟიოტაჟი, მეორე ის – რომ გასულ წელს საერთოდ შეწყდა სახაზინო ვალდებულებათა გამოშვება და, მესამე – მიმდინარე წელს განხორციელებული ახალი ტიპის სახელმწიფო ობლიგაციების ემისია. საინტერესოა, თუ რამდენად მყარია და შემოსავლიანი ეს ბაზარი და დაინტერესებულია თუ არა საქართველოში რიგითი მოქალაქე თუ ინვესტორი ამ სფეროთი?
გოგი ლოლაძე – “სახაზინო ვალდებულებებთან დაკავშირებულ პრობლემებს რაც შეეხება, იმ რეკომენდაციათა ნაწილის გათვალისწინებამ, რომელთაც საფონდო ბირჟა პარლამენტის საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტის მაშინდელ თავმჯდომარეს და ახლა უკვე ეროვნული ბანკის პრეზიდენტს, ბატონ რომან გოცირიძეს სთავაზობდა, ნაწილობრივ თავისი შედეგი გამოიღო. კერძოდ, თუ ადრე სახაზინო ვალდებულებათა აუქციონების გამოცხადების პროცესი სრული დარღვევით მიმდინარეობდა, რომან გოცირიძის ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელობში მოსვლის შემდეგ ეს ხარვეზი გამოსწორდა. თანდათანობით დაიწყო კლება სახაზინო ვალდებულებების დისკონტის პროცენტმა. აღნიშნული მაჩვენებელი 2005 წლის ზაფხულისთვის 12-13%-მდე ჩამოვიდა, თუმცა, 2005 წლის ივნისში მის ზრდას კვლავ ჰქონდა ადგილი – მან 20%-მდე მოიმატა. მაშინ ეროვნულმა ბანკმა გადაწყვიტა, რომ სახაზინო ვალდეულებების მიმოქცევის მექანიზმებისთვის გადაეხედა. ამ მიზნით, 2005 წლის ივნისიდან, მან სახაზინო ვალდებულებების აუქციონები შეაჩერა. აუქციონების შეჩერება ერთი თვით იყო ჩაფიქრებული, თუმცა შემდეგში მთავრობამ ვითარების ანალიზის საფუძველზე გადაწყვიტა, რომ სახაზინო ვალდებულებები საერთოდ აღარ გამოეშვა. საინტერესოა, თუ 1997 წლიდან მოყოლებული სახაზინო ვალდებულებები არსებობდა, 2005 წელს რატომ უნდა შეწყვეტილიყო მათი გამოშვება. ამის მიზეზად მთავრობის მხრიდან, ბიუჯეტის პროფიციტულობა (შემოსავლების სიჭარბე) დასახელდა. მთავრობას დამატებითი სესხის აღება აღარ სჭირდებოდა. ამ არგუმენტში გარკვეული ლოგიკა არის, თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ბიუჯეტი მუდმივად პროფიციტური ვერ იქნება. მართალია, 2005 წელს პრივატიზაციიდან და სხვა არასაგადასახადო წყაროებიდან დიდი შემოსავლები შემოვიდა, მაგრამ ეს ერთჯერადი შემოსავალია და მუდმივად ასეთი გზებით ბიუჯეტის შევსება შეუძლებელია. ამიტომაც, უნდა არსებობდეს სახელმწიფო ვალდებულებების ბაზარი, რათა აუცილებლობის შემთხვევაში სახელმწიფომ მისი მიზანმიმართული გამოყენება შეძლოს. იგივე მსოფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის მოსაზრებებზე დაყრდნობით, სახელმწიფო სასესხო ვალდებულებების ბაზრის არსებობა, თუნდაც მცირე მოცულობით, აუცილებელია. ანუ უნდა გაგრძელებულიყო ბაზრის ფუნქციონირება, რაც საპროცენტო განაკვეთის ათვლის წერტილის არსებობას და ამავდროულად ბაზრის უწყვეტობას უზრუნველყოფდა. გარდა ამისა, ის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკისთვის მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი იქნებოდა, რომელსაც სახელმწიფო საჭიროებისდა მიხედვით გამოიყენებდა”.
2005 წელს, მართლაც, სახაზინო ვალდებულებების გამოშვება შეწყდა. წელს კი სახელმწიფომ იმ ვალის სეკიურიტიზაცია (“გაფასიანქაღალდება”) გადაწყვიტა, რომელიც მას ეროვნული ბანკისადმი მართებს. აღნიშნული ვალი, დაახლოებით, 800 მილიონ ლარს შეადგენს და მის საფუძველზე სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვება ეტაპობრივად მოხდება, ანუ ყოველწლიურად დაახლოებით 50 მილიონი ლარის ოდენობის სახელმწიფო ვალი ფასიან ქაღალდად გარდაიქმნება, რომელსაც შემდგომ ეროვნული ბანკი თავის შეხედულებისამებრ აუქციონების მეშვეობით გაყიდის – განაცხადა ბატონმა გოგიმ.
თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ, მაშინ როცა დაუფარავი სახაზინო ვალდებულებების მოცულობა 100 მილიონ ლარს აღემატებოდა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ითხოვდა ამ მოცულობის მნიშვნელოვან ზრდას, რათა მოთხოვნა-მიწოდების ნორმალური მექანიზმების ასამუშავებლად აუცილებლი მოცულობა მიღწეულიყო, ნათელი ხდება, რომ სახელმწიფო ობლიგაციების ამჟამინდელი ბაზარი საკმაოდ მცირეა და 2007 წლისთვის მისი მოცულობის სერიოზული ზრდა არ იგეგმება. გარდა ამისა, ამ ბაზრის ასამოქმედებლად უმნიშვნელოვანესია მოსახლეობის, ფიზიკური პირების დაინტერესება ამ ინსტრუმენტით, რადგანაც ამ გზით საბანკო დეპოზიტების მნიშვნელოვანი ალტერნატივა იქმნება.
საინტერესოა ამ ტიპის ფასიანი ქაღალდების ემისიის მაკროეკონომიკური ასპექტებიც. წლების განმავლობაში საქართველოს მთავრობა საბიუჯეტო დეფიციტის დასაფარვად ისეთ მეთოდს მიმართავდა, როგორიცაა ეროვნული ბანკიდან ფულის სესხება. ეს ამჟამად კანონით აკრძალულია და ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფარავად ამ ხერხს აღარ მიმართავენ, თუმცა დარჩა ძველი ვალი, რომელიც ამ ეტაპზე საფინანსო ბაზარზე სიახლის შემოტანის მიზეზი გახდა.
ეროვნული ბანკის სავალუტო და ფულად-საკრედიტო ოპერაციების დეპარტამენტის უფროსის ბატონ გიორგი ლალიაშვილის თქმით, ვალი, რომელიც ეროვნული ბანკის ბალანსზე ირიცხებოდა არამიმოქცევადი იყო. ახლა კი, როცა ის ფასიან ქაღალდად გადაიქცა, კონკრეტული ფუნქცია შეიძინა ბანკს ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის განხორციელებაში ეხმარება. აუქციონზე ობლიგაციების გამოტანით ეროვნული ბანკი ქვეყანაში ფულის მასის მიმოქცევას არეგულირებს. კონკრეტულ შემთხვევაში, ინფლაციის დონის შესამცირებლად, მან მიმოქცევიდან ფულის მასის ამოღება დაიწყო. ფასიანი ქაღალდების გამოშვებით, ბატონი გიორგი ლალიაშვილის თქმით, ეროვნული ბანკი გარკვეულწილად, ფინანსური ბაზრის განვითარებასაც შეუწყობს ხელს.
ბატონი გოგი ლოლაძის აზრით, ყურადღება უნდა მიექცეს იმ ფაქტს, რომ ფასიანი ქაღალდების ემიტენტი ფორმალურად არის სახელმწიფო. მის პირველად განთავსებას ბაზარზე კი ეროვნული ბანკი უზრუნველყოფს. ტექნიკური თვალსაზრისით ეს მეორადი გაყიდვაა, მაგრამ რადგან ეროვნული ბანკი თავიდანვე ობლიგაციების 100%-ს ფლობდა, საჯარო გაყიდვა პირველადია, ანუ მას შემდეგ, რაც ეროვნულ ბანკს თავის პორტფელში 48 მილიონი ლარის ღირებულების ფასიანი ქაღალდი გაუჩნდა, გადაწყდა, რომ ობლიგაციები აუქციონზე გაეტანათ. პირველი აუქციონი ამა წლის 8 დეკემბერს ჩატარდა. სახელმწიფო ობლიგაციების ნომინალური ღირებულება 1000 ლარს უდრიდა და ბანკის მიერ შესყიდვის შესახებ წარდგენილ განცხადებაში ობლიგაციების რაოდენობა 50 ცალზე ნაკლები არ უნდა ყოფილიყო. ფასიანი ქაღალდების დაფარვის ვადა 2007 წლის 15 დეკემბერია. დღეისათვის 30 მილიონი ლარის ფასიანი ქაღალდია გაყიდული. მათი მფლობელები კი კომერციული ბანკები არიან. აუქციონზე ობლიგაციის მაქსიმალურმა საპროცენტო განაკვეთმა 13% შეადგინა. ეროვნული ბანკი ახლო მომავალში აუქციონზე 18 მილიონი ლარის ღირებულების ფასიანი ქაღალდის გამოტანას გეგმავს.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ობლიგაციების მფლობელები კომერციული ბანკები გახდნენ. დღესდღეობით ისინი ერთადერთი დაშვებული პირები არიან აუქციონზე. როგორც ბატონი გოგი ლოლაძე აღნიშნავს, აუცილებელია, პირველად ბაზარზე კომერციულ ბანკებთან ერთად საბროკერო კომპანიებიც დაუშვან, რადგან მათი დახმარებით პირველად აუქციონში მონაწილეობის მიღებას ათასობით ინვესტორი შეძლებს და, შესაბამისად, უფრო ეფექტური ბრუნვა ექნებათ სახელმწიფო ობლიგაციებს.
ბატონი გიორგი ლალიაშვილის თქმით, ეროვნულ ბანკს კომერციულ ბანკებთან ერთად აუქციონზე საბროკერო კომპანიების დაშვების საწინაღმდეგო არაფერი აქვს. უფრო მეტიც, თანამშრომლობენ ამ კომპანიებთან, პერიოდულად ბროკერებთან შეხვედრებსაც მართავენ და მალე ეროვნული ბანკის მხრიდან ამ მიმართულებით კონკრეტულ გადაწყვეტილებასაც უნდა ველოდოთ.
რაც შეეხება მეორად ბაზარს, ის საქართველოში სრულყოფილად მუშაობს ყველა ფასიანი ქაღალდის მიმართ, გარდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებისა. ბატონი გოგი ლოლაძე აღნიშნავს, რომ ყველაზე მიმზიდველი ფასიანი ქაღალდისთვის მეორადი ბაზრის არსებული ინფრასტრუქტურა – საფონდო ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი, საბროკერო კომპანიები – სამწუხაროდ, უქმად რჩება. მართალია, ეფექტური მეორადი ბაზრის აუცილებლობას არ უარყოფს ეროვნული ბანკიც, მაგრამ რატომღაც ხელს არ უწყობს ამ მიმართულებით ხსენებული მექანიზმების დროულ ამოქმედებას. ეს კი განაპირობებდა სახელმწიფო ობლიგაციების მეორად ბაზარზე უკეთ მიმოქცევას, მათი ლიკვიდურობის ზრდას და, საბოლოო ჯამში, მათზე საპროცენტო განაკვეთის შემცირებასაც შეუწყობდა ხელს.
მეორე მნიშვნელოვანი სიახლე საფინანსო ბაზარზე -კორპორატიული ობლიგაციების გამოშვებაა. აღსანიშნავია, რომ ამა წლის 5 დეკემბერს მიკრო-საფინანსო ორგანიზაციამ “ქართული კრედიტი” ობლიგაციების ემისია განახორციელა, თუმცა, ეს არ ყოფილა საჯარო განთავსება. “ქართული კრედიტის” დირექტორის, ბატონი ევგენი გიგინეიშვილის თქმით, ობლიგაციების გამოშვება კლიენტთა გარკვეული წრისგან წინასწარი შემოთავაზების შემდეგ გადაწყდა. ობლიგაციების ემისიის მოცულობამ 400000 ლარი შეადგინა. სულ გამოშვებულია 80 ცალი ობლიგაცია. ერთის ნომინალური ღირებულებაა 5000 ლარი. ის პროცენტიანი, ანუ კუპონიანი ობლიგაციაა და სარგებლის წლიური განაკვეთი 17%-ს შეადგენს. ობლიგაციის ფორმა არადოკუმენტურია, განთავსების მეთოდი კი – დახურული. ორგანიზაციის საგადამხდელო აგენტი არის “ბაზისბანკი”. ობლიგაცია უზრუნველყოფილია ემიტენტის აქტივით. “ქართული კრედიტის” საწესდებო კაპიტალი 250000 ლარს შეადგენს.
ობლიგაციების განთავსების პერიოდი 15 სამუშაო დღეა (5-26 ოქტომბერი), თუმცა, როგორც ბატონი ევგენი გიგინეიშვილი აღნიშნავს, თუ ობლიგაციების გაყიდვის ტემპი შენარჩუნდა, ყველა ობლიგაციას თავისი პატრონი ვადაზე ადრე ეყოლება. ეს მიკრო-საფინანსო ორგანიზაციების მიერ ობლიგაციების გამოშვების პირველი შემთხვევაა.
რაც შეეხება სხვა ორგანიზაციებს, ჯერ კიდევ 2005 წელს ობლიგაციები გამოუშვეს “საქართველოს ბანკმა” და “პროკრედიტ ბანკმა”. აღნიშნული გამოშვებები საკმაოდ წარმატებული აღმოჩნდა. “საქართველოს ბანკმა” გამოუშვა 2-წლიანი ობლიგაცია, რომლის საპროცენტო განაკვეთი წლიურ 11%-ს შეადგენდა. “პროკრედიტ ბანკის” მიერ გამოშვებული ობლიგაცია კი ერთწლიანი იყო, წლიური 14%-იანი განაკვეთით.
ბატონი გოგი ლოლაძის თქმით, აღნიშნული ბანკების მიერ გამოშვებული ობლიგაციები საჯარო ფასიანი ქაღალდები იყო. აქედან გამომდინარე, ბირჟაზე დაუშვეს და მათი გარკვეული ბრუნვაც არსებობს. რაც შეეხება “ქართულ კრედიტს”, რადგან მის მიერ გამოშვებული ობლიგაციები დახურული წესით განთავსდა, მას ბირჟამდე არ მიუღწევია, ანუ მათ 80 (ან ნაკლები) მესაკუთრე ეყოლება. ის არ არის საჯარო ფასიანი ქაღალდი და შესაბამისად საჯარო არხებში ვერ იბრუნებს. მისი ბრუნვა უშუალოდ ურთიერთმოლაპარაკების გზით მოხდება. ხოლო თუUიგი საჯარო გახდება, წინასწარ უნდა მომზადდეს ემისიის პროსპექტი და ყველაფერი ის, რაც საჯარო განთავსებისთვისაა საჭირო. როგორც ბატონი გოგი ლოლაძე აღნიშნავს, ერთის მხრივ მისასალმებელია “ქართული კრედიტის” მიერ ობლიგაციების გამოშვება, მაგრამ მეორეს მხრივ, ის იმდენად მიმზიდველი ვერ იქნება, როგორც ფართო ბრუნვაში რომ გასულიყო. ობლიგაციის მთავარი მიმზიდველობა სწორედ იმაშია, რომ შესაძლებელი გახდეს მისი ხელმეორედ ადვილად გაყიდვა. ამისთვის კი ეფექტური მეორადი ბაზრის არსებობაა საჭიროა, რაც თავის მხრივ ობლიგაციას ინვესტორისთვის უფრო მიმზიდველს გახდის.
ამგვარად, საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის გამოცოცხლების მიუხედავად ამ სფეროში ჯერ კიდევ ბევრი პრობლემაა გადასაჭრელი.