ფრენშაიზინგის სისტემის განვითარება და პერსპექტივები საქართველოში
ზაზა მინდიაშვილი
ფრენშაიზინგის სისტემის შესახებ ინფორმაციით ქართული ეკონომიკა
არცთუ ისე განებივრებულია, მაგრამ ვერც იმას ვიტყვით, რომ არსებული სისტემა სრულიად უცნობია ქართველი მეცნიერებისა და მეწარმეებისათვის.
საქართველოს ეკონომიკისთვის, ისევე როგორც ყველა განვითარებადი ქვეყნისთვის, ფრენშაიზინგი ახალ თეორიად ითვლება. განვითარებულ ქვეყნებში კი ფრენშაიზინგი ასწლეულებს ითვლის და, მთელი ამ წლების განმავლობაში, საზოგადოების პროგრესულ განვითარებასთან ერთად, ფრენშაიზინგის ურთიერთობებიც ვითარდება.
“ფრენშაიზინგის”, როგორც ტერმინის წარმოშობა საკამათო საგნად არის ქცეული. ფრანგულ ლიტერატურაში ვხვდებით შემდეგ განმარტებას – “ფრენშაიზინგი წარმოიშვა ფრანგული სიტყვისგან “Fრანცჰისე”, რაც ნიშნავს შეღავათს, პრივილეგიას. თუ გადავხედავთ ინგლისურენოვან ლიტერატურას, წავიკითხავთ: “ფრენშაიზინგი წარმოიშვა ინგლისური სიტყვისგან “Franchising”, რაც ნიშნავს უფლებას, პრივილეგიას”. კამათის მიზეზი შეიძლება ის იყოს, რომ ბევრ ევროპულ სიტყვას, თავისი ეროვნულობის მიუხედავად, (რადგან ისინი ერთობლიობაში რომანო-გერმანისტულ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნებიან), ხშირ შემთხვევაში, ერთი და იგივე მნიშვნელობა აქვს. რაც შეეხება ფრენშაიზინგს, მას იმდენად ღრმა ფესვები აქვს გადგმული, რომ ძნელია ამ თეორიას ეროვნულობის ნიადაგი მოუძებნო.
საქართველო როდესაც ერთიან ცენტრალიზებულ სისტემაში იმყოფებოდა, ფრენშაიზინგის სისტემა სპეციალისტებისთვის უცნობი იყო. მაგრამ ქვეყნის ცენტრალიზებული მართვის სისტემიდან გამომდინარე, რაც გულისხმობს: ერთიანი ცენტრალიზებული მართვა (საუბარია ერთი სპეციალიზაციის საწარმოებზე), ერთიანი სასაქონლო ნიშნები, ტექნოლოგიებისა და მუშაობის სპეციფიკა – სრულ საფუძველს იძლევა ვთქვათ, რომ ეს ურთიერთობები სრულიად აკმაყოფილებს იმ მოთხოვნებს, რასაც ფრენშაიზინგი ჰქვია.
იმისათვის, რომ სრულად ავხსნათ ფრენშაიზინგის სისტემის არსი, აუცილებელია, ჩამოვაყალიბოთ ფრენშაიზინგის სისტემის საგანი.
ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანი მოიცავს არამატერიალურ ქონებრივ უფლებებს, რომლებიც, თავის მხრივ, ორგანიზაციის არამატერიალურ, ინტელექტუალურ კაპიტალს შეადგენენ. ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება გრძელვადიანი ვალდებულებითი ურთიერთობის ხასიათს ატარებს. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვთქვათ, რომ ხელშეკრულებაში გათვალისწინებული არამატერიალური კაპიტალის გადაცემა ხდება არა მუდმივად, არამედ რაღაც განსაზღვრულ გრძელვადიან პერიოდში.
ერთ-ერთი ძირითადი საგანი, რომელიც ჩართულია ფრენშაიზინგის ხელშეკრულებაში, არის სასაქონლო (მომსახურების) ნიშანი და საფირმო სახელწოდება. სასაქონლო ნიშანზე განსაკუთრებული უფლება მის მფლობელს ენიჭება ამ ნიშნის რეგისტრაციის დღიდან, ინტელექტუალური საკუთრების ეროვნულ ცენტრ – “საქპატენტში”. ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანს, ინტელექტუალური საკუთრების კიდევ ერთი ობიექტი – სამრეწველო ნიმუში წარმოადგენს, რომელიც არის პროდუქციის მხატვრულ-კონსტრუქციული გარეგანი სახე. იგი გამოირჩევა სიახლით და, შესაძლებელია, სამრეწველო წესით მისი კვლავწარმოება. სამრეწველო ნიმუშად ჩაითვლება – ტანსაცმლის ორიგინალური მოდელები, ავტომობილები, ორიგინალური ფორმის დანადგარები და ასე შემდეგ.
არამატერიალურ ქონებრივ უფლებებში აგრეთვე შედის განსაკუთრებული უფლება გამოგონებაზე, სასარგებლო მოდელზე. ამიტომ, გამოგონებაც შეიძლება წარმოადგენდეს ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანს. ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების პირობები შეიძლება ისეთი გამოგონების გამოყენებას ითვალისწინებდეს, რომელიც ეხება სამზარეულო მოწყობილობებს (ფრენშაიზინგი რესტორნებისთვის), დიაგნოზურ აპარატურებს ავტომობილებისთვის (ფრენშაიზინგი ავტომობილების ტექნიკური მომსახურებისთვის) და ასე შემდეგ.
ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანს შესაძლოა წარმოადგენდეს ფრენშაიზინგის სისტემაში შემავალი ისეთი ხერხი, რომლის დაპატენტება შესაძლებელია პატენტთუნარიანობის კრიტერიუმის არსებობის გამო. მაგალითად, სწრაფი მომსახურების კვების ორგანიზაციები, ზოგ შემთხვევაში, აპატენტებენ ისეთ მოწყობილობებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ ხარისხისა და საფირმო სტილის კონტროლს პროდუქტის მომზადების პროცესში. ამ ორგანიზაციებისთვის დაპატენტებას დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან მოწყობილობის დიზაინისა და კონსტრუქციის საიდუმლოდ შენახვა თითქმის შეუძლებელია. ამიტომ, მათი სამართლებრივი დაცვის ყველაზე საიმედო საშუალებას, საპატენტო დაცვა წარმოადგენს.
ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანს წარმოადგენს: საავტორო დაცვის ობიექტი, თუ მას აქვს – ორიგინალური დიზაინის ელემენტები, გაფორმება, ინტერიერის დეკორაცია, ტელე და რადიო რეკლამა, სარეკლამო მუსიკა და ასე შემდეგ, რომელიც ფრენშაიზინგის სისტემის განვითარების ხელშეწყობისათვის გამოიყენება; ასევე ხელშეკრულების საგანს წარმოადგენს არაკეთილსინდისიერი კონკურენცია და მისი აღკვეთის ღონისძიებები. მიუხედავად იმისა, რომ არაკეთილსინდისიერი კონკურენციის აღკვეთა თავისთავად არ წარმოადგენს ინტელექტუალური საკუთრების სფეროს, სამრეწველო საკუთრების დაცვის პარიზის კონვენციით, იგი ინტელექტუალური საკუთრების ობიექტად არის მიღებული და განიმარტება, როგორც კონკურენციის ყოველი აქტი, რომელიც ეწინააღმდეგება კერძო, სამრეწველო და სავაჭრო საქმეების პატიოსანი კონკურენციის წესებს. არაკეთილსინდისიერი კონკურენციის აქტად მიჩნეულია კომერციული საიდუმლოების უკანონოდ ხელში ჩაგდება, მისი გამოყენება და გათქმა. არაკეთილსინდისიერი კონკურენციის აქტს აგრეთვე წარმოადგენს “საფირმო ვიტრინის” მითვისება. საფირმო ვიტრინა არ არის მხოლოდ სასაქონლო ნიშანი ან საფირმო სახელწოდება. დეკორატიული მორთულობა, ფერთა შეხამება, სასაქონლო ნიშანი და სხვა ატრიბუტები ორგანიზაციის საფირმო სტილს – “საფირმო ვიტრინას” ქმნიან. “საფირმო ვიტრინა” შეიძლება განვიხილოთ, როგორც საქონლის ან მომსახურების შესახებ შექმნილი საერთო შთაბეჭდილება.
საქართველოში ფრენშაიზინგი თავისი კლასიკური ფორმით 90-იანი წლების დასაწყისში შემოვიდა, მაგრამ შემოვიდა უცხოური ინვესტიციების სახით. საქართველოში ერთ-ერთი თვალსაჩინო სამრეწველო ფრენშაიზინგის მაგალითი მსოფლიო ფრენშაიზინგის გრანდის Coca-Cola-ს შემოსვლაა. ამ კომპანიამ საქართველოში შემოიტანა ინვესტიციები, დაასაქმა ასეულობით ადამიანი. კომპანია საქართველოს ბიუჯეტში ერთ-ერთ მსხვილ გადამხდელად ითვლება. გარდა ჩოცა-ჩოლა-სი, ფრენშაიზინგის სისტემით საქართველოში მუშაობენ ისეთი საერთაშორისო ტრანსნაციონალური ირგანიზაციები, როგორიცაა: “McDonald?ს,” მაღაზიების ქსელი “Babylon”, “Batta” და ასე შემდეგ.
საქართველოში საწარმო ფრენშაიზინგის ადგილობრივი მაგალითია ლუდის მწარმოებელი ორგანიზაცია “ყაზბეგი”, რომელმაც ამ სისტემის წყალობით სულ მცირე დროში მთელ საქართველოში “ყაზბეგის” სასაქონლო ნიშნით ათეულობით ბარ-რესტორანი გახსნა, რომლებიც მხოლოდ “ყაზბეგის” დამზადებულ ლუდს ყიდიან. “ყაზბეგს” სამრეწველო ფრენშაიზინგის სფეროშიც მნიშვნელოვანი ნაბიჯები აქვს გადადგმული. მისი ლიცენზიით და სასაქონლო ნიშნით, ლუდის მწარმოებელი ქარხნები ამოქმედდა. მთლიანად, ყაზბეგის სისტემაში დასქმებულია ასეულობით ადამიანი, რაც ერთი საწარმოს მაგალითზე დღევანდელ საქართველოში დასაქმების პოლიტიკის ფონზე უზარმაზარი შედეგია.
როგორც აღვნიშნეთ, “ყაზბეგს” გაცილებით უფრო მეტი ლიცენზია აქვს ბარ-რესტორნებზე გაცემული, ვიდრე დღესდღეობით მუშაობს. რა არის ასეთი მაღალი მაჩვენებლის გაკოტრების მიზეზი, როდესაც ფრენშაიზინგის სისტემაში მომუშავე ორგანიზაციები სტატისტიკურად გაკოტრების დაბალი მაჩვენებლებით გამოირჩევა?
გავიხსენოთ ფრენშაიზინგის სისტემის პირველი თაობა. ჯენერალ მოტორსი (General Motors), როდესაც 1898 წელს თავისი ბიზნესის დისტრიბუტორული ქსელის გაფართოებისთვის ფრენშაიზინგის სისტემით დამოუკიდებელ ორგანიზაციებს იყენებდა, მისი ერთადერთი ამოსავალი წერტილი იყო ლიცენზია, რომელიც დისტრიბუტორს ტერიტორიას და იმის გარანტიას აძლევდა, რომ განსაზღვრულ ტერიტორიაზე სხვა დისტრიბუტორი, რომელიც ჯენერალ მოტორსის ავტომანქანების გაყიდვით იქნებოდა დაკავებული, მას კონკურენციას არ გაუწევდა. აქ უნდა ვეძებოთ “ყაზბეგის” ბარ-რესტორნების ქსელში გაკოტრების ასეთი მაღალი მაჩვენებლის მიზეზი. ამ პროცესში “ყაზბეგს” ნაკლებად აქვს გათვალისწინებული, პარტნიორთა ინტერესები დაცული ყოფილიყო ტერიტორიული ლიცენზირების მეთოდით და გაკოტრების დონემაც მაღალი შედეგი აჩვენა. მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, ფრენშაიზინგის სისტემა საქართველოში ახალ თეორიად ითვლება და, შესაბამისად, პირველ ეტაპზე ამდაგვარი შედეგები ქართული მეწარმეობისთვის უცხო არ უნდა იყოს.
ფრენშაიზინგის საერთაშორისო ერთიანი სისტემის შექმნისათვის 1960 წელს ჩამოყალიბდა ფრენშაიზინგის საერთაშორისო ასოციაცია (Interns ational Franchise Association – IFA). ასოციაცია საინიციატივო ჯგუფის მიერ შეიქმნა, სადაც რამდენიმე დაინტერესებული პირი ერთიანდებოდა. სულ რამდენიმე წელში IFA დიდ და ავტორიტეტულ ორგანიზაციად იქცა. IFA-ს მორალური კოდექსი საქმიანი სამყაროს ქცევის წესების უნიკალურ დოკუმენტს წარმოადგენს. ასოციაცია ფრენშაიზინგის სისტემაში დასაქმებულ ორგანიზაციებს მთელ რიგ მომსახურებას უწევს: აწყობს გამოფენებს, ამუშავებს საგანმანათლებლო პროგრამებს, აქვეყნებს პუბლიკაციებს, ამზადებს ფრენშაიზინგის სფეროში დასაქმებულ სპეციალისტებს და ასე შემდეგ. შექმნიდან 40 წლის განმავლობაში IFA იმდენად ავტორიტეტულ ორგანიზაციად იქცა, რომ მთელ რიგ დადგენილებებს და საკანონმდებლო აქტებს, რომლებიც დაკავშირებულია ფრენშაიზინგთან, ფედერალური და სახელმწიფო ორგანოები IFA-სთან ათანხმებენ.
გარდა IFA-სი, ფრენშაიზინგის ასოციაციები და კავშირები უამრავ ქვეყნებში არსებობს, რომლებიც თავიანთ ქვეყნებში ფრენშაიზინგის პოპულარიზაციას ეწევიან. საქართველოში ფრენშაიზინგის პოპულარიზაციის მიზნით, 1999 წელს საინიციატივო ჯგუფმა ჩამოაყალიბა “საქართველოს ფრენშაიზინგის კავშირი” (სფკ), რომლის მიზანია, პოპულარიზაცია გაუწიოს ფრენშაიზინგის სისტემას, შექმნას ფრენშაიზინგთან დაკავშირებული ლიტერატურა, მარკეტინგული სისტემების ახალი მეთოდები, აქტიური მონაწილეობა მიიღოს ფრენშაიზინგის სფეროსთან დაკავშირებულ საკანონმდებლო ბაზის შექმნაში.
ლოგიკურია, რომ ფრენშაიზინგი საქართველოში განვითარდება, მაგრამ როგორ და რა ფორმით, ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად სწორად მიიღებს მას ქართული მეწარმეობა, როგორც ბიზნესის ფორმას. ზევით მოყვანილ მაგალითებთან ერთად, გავიხსენოთ დიდ ბრიტანეთში არსებული ფრენშაიზინგის ეგრეთ წოდებული ვირუსი, რომელიც ფრენშაიზინგში პირამიდალური ვაჭრობის შემოჭრას უკავშირდება. აქედან გამომდინარე, საქართველოში ფრენშაიზინგის სისტემის სწორი დანერგვის პოზიციის შერჩევისთვის, აუცილებელია, აქცენტი გაკეთდეს უკვე არსებული და ჩამოყალიბებული კლასიკური ფრენშაიზინგის მეთოდებზე.
კიდევ ერთხელ დავუბრუნდეთ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსს (სსკ), სადაც მეშვიდე თავში – “ფრენშაიზინგი”, რომელიც მოიცავს რვა მუხლს (607-614 მუხლები), ფრენშაიზინგის ტერმინოლოგია მთლიანად დარღვეულია. 607 მუხლი მცნებაა – სწორია და მისაღებია ყოველგვარი ნორმებისათვის. დანარჩენ 608, 609, 613 და 614 მუხლებში სიტყვა “ფრენშაიზი” უნდა შეიცვალოს სიტყვით – “ფრენშიზი”. რაში მდგომარეობს შეცვლის აუცილებლობა? მოცემულ თავში ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება ორ მხარეს შორის განსაზღვრულ ურთიერთობებს ითვალისწინებს. ეს ორი მხარე საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით, ცნობილია, როგორც “ფრენშაიზის მიმცემი” და “ფრენშაიზის მიმღები”. ფრენშაიზინგის დროს ერთი საწარმო მეორე საწარმოს რაიმე საქმიანობაზე განსაზღვრულ ნებართვას აძლევს. ფრენშაიზინგი, როგორც აღვნიშნეთ, წარმოდგება სიტყვისგან – “Fრანცჰისე” და ნიშნავს შეღავათს, პრივილეგიას. სწორედ შეღავათისა და პრივილეგიის ნებართვას აძლევს ერთი საწარმო მეორეს. ამ ნებართვას ფრენშაიზინგის სისტემებში ეწოდება “ფრენშიზა”, ხოლო რაც შეეხება სსკ-ში გამოყენებულ ტერმინს, “ფრენშაიზი”, იგი სულ სხვა შინაარსის არის.
მაშასადამე, თუ გავითვალისწინებთ ფრენშაიზინგის ერთიან საერთაშორისო ტერმინოლოგიას, კოდექსში ტერმინების: “ფრენშაიზის მიმცემი”-სა და “ფრენშაიზის მიმღები”-ს ნაცვლად უნდა ეწეროს სიტყვა “ფრენშიზი”, ხოლო განმარტება შეიძლება შემდეგი შინაარსით ჩამოყალიბდეს: ფრენშიზის მიმცემს ეწოდება ფრენშაიზერი, ხოლო ფრენშიზის მიმღებს – ფრენშაიზი. მეშვიდე თავში ფრენშაიზის ფრენშიზით შეცვლის შემდეგ, აუცილებელია, 608-ე მუხლს დაემატოს ორი ქვეთავი. დასამატებელი თავები უნდა დაინომროს პირველი და მეორე ნომრებით და დაიწეროს შემდეგი ეკონომიკური შინაარსით:
1. ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების დროს, როდესაც ერთი საწარმო აძლევს მეორე საწარმოს ნებართვას განსაზღვრული საქმიანობის შესასრულებლად, ეწოდება ფრენშიზი.
2. ფრენშიზის მიმცემი არის ფრენშაიზერი. ფრენშიზის მიმღები არის ფრენშაიზი.
ამ ორ ქვეთავში გადმოცემულია მხოლოდ კოდექსში შესატანი ცვლილების ეკონომიკური შინაარსი, იურიდიული მხარე იურისტებისთვის მიგვინდია.
მოსაზრება, კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ, დაფუძნებულია ფრენშაიზინგის საერთაშორისო ორგანიზაციების რეკომენდაციებზე. საქართველოში ფრენშაიზინგის იურიდიული ბაზის დარეგულირება ხელს შეუწყობს საქართველოში ინვესტიციების მოზიდვას, დასაქმების დონის ზრდას და, რაც მთავარია, საქართველოს ამ სფეროში სწორი საერთაშორისო დონის იურიდიული ბაზა ექნება.