შეუსრულებელი მისია – რას (არ) აკეთებენ საქართველოში მარეგულირებელი კომისიები

მაკა ღანიაშვილი

2003 წლის რევოლუციის შემდეგ ხელისუფლებამ გადაწყვიტა გაეტარებინა ლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკა, რომლის უმთავრესი პრინციპი ეკონომიკაში სახელმწიფოს მხრიდან მინიმალური ჩარევა იყო. დაიწყო სახელმწიფო ქონების პრივატიზაცია, გადასახადების განაკვეთების, ლიცენზიებისა და ნებართვების რაოდენობის შემცირება და ა.შ. რეფორმების შემდეგ სხვადასხვა სფეროს რეგულირება სახელმწიფოსაგან გადაეცა ბაზარს ან დამოუკიდებელ მარეგულირებელ ეროვნულ კომისიებს. ქვეყანაში გაუქმდა ანტიმონოპოლიური სამსახურიც.

ღეს, როცა გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ მთელს მსოფლიოში იცვლება ეკონომიკური მოდგომები და ხედვები, როცა ბევრი ფინანსური გიგანტისა და საწარმოს გადასარჩენად აუცილებელი მისი ნაციონალიზაცია გახდა და დავინახეთ, რომ მთავრობები და სახელმწიფო სახსრები მაინც საჭიროა ეკონომიკური კრიზისიდან თავის დასაღწევად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის პრინციპი ეკონომიკის ჯანსაღ განვითარებას სრულად ვერ უზრუნველყოფს. აუცილებელია პროცესებში სახელმწიფოს ჩარევა და რეგულირების ნორმების გამკაცრება. ამის უახლესი მაგალითი აშშ-ში ობამას ადმინისტრაციის მიერ ახლახანს მიღებული ეკონომიკის სტიმულირების ახალი გეგმაა, რომლის მიხედვითაც ეკონომიკის გაჯანსაღებისათვის სახელმწიფოს მიერ გაღებული მილიარდები კიდევ უფრო იზრდება.
მსოფლიოში განვითარებული მოვლენების პარალელურად საქართველოშიც აქტიურად განახლდა დისკუსია ანტიმონოპოლიური სამსახურის აღდგენასა და რეგულირების ნორმების გაზრდაზე. მით უმეტეს, რომ რამდენიმე კვირის წინ ხელი მოეწერა ევროკავშირის აღმოსავლეთ პარტნიორობის ხელშეკრულებას, რომლის ფარგლებშიც საუბარია სავიზო რეჟიმის გამარტივებასა და საქართველოსათვის სავაჭრო შეღავათების დაწესებაზე. ეს ხელშეკრულება განიხილება, როგორც ხანგრძლივი მოსამზადებელი პერიოდი ევროკავშირისაკენ მიმავალ გზაზე, თუმცა ევროკავშირის ბაზარზე და მასთან ინტეგრაციაზე ფიქრიც კი ზედმეტია, თუკი ქართული ეკონომიკის ნორმები და აქ არსებული “თამაშის წესები არ შეესაბამება ევროპულ კანონებს. ევროკავშირის ერთ-ერთი მთავარი მოთხოვნაა, ქვეყანაში არსებობდეს ანტიმონოპოლიური სამსახური და სხვადასხვა სფეროების რეგულირების ნორმები.
აღნიშნული მიმართულებით მუშაობა გააქტიურა არასამთავრობო სექტორმაც. სულ უფრო მეტი კვლევა ქვეყნდება იმ შედეგების გამოსამზეურებლად, რაც 2003 წლის შემდეგ საქართველოში დაწყებულმა დერგულირების პროცესებმა მოიტანა. ერთ-ერთი ასეთი პროექტისა და კველევის პრეზენტაცია 12 ივნისს მოეწყო “ეკონომიკური პრობლემების კვლევის ცენტრის მიერ. პროექტი ფრიდრიხ ემბერტის ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით განხორციელდა. ცენტრის ექსპერტებმა (დავით ნარმანია, შოთა მურღულია, ნოდარ ხადური, თეიმურაზ მურღულია) აუდიტორიას წარუდგინეს დასკვნები დამოუკიდებელი მარეგულირებელი კომისიების საქმიანობის, ბაზრის რეგულირების მექანიზმების ფაქტიური გაუქმებით გამოწვეული შედეგებისა და ბაზრის რეგულირებაში ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორების როლის შესახებ.
ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობა და ჯანსაღი კონკურენციის სფერო უამრავ საკითხსა და მიმართულებას მოიცავს. მის შესახებ დაუსრულებალად შეიძლება საუბარი, თუმცა ამჯერად ჩვენი თემა ე.წ. ბუნებრივი მონოპოლიის სფეროები (ენერგეტიკა, წყალმომარაგება, კომუნიკაციები) და იქ არსებულ მდგომარეობაა.
კვლევის ავტორების მიზანი იყო წარედგინათ საზოგადოებისათვის საქართველოში დერეგულაციის პროცესის შედეგები. გამოქვეყნებულ კვლევაში ავტორები საზოგადოებას, გარდა მწვავე პრობლემების წამოჭრისა, მისი გადაწყვეტის საკუთარ ხედვებსაც სთავაზობენ.
აღნიშნულ გამოკვლევაში წარმოდგენილი ერთ-ერთი მთავარი პრობლემაა წყალმომარაგების სფეროს რეგულირება. ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ ამ ფუნქციის ადგილობრივი თვითმმართველობებისთვის ჩამორთმევას და სახელმწიფო განუსხვისებელი ქონების ნუსხიდან შესაბამისი ქონების ამოღებას, ამ ქონების განსახელმწიფოებრიობა არ მოჰყოლია. აღნიშნული სფერო იყო და რჩება სახელმწიფოს მხრიდან დოტაციურ სფეროდ. თუმცა კანონში განხორციელებული ცვლილებებით არც ერთი დონის ბიუჯეტიდან არ ხდება ამ სფეროს დაფინანსება ადგილობრივი თვითმმართველობების მიერ წყალმომარაგების სუბსიდირება კანონმდებლობის დარღვევით ხდება.
გაზის სექტორში განხორციელებული დერეგულირების შედეგად კი აღარ რეგულირდება ტარიფი მიმწოდებელსა და მომხმარებელს შორის. მიმწოდებელს, რომელიც კონკრეტულ რეგიონში მონოპოლისტია, დამოუკიდებლად შეუძლია ფასის განსაზღვრა. ეს ცვლილებები საფრთხეს უქმნის ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებას, რადგან არ არსებობს არანაირი სამართლებრივი ბარიერი, რომელიც შეზღუდავს მონოპოლისტის მიერ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას – მიიჩნევენ “ეკონომიკური პრობლემების კვლევის ცენტრში. აქვე დასძენენ, რომ გაზის სექტორზე სახელმწიფო რეგულირების მექანიზმის აღდგენა აუცილებელია. იგი უმთავრესად ტარიფს უნდა არეგულირებდეს და ზღუდავდეს კონკრეტულ რეგიონში მონოპოლისტის მიერ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას, რათა მან ზეგანაკვეთური მოგება მომხმარებლის ხარჯზე არ მიიღოს.
მარეგულირებელ კომისიებთან მიმართებაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია მათი ფინანსური და ქონებრივი დამოუკიდებლობა. კვლევაში საუბარია “მარეგულირებელი კომისიების შესახებ – საქართველოს კანონისა და “რეგულირების საფასურის შესახებ საქართველოს კანონებით განსაზღვრული ნორმების დარღვევის შესახებ – ქვეყანაში მოქმედ ორივე მარეგულირებელს (საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისია და საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია) ბოლო წლების განმავლობაში რჩებათ გამოუყენებელი სახსრები, რასაც უნდა გამოეწვია რეგულირების საფასურის შემცირება. მიუხედავად ამისა, ბოლო 2 წელია ეს საფასური არ გადაუხედავთ.
საუბრის თემა უფრო ნათელი რომ გახდეს, ცალ-ცალკე გადავხედოთ მონაცემებს თითოეული კომისიის ფინანსებისა და მათი განკარგვის შესახებ:
საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისის ფინანსები და მათი განკარგვა. საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობის თანახმად, ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების ეროვნული მარეგულირებელი კომისია არ არის ფინანსურად სახელმწიფოზე დამოკიდებული. იგი მთლიანად დამოკიდებულია ამ სფეროში მოქმედი კომპანიების მიერ გადახდილ რეგულირების საფასურზე. რეგულირების საფასური ჩაირიცხება კომისიის ანგარიშზე. ამ თანხებს კი მხოლოდ კომისია განკარგავს. წლის განმავლობაში გამოუყენებელი თანხები გადაიტანება შემდგომი წლის ანგარიშზე, ამ წლის რეგულირების საფასურის შესაბამისი შემცირებით.
დიაგრამა გვიჩვენებს, რომ ბოლო წლებში მარეგულირებლის შემოსავალი საგრძნობლად გაიზარდა, რაც, ძირითადად, ელექტროენერგიასა და ბუნებრივ გაზზე საფასურის საგრძნობი მატებითაა გამოწვეული. 2007 წლიდან წყლის ტარიფის რეგულირებაც კომისიის კომპეტენციას მიეკუთვნება, რამაც მარეგულირებლის ბიუჯეტიც გაზარდა.
დღევანდელი სატარიფო პოლიტიკისა და რეგულირების საფასურის გაანგარიშების მეთოდების შედეგად, მარეგულირებელი კომისია შეიძლება დაინტერესებული იყოს ფასების მატებით, რადგან მისი “წილი ტარიფში პროცენტულადაა ასახული. საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ მიუხედავად ბოლო წლებში ელექტროენერგეტიკისა და გაზის სექტორის საკმაო განვითარებისა, რეგულირების საფასური არ იკლებს და კვლავ კანონით დადგენილ მაქსიმუმს უტოლდება.
მარეგულირებელი კომისიის ბიუჯეტის ხარჯების უმეტესი ნაწილი კომისიის წევრების და თანამშრომლების ხელფასებზეა გათვალისწინებული. ხელფასების მუხლთან ერთად ბიუჯეტში არის მატერიალური სტიმულირებისა და დახმარების ფონდები, რომლებიც 2007 წელს მილიონ ლარზე მეტს მოიცავდა. ხელფასები და მატერიალური სტიმულირების ფონდების ჯამი, საშუალოდ, მთლიანი ბიუჯეტის 65-70 პროცენტს შეადგენს.
2007 წელს, ისევე როგორც 2006 წელს, ვერ მოხერხდა მარეგულირებელი კომისიის ბიუჯეტით გათვალისწინებული თანხების ათვისება და მომდევნო წელში გადავიდა ნაშთი, რომელიც 2006 წელს 128.493 ლარით განისაზღვრა (2005 წლის ბიუჯეტის 6,3 პროცენტი) და 2007 წელს კი – 324.510 ლარით (2006 წლის ბიუჯეტის 11,3 პროცენტი).
“ელექტროენერგეტიკისა და ბუნებრივი გაზის შესახებ საქართველოს კანონის მე-19 მუხლი არეგულირებს წინა წლის ნაშთის მომდევნო წლის ბიუჯეტში გადატანის პროცედურას. კერძოდ: “კომისიის მიერ წლის განმავლობაში გამოუყენებელი თანხები გადაიტანება მომავალი წლის ანგარიშზე რეგულირების საფასურის შესაბამისი შემცირებით. მიუხედავად იმისა, რომ 2006 წელს კომისიას “მორჩა” ბიუჯეტის 11,3 პროცენტი რეგულირების საფასური არ შემცირებულა, რაც კანონის მოთხოვნას ეწინააღმდეგება.
იგივე ითქმის საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის შესახებაც. Kკომისიის მიერ გამოქვეყნებული საბიუჯეტო მაჩვენებლებზე დაყრდნობით “ეკონომიკური პრობლემების კვლევის ცენტრი იმ დასკვნამდე მიდის, რომ კომისიის შემოსავლების თანახმად მას მუდმივად რჩება დაუხარჯავი თანხა (ე.წ. გარდამავალი ნაშთი). გარდამავალმა ნაშთმა 2006 წლისთვის დაგეგმილი ბიუჯეტის 75,5% შეადგინა. მიუხედავად ამისა, კომისიას რეგულირების საფასურისთვის არ გადაუხედავს მის შესამცირებლად. არადა, ეს მის პირდაპირი ვალდებულებაა.
ზემოთქმულის სანაცვლოდ, კომისიის ბიუჯეტის ყველაზე დიდი წილი შრომის ანაზღაურებაზე და ძირითადი საშუალებების შეძენაზე იხარჯებოდა. 2005 წელს შრომის ანაზღაურებაზე გაიხარჯა ბიუჯეტის ფაქტიური ხარჯების 39%, 2006 წელს – 38,7%, ხოლო 2007 წელს – 49%, ანუ ბიუჯეტის თითქმის ნახევარი. 2005 წელს ძირითადი საშუალებების შეძენაზე დაიხარდა ბიუჯეტის 32,9%, 2006 წელს – 39,4%, ხოლო 2007 წელს – 36,2%;
იმის გათვალისწინებით, რომ 2005 წელს კომისიაში მუშაობდა 69 თანამშრომელი და შრომის ანაზღაურებაზე 1995,1 ათასი ლარია გაცემული, საშუალოდ ერთ დასაქმებულზე წლის განმავლობაში გათვალისწინებულია 28914,5 ლარი. ეს ყოველთვიურად 2409,5 ლარს უტოლდება. 2008 წლისთვის მოხდა თანამშრომელთა რაოდენობის გაზრდა. თუმცა, 2007 წელს მაინც საკმაოდ გაიზარდა სახელფასო ფონდის მოცულობა. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ პერიოდში კომისიაში 76 თანამშრომელი მუშაობდა და შრომის ანაზღაურებაზე გაიცა 3069,0 ათასი ლარი, საშუალოდ ერთ დასაქმებულზე წლის განმავლობაში გაცემულია 40381,5 ლარი, რაც ყოველთვიურად 3365,1 ლარია.
ამ მონაცემების მიხედვით კვლევის ავტორებმა გააკეთეს დასკვნა, რომ მარეგულირებელი კომისიების დაფინანსების არსებული მოდელი ვერ უზრუნველყოფს მათ რეალურ დამოუკიდებლობას. ისინი არ ფინანსდებიან სახელმწიფო ბიუჯეტიდან. მათი დაფინანსების ძირითადი წყარო რეგულირების საფასურია, რომელსაც ამ სფეროებში მოქმედი მეწარმეები იხდიან. რეგულირების საფასური კი, პირდაპირ არის მიბმული კომპანიის შემოსავლებზე. შესაბამისად, მარეგულირებელი კომისიის ბიუჯეტი მეტწილად მსხვილი კომპანიების მიერ გადახდილი ფინანსებით ივსება. ეს მარეგულირებლებს მსხვილ კომპანიებზე დამოკიდებულს ხდის. ამის ფონზე, მარეგულირებელი ვერ იქნება ობიექტური მსხვილ და მცირე კომპანიებს შორის წარმოქმნილი დავების განხილვისას. მარეგულირებელი კომისიები ფინანსურად არ არიან დამოკიდებული სახელმწიფოზე. ისინი მსხვილ მეწარმეებზე არიან დამოკიდებული. ეს კი არანაკლებ სახიფათოა. ამიტომ, “უნდა შეიცვალოს მარეგულირებლების დაფინანსების არსებული მოდელი. შესაძლებელია მარეგულირებლის დაფინანსების კომბინირებული მოდელის შემუშავება, რომელიც სახელმწიფოს მხრიდან დაფინანსებასაც ითვალისწინებს. თუმცა, ამ შემთხვევაში, ნორმატიული აქტით უნდა იყოს დადგენილი ფორმულა, რომლის მიხედვითაც მოხდება თანხების დაანგარიშება. აღნიშნული ერთმნიშვნელოვნად შეამცირებს სუბიექტური გადაწყვეტილებების მიღების ალბათობას. შესაძლებელია რეგრესული რეგულირების საფასურის შემოტანაც, რაც კიდევ უფრო წაახალისებს ამ სფეროში მოქმედ საწარმოებს” – ასეთია ცენტრის ექსპერტების დასკვნა.
შეგახსენებთ, რომ ეს არის “ეკონომიკური პრობლემების კვლევის ცენტრის მიერ განხორციელებული მონიტორინგის შედეგები და არსებული პრობლემების მათეული გადაწყვეტის გზები.
ჩვენ კი შემოგთავაზებთ ენერგეტიკის რეგულირების საზღვარგარეთულ მოდელებს და მათ გამოცდილებას.
დიდი ბრიტანეთი
1990 წელს დაწყებული რეფორმის შემდეგ, დიდ ბრიტანეთში ელექტროენერგიის მიწოდებისა და განაწილების ოპერაციები დამოუკიდებლად ხდება. ამ პროცესებს ახორციელებენ, ერთი მხრივ, განაწილების და, მეორე მხრივ, მიწოდების ლიცენზიის მფლობელი დამოუკიდებელი კომპანიები. ჩამოყალიბდა ინდივიდუალურად ლიცენზირებული ელექტროენერგიის მიმწოდებელი კომპანიები და განაწილების ქსელის ოპერატორები. გაზისა და ელექტროენერგეტიკის მარეგულირებელი ოფისის (ოფგემ) ამ გადაწყვეტილებამ მნიშვნელოვნად დააჩქარა ელექტროენერგიის მიწოდების სფეროში კონკურენტული გარემოს ჩამოყალიბება. რეფორმის დასწყისში დიდ ბრიტანეთში ფასები მაინც რეგულირებადი დარჩა, 2002 წლის აპრილიდან კი რეგულირებადი ფასებიც გაუქმდა.
მიუხედავად ელექტროენერგეტიკული სფეროს რესტრუქტურიზაციისა, მიუხედავად მისი დაყოფისა დისტრიბუციისა და გენერაციის სფეროებად, მაინც ვერ მოხერხდა სრული ვერტიკალური განცალკევება. გარდა ამისა, მიწოდებისა და განაწილების ლიცენზიების განცალკევებამ და რეგიონალური ოფისების მესაკუთრეების ხშირმა შეცვლამ გამოიწვია რეორგანიზაციის ხარჯების ტარიფებში ასახვის აუცილებლობა.
დროთა განმავლობაში კი, 12 რეგიონული ოფისის დაშლის შედეგად წარმოქმნილ განაწილების ლიცენზიების კონტროლი გადავიდა 8 კომპანიის ხელში (თუმცა, თითოეული გამანაწილებელი კომპანია კვლავ ინდივიდუალურად ლიცენზირებულია), ხოლო მიწოდების 12 კომპანიის კონტროლი 6 კომპანიამ აიღო, რაც მიწოდების კონცენტრაციის უფრო მაღალ ხარისხზე მიუთითებს. როგორც ექსპერტები ვარაუდობენ, ჰორიზონტალური ინტეგრაციის პროცესი დიდ ბრიტანეთს მიიყვანს მიწოდებისა და განაწილების სექტორების კონსოლიდაციამდე, მაქსიმუმ 5 ან 6 მფლობელით. თუკი კვლავ გაგრძელდება ინდივიდუალურად ლიცენზირებული მიმწოდებელი კომპანიების ასეთი ჰორიზონტალური ინტეგრაცია, შეიძლება ეს ოფგემ-ისათვის შეშფოთების მიზეზი გახდეს. ამ შემთხვევაში საფრთხის ქვეშ დადგება რეგულირების მთავარი მიზანი – შეინარჩუნონ კონკურტენტული გარემო.
ბუნებრივი მონოპოლიის ერთ-ერთი წარმატებული რესტრუქტურიზაციის (დიდ ბრიტანეთი) მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ხელისუფლებამ შეძლო გენერაციის საკითხი სრულად გამოეყვანა რეგულირების სფეროდან, მაგრამ ვერ მოხერხდა მიწოდებისა და დისტრიბუციის სფეროების სრული განცალკევება. “ხელოვნურად შექმნილი კონკურენტული ვითარების შესანარჩუნებლად ამ სფეროში მონაწილე კომპანიების მკაცრი რეგულირება კვლავაც აუცილებელია. ბრიტანული გამოცდილება ცხადყოფს, რომ ენერგეტიკულ სექტორში სახელმწიფო წილის შემცირების პარალელურად გაიზარდა პრივატიზებული სექტორის მკაცრი რეგულირების აუცილებლობა.
რეფორმები განხორციელდა იტალიაშიც. იტალიურ კანონმდებლობაში გადმოიტანეს ევროკავშირის დირექტივები ელექტროენერგეტიკის ლიბერალიზაციის თაობაზე. მოხდა უმსხვილესი ბუნებრივი მონოპოლისტის ENEL-ის ნაწილობრივი პრივატიზება და რესტრუქტურიზაცია. შედეგად, 50%-მდე შემცირდა ENEL-ის თითქმის 90%-იანი წილი იტალიის გენერაციის საერთო მოცულობაში. ამან საშუალება მისცა ბაზრის ახალ მონაწილეებს შესულიყვნენ აღნიშნულ სეგმენტზე. ამასთან, ელექტროენერგიის გადაცემის სისტემა ადმინისტრაციულად და ოპერატიულად გამოეყო ENEL-ს და სისტემის გამართული მუშაობის უზრუნველსაყოფად დაფუძნდა “გადაცემის სისტემური ოპერატორი”, რომლის მფლობელიც სახელმწიფოა. გარდა ამისა, საბითუმო ბაზრის შექმნის უზრუნველსაყოფად დაფუძნდა “ბაზრის ოპერატორი”. თუმცა, მიუხედავად ელექტროენერგეტიკის სექტორის ლიბერალიზაციისათვის გადადგმული ნაბიჯებისა, იტალიის ელექტროსექტორი ევროპაში ყველაზე სუსტად ლიბერალიზებულადაა მიჩნეული. ამის ძირითად მიზეზს წარმოადგენს ENEL-ის დომინანტობა და, ფაქტობრივად, მისი მონოპოლიური მდგომარეობა. დამატებით დაბრკოლებას ქმნის ამავე კომპანიაში აქციების საკონტროლო პაკეტის ფლობა სახელმწიფოს მიერ. ეს განაპირობებს პოლიტიკური ზეგავლენას ამ კომპანიის საქმიანობაზე.
გერმანიის ენერგეტიკული სისტემის დიდხანს რეგულირდებოდა სპეციალიზებული მარეგულირებელი ორგანოს გარეშე. ეს დანაკლისი შეივსო შესაბამისი კანონმდებლობისა და “ენერგეტიკულ ასოციაციათა” შეთანხმების საფუძველზე. მაგრამ 2005 წლის მეორე ნახევრიდან გერმანიაში ამოქმედდა ახალი კანონი ენერგეტიკის შესახებ, რომელმაც დარგის გარკვეულ სფეროებში რეგულირება დააწესა. ეს მაგალითი ცხადყოფს, რომ ბუნებრივი მონოპოლიები საბოლოო ჯამში რეგულირებას საჭიროებენ, ხოლო თეორია მათი სრული დერეგულირების შესახებ ჯერჯერობით განვითარებულ ქვეყნებშიც კი ვერ ამართლებს.
შედარებით განსხვავებული მდგომარეობაა იაპონიაში. ქვეყანა, რომელიც ენერგორესურსებით ღარიბია და თითქმის მთლიანადაა დამოკიდებული იმპორტზე, ბოლო 25 წელია გამოირჩევა სტაბილური ენერგოუზრუნველყოფით. ეს იაპონიის მთავრობის მთავარი პრიორიტეტია. აქ ელექტროენერგეტიკული სექტორი რეგულირდება ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის სამინისტროს მიერ, რომელიც გასცემს ლიცენზიებს და არეგულირებს ტარიფებს.
ჩვენ განვიხილეთ ოთხი ქვეყნის ენერგეტიკის რეგულირების მოდელები. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ოთხივე მათგანი ერთმანეთისაგან არსებითად განსხვავებულია, თუმცა არც ერთ მათგანში არ არსებობს ელექტროენერგიით მომარაგების პრობლემა. აღნიშნული იმას მიუთითებს, რომ თითოეულ ქვეყანას თავისი სპეციფიკა, ტრადიციები და თავისებურებები გააჩნია, რაც აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული ენერგეტიკისა თუ ნებისმიერი სხვა დარგის რეგულირების დროს.