ტრადიციულ ბირჟებს საუკეთესო კლიენტები უპირისპირდებიან

სოფლიოს უმსხვილეს ბირჟებს შერწყმა-გაერთინების ახალმა ტალღამ გადაუარა. ბირჟებს უწევთ არა მხოლოდ ერთმანეთთან, არამედ ბანკების მიერ შექმნილ ახალ სავაჭრო მოედნებთან კონკურენციის გაწევა.
ფინანსური კრიზისი ავად თუ კარგად დასრულდა – დაიწყო მსოფლიო ბირჟების კონსოლიდაციის ახალი რაუნდი. შანჰაის საფონდო ბირჟამ და ბრაზიულიურმა Bovespa-ამ ალიანსის შესახებ მოილაპარაკეს, რაც კომპანიებს შესაძლებლობას მისცემს, ერთდროული ლისტინგი განახორციელონ ჩინეთსა და ბრაზილიაში. ასეთივე შეთანხმებას მიაღწიეს ტოკიოს საფონდო ბირჟამ და NYSE Euronext-მა. ტოკიოში შეთანხმებაზე ხელის მოწერის შემდეგNYSE Euronext-ის მეთაურმა დანკან ნიდერჰაუზერმა მიანიშნა მომავალი გაერთიანებების უფრო ფართო შესაძლებლობებზე: “შეთანხმება ისეთ მდგომარეობაში გვაყენებს, როცა შეგვიძლია ბირჟები აზიაში მოვიწვიოთ”.

ზემოთ ჩამოთვლილი ჯერ კიდევ არ არის ყველა მაგალითი. გასული წლის შემოდგომაზე სინგაპურის საფონდო ბირჟამ განაცხადა ავსტრალიურ ASX-სთან შერწყმის შესახებ, მაშინ პირველად შეიქმნა აზია-წყნარი ოკეანიის რეგიონის საერთაშორისო მოედანი. თებერვლის დასაწყისში ლონდონის საფონდო ბირჟამ (LSE) საჯარო გახადა ტორონტოს ბირჟასთან (TMX) შერწყმის გეგმები, რომლის შედეგადაც უნდა აღმოცენდეს ახალი ტრანსატლანტიკური მოედანი, სადაც ნედლეულის სექტორის კომპანიების აქციების ყველაზე დიდი ბრუნვა იქნება. ანალოგიური განცხადებები გააკეთეს NYSE Eურონეხტ-მა (შეიქმნა 2007 წელს ნიუ იორკის საფონდო ბირჟისა და ევროპული მოედნების გაერთიანების შემდეგ – პარიზი, ამსტერდამი, ბრიუსელი და ლისაბონი) და ფრანკფურტის Dეუტსცჰე Bოერსე-მ. გაერთიანებული სტრუქტურა მსოფლიოში უმსხვილესი ბირჟა გახდა. პოტენციური ალიანსების მიმართ თავის გახსნილობის შესახებ განცხადება გააკეთა ჰონგ კონგის საფონდო ბირჟამაც. ბირჟების განწყობა ყველაზე კარგად LSE-ის პრეზიდენტმა, კსავე როლემ გადმოსცა. მისი აზრით, რამდენიმე წლის წინ დაწყებული დარგის კონსოლიდაცია მიგვიყვანს ოთხ-ხუთ მსოფლიო საბირჟო ჯგუფის შექმნამდე, რომლებსაც ექნებათ ზემაღალი სიჩქარისა და ეფექტური პლატფორმები სავაჭროდ.
მართალია, შერწყმასთან დაკავშირებული გარიგებები ჯერ არ დასრულებულა – იგი ჯერ ფინანსურმა რეგულატორებმა და ანტიმონოპოლიურმა ორგანოებმა უნდა შეისწავლონ – სხვა ვარიანტი ტრადიციულ ბირჟებს აღარ აქვთ: შეცვლილ პირობებში ისინი იძულებულნი იქნებიან დარგის კონსოლიდაციის გზით წავიდნენ, რომ მედგრად დაუდგნენ ალტერნატიული მოედნების ზეწოლას, რომლებიც ბანკებისა და საბროკერო კომპანიების აქტიური მონაწილეობით იქმნება.
ზარების, ადამიანებისა და ქაღალდების გარეშე
ცოტა ხნის წინ ბირჟები ბაზრის მონაწილეებს (ტრეიდერები და საბროკერო ფირმები) მიეკუთვნებოდა კლუბებით, რომლებიც კომპანიებს სთავაზობდნენ მოედნებს კაპიტალის მოსაზიდად. დღეს კი, ისინი გადაიქცნენ საწარმოებისთვის მოგების მიღების მიზნით მომუშავეებად, მათი აქციები კოტირდება ზუსტად ისე, როგორც სხვა კომპანიებისა. ბირჟების ხელმძღვანელობა, პირველ რიგში, აქციონერების ინტერესებით მოქმედებს და არა ტრეიდერების და საბროკერო სტრუქტურების, როგორც ეს ოდესღაც იყო.
დროის სხვა მინიშნება – ბირჟების ძირითადი ბიზნესი დარტყმას განიცდის ბოლო ათწლეულის მანძილზე აღმოცენებული ახალი პლატფორმების მხრიდან კონკურენციის ზრდის გამო. ამიტომაც, მსხვილი ბირჟები ცდილობენ შემოსავლების დამატებითი წყაროები გამოძებნონ – ფინანსური დერივატივებით ვაჭრობისა და კლირინგის ჩათვლით. ეს, თავის მხრივ, ბანკებს საფრთხის წინაშე აყენებს (ალტერნატიული მოედნების შექმნით ისინი ბირჟებთან კონკურენციას ცდილობდნენ); საფინანსო ინსტიტუტები მოითხოვენ, რომ კრიზისის შემდგომ საფინანსო საქმიანობის გამძაფრებული რეგულირების ნორმები ბირჟებზეც გავრცელდეს. ბირჟების რეგულირების თემა დღეს აქტიურად განიხილება “დიდი ოცეულის” დონეზეც, რომელიც იძულებულია ყურადღება მიაქციოს ამ ბიზნესს, რომელმაც ბოლო წლების მანძილზე პრინციპული ცვლილებები განიცადა.
“წარმოდგენა ბირჟების შესახებ, როგორც ფიზიკურ მოედნებზე, სადაც ტრეიდერები ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობენ, ხოლო სესია იხსნება და იხურება სპეციალური ზარით, დღეს სავსებით მოძველებულია. თანამედროვე ბირჟები წარმოადგენენ გრანდიოზულ, ამორფულ და გლობალურ ტექნოლოგიურ ქსელებს, რომლებშიც ვაჭრობა ელექტრონული ტრანზაქციებით მიმდინარეობს”, – ამბობს ნიკ მაკსველი, ლონდონის კვლევითი institutis Chatham House-ის მეცნიერ-თანამშრომელი.
მართალია, დღეს საფონდო ბირჟები ამტკიცებენ, რომ მათი ძირითადი მიზანი იმ კომპანიების დაფინანსების მოზიდვაა, რომელთა აქციები მათთან კოტირდება, ხოლო ფიუჩერსული კონტრაქტების ბირჟები კი საკუთარ თავს რისკების მართვაში პლატფორმებს უწოდებენ, დღეს ერთიც და მეორეც ვაჭრობის მოცულობის ზრდისა და სპეკულატიური მოქმედებების ხარჯზე საკუთარი მოგების ზრდით არიან დაინტერესებულნი.
მაგალითად, Deut¬sche Boerse-სა და NYSE Euronext-ის გაერთიანებით შექმნილი ახალი სტრუქტურა შემოსავლების 37%-ს კლირინგისა და დერივატივებით ვაჭრობით მიიღებს. დერივატივები – ფინანსური ინსტრუმენტი, რომლის ღირებულებაც სხვა კლასის აქტივებისგან არის წარმოებული (მაგალითად, ნედლეული) ან ინვესტორების მოლოდინისგან, რომელიც ეკონომიკურ ინდიკატორებს უკავშირდება (მაგალითად, საპროცენტო განაკვეთი). კლირინგი – გარიგების რეგისტრაციის აუცილებელი პროცესი, იმის დამადასტურებელი, რომ გარიგება დასრულებულია. კლირინგის მნიშვნელობა მას შემდეგ გაიზარდა, რაც აშშ-ის ახალი ფინანსური კანონმდებლობა (დოდა-ფრენკის კანონი) ითხოვს ამ პროცესის დერივატივების ბაზარზეც გამოყენებას.
გაერთიანებული ბირჟების შემოსავლების სტატიაში თვითონ აქციების განთავსებისა და ვაჭრობიდან მიღებული ამონაგები მეორე ადგილზე აღმოჩნდა. “ჩვენ ვერასოდეს წარმოგვედგინა, რომ ბირჟების მომავალი მხოლოდ აქციებით ვაჭრობაა”, – აღიარა NYSE Euronext-ის პრეზიდენტმა, დანკან ნიდერაუერმა. განვითარებად ბაზრებზე ბირჟები თავიანთი საბაზრო წილის სერიოზული შემცირების წინაშე დადგნენ, ხოლო საუკეთესო კლიენტები ყველაზე მძაფრ კონკურენტებად გადაიქცნენ.
ბირჟები ბანკების წინააღმდეგ
რეგულირებაში ცვლილებების გამო ბირჟები იძულებულნი გახდნენ კორექტირება შეეტანათ თავიანთ სტრატეგიაში. ახალმა წესებმა, მათ შორის, დირექტივამ ევროკავშირის ფინანსური ინსტრუმენტების ბაზრების შესახებ (Mifid) ბირჟების ბაზარზე ძალთა გადანაწილება რადიკალურად შეცვალა. მოქმედების დღიდან, ანუ 2007 წლიდან საკრედიტო დაწესებულებებმა დაიწყეს ეგრეთ წოდებული მრავალმხრივი სავაჭრო სტრუქტურების შექმნა, თავისი არსით “შემსუბუქებული ბირჟები”. ერთ-ერთი ასეთი ბირჟა ჩჰი-X სამი წლის მანძილზე ევროპაში აქციებით ვაჭრობის მეორე მოედნად იქცა, რომლის სავაჭრო ბრუნვაც 512 მილიარდი დოლარით განისაზღვრა.
შერწყმა-გართიანების პროცესის ტალღამ ალტერნატიული ბირჟებიც მოიცვა – 2011 წლის თებერვალში BATS Global Market-ის პლატფორმამ შეიძინა Chi-X Europe. ორივე ალტერნატიულ ბირჟას აქციონერებად ერთი და იგივე ბანკები და საბროკერო კანტორები ჰყავთ, მათ შორის ისეთებიც, რომლებიც “მაღალსიხშირიან ვაჭობას” აწარმოებენ, ანუ ვაჭრობას, რომელიც კომპიუტერული ალგორითმების საშუალებით ხორციელდება, რომელიც ისეა დაპროგრამებული, რომ ბაზრებზე უმცირესმა რყევამაც მოგება მოიტანოს.
ახალ სავაჭრო მოედნებთან მძაფრი კონკურენციის გამო, ტრადიციული ბირჟებისთვის უფრო და უფრო რთული ხდება თავიანთ პლატფორმებზე ლიკვიდურობის მოზიდვა – ვაჭრობის განაცხადების. ალტერნატიული პლატფორმების ერთ-ერთი უმსხვილესი ოპერატორის Lიქუიდნეტ-ის პრეზიდენტი, სეტ მერინი ბირჟებზე გასულ წელს არსებულ მდგომარებას ასეთ კომენტარს უკეთებს: “განვითარებულ ბაზრებზე ბირჟებს მკვეთრად შეუმცირდათ თავიანთი საბაზრო წილი, ხოლო მათი საუკეთესო კლიენტები ყველაზე სასტიკ კონკურენტებად გადაიქცნენ”. ბანკ Mორგან შტანლეყ-ის შეფასებით, ბირჟების ბაზარზე კონკურენციის ზრდის გამო, ტრადიციული ბირჟების შემოსავლები 2008 წლიდან 15%-ით შემცირდა.
ზოგიერთი სავაჭრო მოედანი ცდილობს შეცვლილ ვითარებას შეეგუოს. მაგალითად, შვეიცარულმა SIX-მა 2011 წლის იანვარში ტრადიციული ბირჟებიდან პირველმა გააფორმა ხელშეკრულება Lიქუიდნეტ-სთან თანამშრომლობის შესახებ, რომელიც ორივე მათგანის მოედნებს ერთმანეთის კლიენტებზე ხელმისაწვდომობის უფლებას აძლევს. ხოლო ლონდონის საფონდო ბირჟამ ჯერ კიდევ 2009 წლის დეკემბერში ალტერნატიული მოედნის თურქუოისე-ის 60% იყიდა, რომელზედაც მოდის ევროპული აქციების ბაზრის ბრუნვის 7%. რის შედეგადაც, ეს პლატფორმა თავისი მოედნით ინტეგრირებული იქნებაLSE-სთან. “ალტერნატიული პლატფორმების მხრიდან კონკურენციის ზრდის გამო ბირჟები იძულებულები არიან რესურსები გააერთიანონ ან ახალ მოედნებთან გარიგებები დადონ, რომ თავიანთი კონკურენტული უპირატესობა შეინარჩუნონ”, – აცხადებს ჯონ ჰიგინსი, კვლევითი კომპანიის ჩაპიტალ Eცონომიცს-ის ეკონომისტი.
ბირჟები ასევე დაინტერესებულნი არიან იმით, რომ რეგულატორები ალტერნატიულ მოედნებზე მიმდინარე ვაჭრობებს ყურადღებით მოეკიდონ. აშშ-ის ფასიანი ქაღალდებისა და ბირჟების კომისია (SEC) ახლა ბაზრის ინფრასტრუქტურას სწავლობს, ხოლო ევროპული კომისია SEC-ის დირექტივების ეფექტურობას განიხილავს.
კლირინგის და დერივატივების ვაჭრობის ერთი ქოლგის ქვეშ გაერთიანება (ფინანსისტები ამას “ვერტიკალურ ელევატორს” უწოდებენ) ბირჟის ოპერატორებს საშუალებას აძლევს ყველაზე მომგებიანი კონტრაქტებიდან კონკურენტები გამოაძევოს და ძირითადი მოგება თვითონ დაიტოვოს. ასეთ მოდელს იყენებს მსოფლიოში უმსხვილესი ფიუჩერსული კონტრაქტების ჩიკაგოს ბირჟა CME Group, რომელმაც შეძლო ფედერალური სარეზერვო სისტემის საპროცენტო განაკვეთებზე ფიუჩერსებით ვაჭრობის წილის 98% მიეღო. NYSE Eურონეხტ-სა (მას ლონდონში ფიუჩერსული მოედანი NYSE Liffe აქვს) და Deutsche Boerse-ის (ფრანკფურტში ფიუჩერსული მოედანი Eurex) შერწყმის ერთ-ერთი მიზანი კლირინგისა და ტრეიდინგის გაერთიანება და CME-სთან კონკურენციაა. ეს არ მოსწონთ ბანკებს, რომლებმაც ორი წლის წინ დერივატივების სავაჭროდ გახსნეს მოედანი ELX, მაგრამ მან CME-სთვის ბაზრის მხოლოდ 1%-ის წართმევა შეძლო. ინვესტბანკ CBC-ის ანალიტიკოსი, რეიჩელ კეი ამბობს, რომ ტრადიციული ბირჟების შერწყმის დიდი პროცესი ბანკების მხრიდან საჩივრების უზარმაზარ დინებას უხსნის კარს – ბირჟების მხრიდან ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის დარღვევის შესახებ, მაგრამ სათუოა, რომ ამ საჩივრებმა ბირჟების კონსოლიდაციის პროცესი შეაჩეროს.