დეფლაციის აჩრდილი მსოფლიო ეკონომიკაში

მოამზადა მაკა ღანიაშვილმა

რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ქვეყნების ცენტრალური ბანკების წარმომადგენლების მთავარი მიზანი, ინფლაციასთან ბრძოლა იყო. როგორც ჩანს, მათ ზედმეტად მოინდომეს და არათუ ინფლაციის სამიზნე მაჩვენებლის მიღწევა, არამედ პრობლემა უკვე დეფლაცია ხდება. შეიძლება ითქვას, რომ დეფლაციის საფრთხე არის ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევა, რომლის წინაშეც დღეს მსოფლიო დგას. აშშ-ში, ბრიტანეთსა და ევროზონაში ინფლაციის სამიზნე მაჩვენებელი 2%-ია, მაგრამ ამის მიღწევა ჯერჯერობით არარეალური ჩანს. განსაკუთრებით რთული ვითარებაა ევროზონის რამდენიმე ქვეყანაში – ესპანეთში, იტალიაში, საბერძნეთში, ასევე შვედეთსა და ისრაელში. თითქმის ოცწლიან დეფლაციას 2013 წელს დააღწია თავი იაპონიამ. ჩინეთში კი, სადაც ინფლაციის სამიზნე მაჩვენებელი 4%-ია, ის დაახლოებით 2%-ის ფარგლებშია.

ევროსტატის მონაცემებით, დეკემბერში ინფლაციის მაჩვენებელი ევროპაში 0.2% იყო. მომავალ თვეებში ფასების კიდევ უფრო მეტად შემცირებაა მოსალოდნელი. თუ ენერგომატარებლების ფასებს არ გავითვალისწინებთ, მაშინ ევროპაში ინფლაციამ, როგორც ნოემბრის თვეში, ისე დეკემბერში 0,6% შეადგინა. სურსათზე, ალკოჰოლულ სასმელებზე და თამბაქოზე ფასები წლის განმავლობაში თითქმის არ შეცვლილა, ნოემბერში ფასის ზრდის მაჩვენებელმა მხოლოდ 0,5% შეადგინა. ხოლო მომსახურებების ფასმა 2013 წელთან შედარებით, მხოლოდ 1,2%-ით მოიმატა. გაეროს სოფლის მეურნეობისა და სურსათის ორგანიზაციის ინფორმაციით, სურსათის მსოფლიო ფასებმა მინიმუმს მიაღწია. 2014 წლის დეკემბერში სურსათის ფასების ინდექსი 1,7%-ით, 188,6 პუნქტამდე დაეცა, რაც 2010 წლის აგვისტოს შემდეგ მინიმალური მაჩვენებელია. დეკემბერში, რძის პროდუქტებზე ინდექსი 2,3%-ით შემცირდა ნოემბერთან შედარებით და 174 პუნქტი შეადგინა. ასევე მცირდება შაქრის ფასთა ინდექსი. ასევე მცირდება მცენარეული ზეთის ფასების ინდექსი. აღნიშნული დინამიკა აიხსნება მოთხოვნის შემცირებით პალმის ზეთზე, რომელიც ბიოსაწვავის წარმოებისთვის გამოიყენება. ყველაზე მკვეთრად მარცვლეულის ფასები შემცირდა. ერთადერთი პროდუქტი, რომელზეც გასულ წელს ფასები გაიზარდა, ხორცია.

22 იანვარს, მონეტარული პოლიტიკის საბჭოს სხდომის შემდეგ, ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა მიიღო გადაწყვეტილება მასობრივი რაოდენობრივი შერბილების პოლიტიკის გატარების შესახებ. მარტიდან ევროპის ცენტრალური ბანკი მეორად ბაზარზე ყოველთვიურად 60 მილიარდი ევროს სახელმწიფო ობლიგაციებს იყიდის. პროგრამა 2016 წლის ბოლომდე გაგრძელდება. თუმცა ცენტრალური ბანკის მიერ ფასიანი ქაღალდების მასშტაბური შესყიდვა ამის შემდეგაც შეიძლება გაგრძელდეს. ევროპის ცენტრალური ბანკის ხელმძღვანელმა, მარიო დრაგიმ პრეს-კონფერენციაზე განაცხადა, რომ რაოდენობრივი შერბილების პროგრამა გაგრძელდება მანამდე, სანამ ევროზონაში ინფლაცია სამიზნე, 2%-იანი მაჩვენებელს არ მიაღწევს.
ინფლაციის შემცირების ერთ-ერთი მიზეზი რა თქმა უნდა ნავთობზე ფასების მკვერთნი ვარდნაა. ფასების შემცირება ნავთობზე კარგია განსაკუთრებით ნავთობიმპორტიორი ქვეყნებისთვის. რადგან ეს ნიშნავს ძალიან დიდ დაზოგილ თანხებს და ამ თანხების ხარჯზე სამომხმარებლო აქტივობის გაზრდას. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის კვლევის მიხედვით, ნავთობის ფასების 20 დოლარით შემცირება, ეკონომიკის 0.4%-ით ზრდას განაპირობებს.
მაგრამ საკითხს მეორე მხარეც აქვს. შეუძლია თუ არა დღეს არსებულ დეფლაციურ პროცესებს უფრო რთული შედეგების გამოწვევა?

სამიზნე მაჩვენებელზე დაბალი ინფლაცია თავისთავად ცუდი მოვლენაა, როცა საქმე დეფლაციამდე მიდის კი კიდევ უფრო უარესი. ამის რამდენიმე მიზეზი არსებობს. ფასების დონის ვარდნა, რა თქმა უნდა, მოსახლეობისთვის ძალიან სასიამოვნოა, როდესაც ერთი და იგივე თანხით შეგიძლია უფრო მეტი საქონლის ყიდვა, ვინაიდან ეს საქონელი არის შედარებით გაიაფებული. თუმცა, დეფლაცია ძალიან მძიმედ აისახება ეკონომიკის კომპანიებსა და მათ საქმიანობაზე. პრინსტონის უნივერსიტეტის პროფესორი, 2008 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკის დარგში პოლ კრუგმანი დეფლაციის რამდენიმე უარყოფით მხარეზე საუბრობს. მთავარი კი ისაა, რომ დეფლაცია ეკონომიკური რეცესიის შედეგიცაა და მიზეზიც. ეკონომიკა დეპრესიაშია, რადგან ადამიანები ელოდებიან ფასების კიდევ უფრო შემცირებას, ამცირებენ მოთხოვნას პროდუქტზე, ეს კი, თავის მხრივ, ხელს უწყობს დეფლაციის კიდევ უფრო გაღრმავებას. ამგვარად, წარმოიქმნება „დეფლაციური სპირალი“. ამ ჯაჭვური ხასიათის გამო დეფლაციური პროცესების დაძლევის გზები უფრო ხანგრძლივი და შრომატევადია, ვიდრე ინფლაციის. ყველაზე ცნობილი დეფლაცია იყო აშშ-ში ,,დიდი დეპრესიის” დროს 1929–1933 წლებში, მისგან თავის დასაღწევად აშშ-ს ეკონომიკას დასჭირდა უზარმაზარი საბიუჯეტო ხარჯის გაწევა.

ისტორიას ახსოვს დეფლაციის „კარგი“ და „ცუდი“ პერიოდები. არის იმის მაგალითი, რომ ფასების შემცირების პირობებში მაინც ქონდა ადგილი ეკონომიკის ზრდას, როცა იზრდებოდა მოხმარება და რეალური შემოსავალი. ეს იყო პერიოდში, როცა მსოფლიოში ოქროს სტანდარტი მოქმედებდა. მაგალითისათვის, „კარგი დეფლაციის“ პერიოდში იყო აშშ 1880-იან წლებში. 1973-1896 წლებში ფასების შემცირების პირობებში აშშ-ში გამოშვება ყოველწლიურად საშუალოდ 2-3%-ით იზრდებოდა, მაგრამ ამავე დროს, ფასების შემცირებამ ხელფასების შემცირებაც გამოიწვია ბევრ სექტორში.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკა ინფლაციის ზრდისკენ იყო მიმართული, რამაც საბოლოოდ ფიქსირებული გაცვლითუი კურსის კოლაფსამდე მიგვიყვანა 70-იანი წლებში. ამის შემდეგ ცენტრალური ბანკების ძალისხმევა მიმართული იყო იქითკენ, რომ შეემცირებინათ ინფლაციის მაღალი მაჩვენებელი. დეფლაცია მთავრობებისა და ცენტრალური ბანკების მმართველების გონებიდან გაქრა – მანამ სანამ 1990-იანი წლების ბოლოდან იაპონია დეფლაციაში არ აღმოჩნდა და მასთან არ დაიწყო ბრძოლა.

მიუხედავად გამონაკლისისა, დეფლაცია, ძირითადად, უარყოფითი შედეგებით ხასიათდება. ის აიძულებს კომპანიებს შეამცირონ ფასები და ხელფასები, რაც კიდევ უფრო ამცირებს მოთხოვნას. კიდევ უფრო მძიმე ტვირთი ხდება სასესხო ვალდებულებები. ფასებისა და შემოსავლის შემცირების პირობებში ვალის რეალური ღირებულება უფრო იზრდება და აიძულებს მსესხებლებს კიდევ უფრო მეტად შეამცირონ დანახარჯები იმისათვის რომ ვალები გადაიხადონ. ამ მოვლენას აშშ-ს დიდი დეპრესიის დროს ეკონომისტმა ფიშერმა „ვალის დეფლაცია“ უწოდა.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა გამოიკვლია დაბალი ინფლაციის რამდენიმე პერიოდი – იტალია 1912 წელს, შვეიცარია 1996-2011 წლებში და იაპონია 1986 წელს. კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ სახელმწიფო ვალის ფარდობა მშპ-სთან დაბალი ინფლაციის პირობებში საშუალოდ 1.25%-ით იზრდებოდა.

რაც ძალიან საშიში ტენდენციაა დღეს არსებული რეალობის გათვალისწინებით. 2008 წელს დაწყებული ფინანსური კრიზისის შემდეგ მსოფლიო კიდევ უფრო მეტად აღმოჩნდა ვალების ხაფანგში. 2013 წელს განვითარებული ქვეყნების ვალის ფარდობამ მშპ-სთან 272%-ს მიაღწია. მართალია კერძო მეურნეობების ვალი აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში შემცირებულია, მაგრამ ასევე შემცირებულია ვაჭრობის მაჩვენებელიც სხვადასხვა სექტორებში.

ვალების წნეხი განსაკუთრებით აწუხებს ევროპის პერიფერიულ ქვეყნებს. ჯერჯერობით ეს საგანგაშო არ არის. მთავრობებს ჯერ კიდევ შეუძლიათ აიღონ სესხი დაბალი განაკვეთით, მაგალითად, იტალიას 2.5%, ესპანეთს 2.2%. მაგრამ თუ დეფლაციური პროცესები შენარჩუნდა, ინვესტორები უფრო მეტ გარანტიებს მოითხოვენ და დეფოლტის საშიშშროებაც უფრო მაღალი იქნება.
დეფლაციური ხაფანგის კიდევ ერთი პირდაპირი შედეგები, არამხოლოდ ხელფასების შეცირება, არამედ უმუშევრობის ზრდაც არის. ხისტი საკანონმდებლო ბაზის პირობებში, ნომინალური ხელფასების შემცირება ხშირად რთულია კომპანიებისთვის, ამიტომაც მათთვის გამოსავალი მუშახელის გათავისუფლება და ამით დანაზოგის გაკეთებაა. მაგალითად, რეცესიის დროს, ამერიკული კომპანიებისთის რთული იყო ხელფასების შემცირება, ამიტომაც უმუშევრობა იმაზე მეტად გაიზრდა ვიდრე მოსალოდნელი იყო. ასევე ევროპაშიც, ევროპის ცენტრალური ბანკის ხელმძღვანელის მარიო დრაგის განცხადებით, ხისტი საკანონმდებლო ბაზა ხსნის იმას, თუ რატომ გაიზრდა უმუშევრობა უფრო მეტად ესპანეთში ვიდრე ვთქვათ ირლანდიაში.

შვეიცარიის ცენტრალური ბანკის ისტორიული ნაბიჯი

იანვარში შვეიცარიის ცენტრალურმა ბანკმა საპროცენტო განაკვეთი -0.75%-მდე შეამცირა. მისი მთავარი მიზანი შვეიცარული ფრანკის გამყარების შემცირებაა. ეს არის რევოლუციური ნაბიჯი ეკონომიკურ თეორიაში, რადგან უარყოფით ნიშნულამდე საპროცენტო განაკვეთი ჯერ არც ერთ ეროვნულ ბანკს არ შეუმცირებია. ევროზონის სავალო კრიზისის შემდეგ 2010 წლიდან ფრანკმა განსაკუთრებით დაიწყო გამყარება, რაც შვეიცარიული კომპანიების კონკურენტუნარიანობას საერთაშორისო ბაზრებზე საგრძნობლად ამცირებს. მაგრამ სპეციალისტთა შეფასებით, საპროცენტო განაკვეთის რადიკალური შემცირება შვეიცარიის ცენტრალური ბანკის მიერ, არამხოლოდ ფრანკის გამყარების, არამედ დეფლაციური საფრთხის თავიდან აცილებასაც ემსახურება.

მიბაძავს თუ არა ფედი შვეიცარიის ცენტრალურ ბანკს?

ფრანკის მსგავსად, ბოლო თვეების განმავლობაში ამერიკული დოლარიც მყარდება. გასულ ზაფხულთან შედარებით, დოლარი წამყვან ვალუტებთან მიმართებაში საშუალოდ 11%-ით გამყარდა, რაც ასევე ამცირებს ამერიკაში წარმოებული პროდუქციის კონკურენტუნარიანობას გლობალურ ბაზარზე.
გარდა ამისა, დეფლაციის სუნი აშშ-იც ტრიალებს. დეკემბერში აშშ-ს სამომხმარებლო ფასების ინდექსი 0.4%-ით დაეცა წინა თვესთან შედარებით, რაც ყველაზე დიდი თვიური შემცირებაა 6 წლის განმავლობაში.

მართალია ეკონომიკის სტაგნაციაზე აშშ-ში ძალიან ადრეა ლაპარაკი რადგან მისი მაჩვენებლები ბევრად ჯანსაღია ევროპულთან შედარებით (სააგენტო „ბლუმბერგის“ მიერ გამოკითხული ეკონომისტების უმეტესობა აშშ-ში 2015 წელს ეკონომიკის 3.1%-იან ზრდას ელოდება, წინა პროგნოზი 2.4% იყო) მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს რომ აშშ-ს ეკონომიკა რისკების წინაშე არ დგას.

გლობალური ბაზრების პიროებში სადაც ერთ ქვეყანაში არსებული ვითარება მყისიერად აისახება სხვა ქვეყნების ბაზრებზე აშშ მშვიდად ვერ იქნება. განსაკუთრებით დიდია საფრთხე ევროპის მხრიდან, რომლის ეკონომიკური მაჩვენებლებიც ძალიან სუსტია. მოთხოვნა და ფასები მცირდება. ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა მასშტაბური რაოდენობრივი შერბილების დაწყების შესახებ გააკეთა განცხადება 22 იანვარს, მოსალოდნელია საპროცენტო განაკვეთის შემცირებაც. რაც იმას ნიშნავს, რომ ევრო ინვესტორებისთვის ნაკლებ მიმზიდველი ხდება. ისინი ინვესტირებისთვის სხვა ადგილებს ეძებენ, პირველ რიგში კი აშშ და შვეიცარია, ამიტომაც მათი ვალუტები რეკორდულად მყარდება ევროს მიმართ. გარდა ამისა, თუ ევროპის ცენტრალური ბანკის მონეტარული შერბილების პროგრამა წარმატებული იქნება ის მის ეკონომიკურ ზრდას შეუწყობს ხელს რაც ძირითადად აშშ-ს ეკონომიკის ხარჯზე მოხდება, რადგან დასუსტებული ევროს პიროებში ევროპული კომპანიების კონკურენტუნარიანობა გაიზრდება, რამაც წარმოების ზრდა უნდა გამოიწვიოს. მყარი დოლარი კი საპირისპიროდ, პრობლემებს უქმნის ამერიკელ მწარმოებლებს.

დეფლაციის წნეხი ჩინეთზეც ძლიერდება

პრობლემებია მსოფლიოს სიდიდთ მეორე ეკონომიკაშიც. ჩინეთის საწარმოო ფასები დეკემბერში 34 თვიანი მაქსიმუმით შემცირდა და 3.3%-ს მიაღწია, ტენდენცია გაგრძელდა იანვარშიც. ჩინეთში როგორც სამომხმარებლო საქონლის, ასევე საწარმოო ნედლეულის ფასები მცირდება. განსაკუთრებით შემცირებულია რკინის ფასი, რომელიც დიდწილადაა მიბმული ნავთობის ფასზე. ბოლო ექვსი თვის განმავლობაში ნავთობის ფასების თითქმის განახევრება ჩინეთის ეკონომიკაზეც აისახა. შიდა ფასების ინდექსი 39.9 ნიშნულამდე დაეცა, რაც ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია 2008 წელს დაწყებული ფინასური კრიზისის შემდეგ. HSBC/Markit Flash Manufacturing Purchasing Manager’s Index ჩინეთში იანვარში 49.8 ნიშნულზე დაფიქსირდა, რაც იმას ნიშნავს რომ ის მხოლოდ მცირედით გაიზრდა, დეკემბერში ინდექსის ნიშნული 49.6 იყო.

სამომხმარებლო აქტივობის შემცირებას ჩინურმა კომპანიებმა უკვე უპასუხეს ფასების შემცირებით. „დღეს არსებული მონაცემებიდან ჩანს, რომ საწარმოო იდექსის შემცირება დიდწილად არის განპირობებული შიდა მოხმარების შემცირებით ჩინეთში. მომავალ თვეებში აუცილებელი იქნება მონეტარული და ფისკალური პოლიტიკის შერბილება ეკონომიკური ზრდის მხარდასაჭერად“ – ამბობს HSBC-ის ეკონომისტი ქუ ჰონგბინი.

ფასების ვარდნა დიდი გამოწვევაა ჩინეთისთვის, მათ კარგად იციან იაპონური გამოცდილების შესახებ. მითუმეტეს, რომ მყარი დეფლაციის ნიშნები ქვეყანაში უკვე სახეზეა. საწარმოო ფასები ჩინეთში სტაბილურად მცირდება ბოლო სამი წლის განმავლობაში. რაც ასევე განაპირობებს სამომხმარებლო ინფლაციის შემცირებას, რომელმაც დეკემბერში 5 წლიან მინიმუმს მიაღწია და მხოლოდ 1.5% შეადგინა.

ქვეყნის ცენტრალურბა ბანკმა ყველასათვის მოულოდნელად, პირველად ორი წლის განმავლობაში შეამცირა საპროცენტო განაკვეთი გასული წლის ნოემბერში. თუმცა როგორც ჩანს ეს საკმარისი არ აღმოჩნდა და მომავალში საპროცენტო განაკვეთის კიდევ უფრო მეტად დაწევაა მოსალოდენელი.
ჩინელი მომხმარებლების ნაწილმა უკვე შეამცირა სამომხმარებლო აქტივობა იმ იმედით, რომ მომავალში ფასები უფრო მეტად შემცირდება, ეს დეფლაციის ერთ-ერთი პირველი ნიშანია. რაც დიდი საფრთხის შემცველია ჩინეთის ეკონომიკისთვის, განსაკუთრებით თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ქვეყნის ეკონომიკა გასულ წელს მხოლოდ 7.4%-ით გაიზრდა, რაც ბოლო 24 წლის განმავლობაში ყველადზე დაბალი მაჩვენებელია.

სააგენტო „როიტერის“ გამოკითხვის მიხედვით, რომელშიც სხვადასხვა ქვეყნის ეკონომისტები მონაწილეობდნენ, 2015 წელს ჩინეთის ეკონომიკის ზრდა 7%-მდე შემცირდება, ამის ძირითადი განმაპირობებელი კი ნედლეულზე ფასების შემცირება, დიდი ფინანსური დანახარჯები და კორპორაციებისა და სამთავრობო ვალის დიდი წნეხი იქნება, რომელიც სამომხმარებლო აქტივობას კიდევუფრო მეტად შეამცირებს.

ყველაზე ცუდი გავლენა დაბალ ინფლაციას მონეტარულ პოლიტიკაზე აქვს. ცენტრალური ბანკები ხარჯების სტიმულირებას ახდენენ რეალური საპროცენტო განაკვეთების შემცირებით. ეს ახალისებს ინვესტიციებს და ამცირებს დანაზოგებს, იზრდება გამოშვება. ვინაიდან დღეს საპროცენტო განაკვეთები ნულს უახლოვდება ამ ბერკეტის გამოყენებით დიდი ეფექტიანობის მიღწევა ეჭვქვეშ დგას. მიუხედავად ამისა, დეფლაციის აჩრდილთან ბრძოლას მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების ცენტრალური ბანკები ჯერჯერობით საპროცენტო განაკვეთების შემცირებით ცდილობენ. საპროცენტო განაკვეთი 0.25%-ით, 7.75%-მდე შეამცირა ინდოეთის ცენტრალურმა ბანკმაც, რისი მიზეზიც ენერგომატარებლების ფასების შემცირების გავლენის კომპენსირებაა ინდურ ეკონომიკაზე. ანალიტიკოსები ელოდებიან რომ ინდოეთის ცენტრალური ბანკი საპროცენტო განაკვეთს კიდევ უფრო მეტად შეამცირებს უახლოეს მომავალში.
შვეიცარიისა და ინდოეთის გარდა, საპროცენტო განაკვეთები შეამცირეს დანიის, თურქეთის, კანადისა და პერუს ცენტარლური ბანკის ხელმძღვანელებმაც.