რალი, დოლარი და ლარი
საფიკო სიჭინავა
ალბათ, ცოტამ თუ იცის, რომ აგვისტოში, საქართველოში ჩატარდება ევროპის ჩემპიონატი რალიში. შარშან და შარშანწინ ორი კანდიდატი ღონისძიების წარმატებით დაგვირგვინებისა და FIA-ს წარმომადგენლების დიდი დაკვირვების შედეგად, საქართველომ ჩემპიონატის ჩატარების უფლება მოიპოვა. საგულისხმოა, რომ ასეთი მაღალი დონის შეჯიბრი დსთ-ს მასშტაბით პირველად ჩვენთან ტარდება.
მაშინ, როდესაც ავტოსპორტი, ეს უძვირესი სახეობა, პოპულარობისა და აყვავების ზენიტშია, მსოფლიო “ფორმულა-1”-სგან გამოწვეული მძაფრი განცდებით, დიდი ფულითა და კოლოსალური რეკლამებით ცხოვრობს, ასეთი ღონისძიების ჩასატარებლად საქართველოში სპონსორი ვერა და ვერ მოინახა.
წელს, როგორც ჩანს, რალის საქართველოში სპონსორობას “შევრონი” გაუწევს. ასე იყო ბოლო ორი წლის განმავლობაში. თანხობრივად, საუბარია 70-80 ათას დოლარზე, რაც მსოფლიო მასშტაბით მსგავს ღონისძიებაზე დახარჯულ ფულთან შედარებით სასაცილოდ გამოიყურება. მაგალითად, “ფორმულა-1”-ის საზომით, ძალიან უმნიშვნელო კონტრაქტი “გაზპრომთან” (3 მლნ-ის ოდენობით) Minardi-სთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანი გახდა. მაშინ, როცა Ferrari-ს ბიუჯეტი, ოფიციალური მონაცემებით, 150 მლნ-ს უდრის, ხოლო Mclaren-ის და Williams-ის – 120 დოლარს. არაოფიციალური ინფორმაციით კი, ამ სამი ტოპ-გუნდის ხარჯები სეზონზე 400 მლნ დოლარს უტოლდება.
ვიქტორ თოდაძე (საქართველოს ავტოფედერაციის პრეზიდენტი) – “ეს ღონისძიება საკმაოდ მასშტაბურია, FIA-ს მოთხოვნები კი, მკაცრი და აუცილებლად დასაცავი. საორგანიზაციო სამუშაოებში დიდ პრობლემებს ვაწყდებით. სერიოზული პრობლემებია საბაჟოზე, სპორტული მანქანები რომ ჩამოდიან, თან უამრავი საბურავი და სპეციალური ბენზინი ჩამოაქვთ, რომელიც არა თუ საქართველოში, არამედ დსთ-ს მასშტაბითაც კი არ იყიდება, ვიზები ცალკე პრობლემაა, ასევე გზების გადაკეტვა. პოლიცია მობილიზებული უნდა იყოს, ტრასაზე ყველგან სასწარაფო მანქანები უნდა იდგეს, FIA-ს მოთხოვნით, ექსტრემალური სიტუაციისთვის აუცილებელია ერთი ვეტმფრენი. ფეხბურთისა და კალათბურთის მატჩების ჩატარება რალისთან შედარებით ძალიან მარტივია, თამაში ერთ დახურულ შენობაში მიმდინარეობს. აქ კი, ყველაფერი სხვაგვარადაა. მაყურებელთა უსაფრთხოებაც ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხია. მათი მხრიდან სერიოზული დაინტერესებაა, მაგრამ ეს სპონსორების მოძიების კუთხით არაფერს გვაძლევს. ჩემი გათვლებით, საქართველოში 300-400 კაცი მაინც ჩამოვა. სასტუმროს პრობლემა მოგვარებულია, რომელიც ასევე თავისებური ტიპის უნდა იყოს – დიდი ეზოთი, რომ მანქანების გაჩერება და მათი რემონტი იყოს შესაძლებელი. სპორტსმენებთან ერთად დამკვირვებლებიც ჩამოდიან. მოთხოვნა ასეთია, რომ რალის დირექტორი აუცილებლად უცხოელი უნდა იყოს”.
ჩემპიონატში ქართველი სპორტსმენებიც მიიღებენ მონაწილეობას, შეჯიბრში 15 მანქანა გამოვა. თუმცა, ყველაფერს ისე ნუ წარმოვიდგენთ, როგორც ცივილიზებულ სამყაროშია. ქართულ მხარეს, ე. წ. “კლუბი” არ გააჩნია. ქართველები საკუთარ კარიერას, მანქანებს და, საერთოდ, ყველაფერს, რაც ავტოსპორტს სჭირდება, თვითონ უვლიან და თავიანთი ხარჯებით სწვდებიან. კარგი სპორტული მანქანა 100-120 ათასი დოლარი ღირს, ამგვარი მანქანა სულ სამია საქართველოში და ყველა მათგანი სპორტსმენთა პირადი საკუთრებაა. თუ მათ საჭირო სახსრები არ გააჩნიათ, სპონსორების მოძიებას პირადი ნაცნობობით ახერხებენ.
თუ ამ სპონსორობას თანხობრივად გამოვსახავთ, იგი 500-1000 დოლარს არ აღემატება. ვიქტორ თოდაძის განცხადებით, ჩემპიონატში საქართველოს საკმაოდ სერიოზული გუნდი ეყოლება და არც გამარჯვებისგან ვართ ძალიან შორს.
ავტოფედერაციის პრეზიდენტი, პოტენციური სპონსორების მხრიდან რალის მიმართ ასეთ გულგრილობას ვერაფრით ხსნის:
“იმ პროდუქციის რეკლამა, რომელსაც “შევრონი” უშვებს, მაქნანამ უნდა გააკეთოს. კომპანიამ სილამაზის კონკურსის სპონსორობა რომ გადაწყვიტოს, სასაცილო იქნებოდა. არადა, მსგავსი შემთხვევები საქართველოში მრავლად არის. ზოგიერთი ბიზნესმენი ფულს ისეთ ღონისძიებაში დებს, რასთანაც არანაირი კავშირი არ გააჩნია და აქედან გამომდინარე, რეკლამის რეზონიც ძალიან უმნიშვნელოა.
“შევრონი” ორი წელი გვაფინანსებდა და ამ შედეგამდე, ანუ საქართველოში ჩემპიონატის ჩატარებამდე, მან მოგვიყვანა. მათ უკან დახევა აღარ უნდათ და სპონსორობისთვის თანხებს ეძებენ. ჩვენც იგივე მდგომარეობაში ვართ. ფინანსური დახმარება რომც არ გაგვიწიონ, მათ რეკლამა მაინც უნდა გავუკეთოთ.
სამთავრობო კომისია, რომელიც სპეციალურად რალისთვის იქმნება და ყველა დაინტერესებული სამინისტრო შედის, ძალიან ბევრ რამეში გვეხმარება. გზების შეკეთებაში, პოლიციის მობილიზებაში, აფინანსებს სასწრაფო დახმარებსა და სახანძროს. საერთო ჯამში, ეს ღონისძიებაზე სოლიდური თანხა იხარჯება. მთავრობა თითქოს არაპირდაპირი გზით ჩვენი სპონსორიც გამოდის.
ასე რომ, თუ ეკონომიკა არ განვითარდა და ცხოვრება წინ არ წავიდა, არაფერი გვეშველება. ბიზესმენისთვის სრულიად ბუნებრივი სურვილია თავისი პროდუქციისთვის რეკლამის გაკეთება, მაგრამ თუ იგი ბაზარზე მარტოა, რეკლამა რაში სჭირდება? ვთქვათ, “ყაზბეგს” სჭირდება რეკლამა?”
საბჭოთა კავშირში საავტომობილო სპორტი თავიდანვე აკრძალული იყო, მას კაპიტალისტურ გადმონაშთს უწოდებდნენ და საერთოდ, ცუდი თვალით უყურებდნენ. შემდეგ დილემის წინაშე დადგნენ – რუსეთი ავტომობილების მწარმოებელი ქვეყანა იყო, ხოლო მანქანის პირველი რეკლამა, საავტომობილო სპორტია. გადაწყვიტეს, სპორტის ამ სახეობისთვის საბჭოთა არმიისა და ფლოტის ხელშეწყობის მოხალისეთა საზოგადოება დაერქვათ (დოსააფ), სადაც ავტოსპორტი, პარაშუტიზმი, მოტოსპორტი და ა.შ. შედიოდა. აღნიშნული “მოხალისეთა საზოგადოების” დაშლის შემდეგ, ყველა ამ სახეობამ თავიანთი ფედერაცია ჩამოაყალიბა.
ყოფილ საბჭოთა კავშირში, “ფორმულა-1” არა, მაგრამ “ფორმულა-3” და ე.წ. ფორმულა “ვოსტოკი” იმართებოდა. იმ პერიოდისთვის კავშირის მასშტაბით სამი ტრასა აშენდა – რიგაში, უკრაინაში და საქართველოში, რუსთავის სარბოლო ტრასა.
ვიქტორ თოდაძე – “ახლა, ფაქტობრივად, ეს ტრასა აღარ არსებობს, რეორგანიზაციის შემდეგ იგი, რატომღაც, თავდაცვის სამინისტროს გადასცეს, დღემდე მის ბალანსზე ირიცხება, რეალურად კი, პატრონი არ ჰყავს. 1995 წლის შემდეგ, რაც ავტოფედერაცია ჩამოყალიბდა, ამ ტრასის გამო ომი გვაქვს. სპონსორობის მსურველები მრავლად იყვნენ, ისინი ჩამოდიოდნენ გერმანიიდან, ავსტრიიდან და ტრასის შეკეთების სურვილი ჰქონდათ, რომ აქ “ფორმულა-1” თუ არა, “ფორმულა-3” მაინც ჩატარებულიყო. არადა, მათ სპონსორობის უფლება არ აქვთ, იმდენად, რამდენადაც აღნიშნული ტრასა სამხედრო უწყების დაქვემდებარებაშია. ამჟამად ეს გზა რალისთვის გამოდგება, მაგრამ ფორმულა მასზე ვერ გაიმართება.
ყველაზე მეტად გულდასაწყვეტი ის არის, რომ საქართველოს ხელისუფლება, თავისი უნიათობით საკმაოდ სოლიდურ თანხას კარგავს. მსოფლიოს მასშტაბით ავტოსპორტში ვარჯიშის პრობლემა არსებობს. ავსტრიაში “ფორმულა-1”-ის ტრასაზე ვარჯიში ერთი საათი 25 ათასი დოლარი ღირს. ნუ ჩავატარებთ შეჯიბრს, ეს ტრასა გავარემონტოთ და უცხოელებისათვის სავარჯიშოდ გამოვყოთ. მისი “ფორმულა-1″-სთვის გადაკეთება ძნელი იქნება, მაგრამ თუკი სპონსორი იქნება, წარმოუდგენელი არაფერია.
უცხოელებს კიდევ ერთი პრობლემა აქვთ. ვთქვათ, ახალი მანქანა, ან ახალი ძრავი გამოვიდა, მისკენ ათასი თვალი და ყურია მიპყრობილი. ყოველი სიახლის გამოცდისას გაუგონარი შპიონაჟი მიდის, კილომეტრებიდან ლოკატორის დახმარებით ძრავის ხმას იწერენ და რაღას არ სჩადიან. ამიტომ, მათთვის ყველაზე ხელსაყრელია ისეთი ქვეყანაში ჩამოვიდნენ, როგორიც საქართველოა, ჩუმად გამოსცადონ თავიანთი მანქანა, ფული გადაიხადონ და წავიდნენ. დიდ ფირმებს, ვთქვათ Fერრარი-ს თავის ტრასა აქვს სერიოზული დაცვით და ამის პრობლემა ნაკლებად აწუხებს, მაგრამ არიან გუნდები, რომლებიც ტრასის დაქირავებისთვის დიდ ფულს ხარჯავენ. საქართველოს მარტო აქედან შეიძლება დიდი შემოსავალი ჰქონდეს. სპონსორები სწორედ ამით არიან დაინტერესებულნი. ტრასიდან დიდი უკუგება იქნება. რუსთავის ტრასის გარემონტება კიდევ შეიძლება, ასეთი ტიპის გზის თავიდან აშენებას კი, უზარმაზარი ფული სჭირდება. ვთქვათ, სანკტ-პეტერბურგში ავტოშეჯიბრს ქალაქში ატარებენ, მაგრამ ეს FIA-ს მიერ სანქცირებული არ არის. ქალაქში რბოლა მხოლოდ მონტე-კარლოშია დასაშვები, საიდანაც ეს სპორტი იღებს სათავეს”.
ასეთია პატარა საქართველოს არც თუ პატარა პრობლემები ავტოსპორტის კუთხით. ამ სფეროში მსოფლიოს მასშტაბით პრობლემები ბევრად განსხვავებულია და სხვაგვარადაც დგას.
“ფორმულა-1”-ის პირველი სამი შეჯიბრის შემდეგ, ჩემპიონატში პირველ ადგილს ცნობილი 23 წლის, კიმი რაიკონენი იკავებს, მესამეს – 21 წლის ფერნანდო ალონსო, ხოლო მსოფლიოს ხუთგზის ჩემპიონი, მიხაელ შუმახერი პოდიუმზე ერთხელაც ვერ ავიდა. სეზონზე მრავალი სიურპრიზის მიზეზად FIA-ს ახალ, რევოლუციურ რეგლამენტს მიიჩნევენ.
არსებობდა მოსაზრება, რომ ცვლილებები “ფორმულა-1”-ში გამეფებულ იერარქიას დაარღვევდა, მაგრამ პირველი რამდენიმე ეტაპის შემდეგ ეს მოსაზრებები გაქარწყლდა. Fერრარი, როგორც ტესტებმა აჩვენეს, სერიაში ყველაზე სწრაფ მანქანად ითვლება, თუმცა, კიდევ ვიმეორებთ, რომ შუმახერმა პოდიუმზე ასვლა ვერ შეძლო. მსოფლიოს ხუთგზის ჩემპიონმა ივნისის შუა რიცხვებში ხელი მოაწერა კონტრაქტს, რომლის მიხედვითაც, იგი 2006 წლის სეზონის დასრულებამდე გუნდში დარჩება და ისინიც, ვინც მისი წარმატების თანამონაწილე იყო ამ ბოლო სამი წლის განმავლობაში. როგორც იტალიური პრესა იუწყება, Ferrary შუმახერს ხელფასის წელიწადში 7,5 მილიონი ევროთი გაზარდას შეჰპირდა. ძველი კონტრაქტის მიხედვით, მისი წლიური ხელფასი 35 მლნ ევრო იყო.
ახალმა ცვლილებებმა ბევრი გუნდის ხელმძღვანელობაში ნეგატიური ემოციები გამოიწვია. Mclaren და Williams FIA-ს სასამართლოში ჩივილით ემუქრებოდნენ, იმ მოტივით, რომ ფედერაციას თავისი დესტრუქციული მოქმედებებით ავტორბოლაში ქაოსი შეაქვს. თუმცა, ახლა, როცა Mclaren-ი ლიდერობს, მისმა შეფმა განაცხადა: – “ბრძოლა დაძაბული და საინტერესო გახდა, ეს კი, ყველაზე მნიშვნელოვანია”.
გასული სეზონი “ფორმულა-1”-ის ისტორიაში მხოლოდ იმ მიზეზის გამოც შევა, რომ იგი სავსე იყო მთელი რიგი უსიამოვნო ფაქტებით. ჩემპიონატის მსვლელობისას, გაკოტრდა და არსებობა შეწყვიტა ორმა გუნდმა – Prost დაArrows, ხოლო კიდევ ორმა – Minardი-მ და Jordan-მა მთავარი სპონსორები დაკარგა და კინაღამ გაკოტრდა კიდევაც.
სეზონის შეჯამებისას, FIA-მ გაკვირვებულმა აღმოაჩინა, რომ ტელემაყურებელთა მხრიდან შეჯიბრისადმი ძველებური ინტერესი დაკარგული იყო და ამ საზომით, რალიში ჩატარებული მსოფლიო ჩემპიონატი მაყურებლებისათვის უფრო მიმზიდველი აღმოჩნდა.
ანალიტიკოსების აზრით, საფინანსო სფეროში “ფორმულა-1”-ის აქციები დაახლოებით სამჯერ დაეცა და იგი შემდეგ მფლობელებს შორის თანაბრად არის გადანაწილებული: ბერნი ეკლასტოუნის ჰოლდინგი SLEC, ბანკები: JP Morgan, Lehman Brothers და Bayerische Landesbenk. ადრე მათი აქციების საერთო ღირებულება 2 მლრდ-ად იყო შეფასებული, ახლა კი, 0,7-მდე დაეცა.
სინამდვილეში ორი მიზეზი მჭიდროდ არის ერთმანეთთან დაკავშირებული. Fერრარი-სთვის უპრობლემო სეზონი ყველა დანარჩენისთვის, ანუ არც ისე მდიდარი ჯგუფებისთვის, პრობლემური გახდა, რადგან რამდენიმე შესამჩნევი სპორტული წარმატების არარსებობა შეუძლებელი იყო არ დამჩნეოდა მათ მიმართ სპონსორების ყურადღებას.
სიტუცია კიდევ ერთი გარემოებით დამძიმდა – 1998 წელს ევროკავშირმა “ფორმულა-1”-ს დიდი დარტყმა მიაყენა იმით, რომ აკრძალა რეკლამა თამბაქოს ნაწარმზე, თუმცა იგი ყველა ქვეყანაზე არ გავრცელებულა. მაინც, ბევრი ჯგუფი ამ რეკლამის ხარჯზე არსებობდა – Ferrari-s Philip Morris-ი უწევს სპონსორობას, Mცლარენ-ს ღეემტსმა და ა.შ. თამბაქო ახლა ავტოკონცერნებმა ჩაანაცვლეს და Mclaren-ი სანახევროდ უკვე Daimler Chrysler-ს ეკუთვნის, Williams-ი მჭიდრო კავშირშია BMW-სთან, ხოლო ღენაულტ, Fერრარი, თოყოტა საერთოდ ქარხნის გუნდები არიან. თუმცა, აქაც პრობლემაა, ავტოგიგანტები, რომლებიც “ფორმულა-1”-ის სტაბილურობის ფაქტორებად აღიქმებოდნენ, ახლა ლამის მის დამანგრევლებად გვევლინებინ – საქმე იმაშია, რომ კომპანიებმა: Renault-მ, Ferrari-მ, Toyota-მ, BMW-მ,Daimler Chrysler-მა და Ford-მა შექმნეს ერთობლივი კომპანია GPWC-I და “ფორმულა-1”-ის ალტერნატიული სერიის ორგანიზების წინადადება წამოაყენეს, რასაკვირველია, იმ შემთხვევაში, თუ “ფორმულა-1”-ის მიმართ ინტერესი კვლავინდებურად დაიკლებს. ასე რომ, რაღაცის შეცვლა აუცილებელი იყო. “ფორმულა თავის თავს ღუპავს” – აი, ასე გარკვევით განმარტა “ფორმულა-1”-ის გარშემო შექმნილი მდგომარეობა FIA-ს პრეზიდენტმა, მაქს მოსლიმ.
გასულ წელს, ლეგენდარული სამგზის მსოფლიო ჩემპიონის, ნიკი ლაუდის, (რომელიც საშინელი ავარიის მიუხედავად, დღესაც არ წასულა ავროსპორტიდან) ნათქვამმა ფრაზამ მთელი სპორტული სამყარო შემოიარა. მან განაცხადა: – “ახლანდელ ავტომობილებზე მაიმუნებიც კი შეძლებენ რბოლას. ბოლოს და ბოლოს, როდის ვნახავთ ტრასაზე ადამიანთა და არა ტექნოლოგიათა ნამდვილ ბრძოლას?” წარმოიდგინეთ, რომ ლაუდზე არც ერთი “მაიმუნი” არ განაწყენებულა, რადგან მართლაც, “ფორმულა-1” დიდი ხანია გადაიქცა არა სტილში განსხვავებული პილოტების, არამედ შესაძლებლობებით განსხვავებული გუნდების შეჯიბრად. სიჩქარეთა შვიდსაფეხურიანი ავტომატური გადაცემის კოლოფი. რომლის ღირებულება მილიონამდე აღწევს და მიხაელ შუმახერის Fერრარი-ზეა დამონტაჟებული, პილოტს შესაძლებლობას აძლევს კონცენტრაცია საჭეზე გააკეთოს, ხოლო მრბოლელისთვის საჭირო გადაცემას კომპიუტერი უზრუნველყოფს. ანდა, ვთქვათ, Ferrari-სა და Minardi-ს მოტორთა სიმძლავრესა და საიმედოობას შორის განსხვავება, ამ ორი გუნდის ფინანსური სხვაობის ექვივალენტურია.
რა უნდა გაკეთდეს იმისთვის, რომ ნამდვილი შეჯიბრი გაიმართოს? გუნდების ტექნიკური პოტენციალი გათანაბრდეს და რეზულტატზე ე.წ. დრივერს-აიდს-ის, ანუ “დამხმარე მძღოლის” ზეგავლენა უნდა შემცირდეს. თავდაპირველად, FIA-ს მხრიდან უფრო მასშტაბურ ცვლილებებზე იყო საუბარი, ვიდრე სინამდვილეში განხორციელდა. ვარაუდობდნენ, რომ უახლოეს მომავალში ძალაში შევიდოდა სეზონზე მოტორის გამოყენების შესახებ შეზღუდვები. ამდაგვარი შეზღუდვები დღესაც მუშაობს, მაგრამ ის ძალიან პირობითია. ყველა გუნდს არ შეუძლია ყოველთვის ახალი მოტორის გამოყენების უფლება მისცეს საკუთარ თავს. “ფორმულა-1”-ში ის ხომ მილიონამდე ჯდება. გამოდის, ღარიბ გუნდებს, ასე ვთქვათ, დაკერებული ძრავით უწევთ შეჯიბრში მონაწილეობის მიღება.
რეგლამენტის ყველაზე მნიშვნელოვანი რეფორმა, სეზონის პირველი ეტაპის მიხედვით, საკვალიფიკაციო რბოლას შეეხება.
ადრე ყველა პილოტს ჰქონდა შესაძლებლობა 12 საკვალიფიკაციო წრე გაეკეთებინა. ახლა სპორტსმენები კვალიფიკაციას ორ დღეს გადიან. ამის მიხედვით, ირკვევა მრბოლელთა რიგითობა სტარტზე. შეჯიბრის წინა დღეს ყოველი პილოტი მხოლოდ სამ წრეს უვლის, საიდანაც ერთია ყველაზე სწრაფი. ის, რომ ახლანდელი სისტემის მიხედვით, ძალიან დიდია შემთხვევითობის ელემენტი, ეს აშკარაა. საკმარისია ერთი შეცდომა, მოსახვევში ერთი არასწორი შესვლა და უკვე პირველი აღარ ხარ. საკვალიფიკაციო პერიოდში შესაძლოა წვიმაც მოვიდეს, მაგრამ FIAამას არ ითვალისწინებს. ახალი რეგლამენტით, თუ პილოტს ტექნიკური გაუმართავობის გამო არ შეუძლია “სწრაფი” წრის შემოვლა, ავტომატურად სტარტზე ბოლო ადგილს იკავებს. ასევე არ შეუძლიათ გუნდებს კვალიფიკაციასა და შეჯიბრს შორის მანქანის კონსტრუქციაში ცვლილებების შეტანა. გამონაკლისი მხოლოდ ექსტრემალური სიტუაციაა, როცა პილოტს საფრთხე ემუქრება. პილოტსა და გუნდს შორის რადიოკავშირი მკაცრად რეგლამენტირებულია, აკრძალულია ნებისმიერი კოდირებული გზავნილი, საუბარი მრბოლელსა და გუნდს შორის FIA-ს მარშალის მიერ ისმინება. ერთი სიტყვით, რეგლამენტში ბევრი სერიოზული ცვლილებაა, რომელიც გათვლილია იმაზე, რომ შეჯიბრი მოულოდნელობებით იყოს სავსე. ახალ ფორმულაში ტესტები და მანქანათა სისწრაფე გადამწყვეტი ფაქტორები აღარ არის. წინააღმდეგობების მიუხედავად, ეს უკვე ყველამ გაიგო.