ფიასკოს ანატომია: რაზე მეტყველებს 1987 წლის ბაზრის ცვლილებები დღეს?

რედაქციისაგან

20 წლის წინ, ერთ-ერთ პარასკევს ნიუ-იორკელ მოვაჭრეებს აღელვების რეალური მიზეზი გაუჩნდათ. Wall Street-ის აქციების ფასი წინა პარასკევის მონაცემებთან შედარებით 5%-ზე მეტად დაეცა. საით წავიდოდა ბაზარი? აი, კითხვა, რომელიც ნებისმიერ მოვაჭრეს გაუჩნდა.

გარიგებების დადებამდე მათ კიდევ ერთი ამბავი შეიტყვეს: 5%-ზე მეტად დაეცა აქციათა ფასი ჰონგ-კონგის ბირჟაზეც, მას უარესი სიახლე მოჰყვა – ლონდონის ბირჟაზე, რომელიც ერთი კვირის წინ ინგლისის სამხრეთ-ჩრდილოეთში თავს დამტყდარი ქარიშხალის გამო კვლავ მგრძნობიარედ რეაგირებდა, აქციათა ფასი 10%-ით შემცირდა. ყველა სხვა ნაკლებადმნიშვნელოვან სიახლეს აშშ-სა და ირანს შორის იარაღის ჟღარუნის ფონზე მზარდი საერთაშორისო დაძაბულობა ჩრდილავდა.
1987 წლის 19 ოქტომბერს მოვაჭრეებმა დაასკვნეს, რომ საქმე დიდ სირთულეებთან ექნებოდათ. ზარალზე საუბრისას 25 წლის ბროკერმა არტ კაშინმა რომაელი გლადიატორის სიტყვები გაიმეორა: “სასიკვდილოდ განწირულნი მოგვესალმებიან”. როდესაც ბირჟა დაიხურა, ბევრი მოვაჭრე თავს ისე გრძნობდა, როგორც ლომთან შერკინების შემდეგ. Dow Jones Industrial Average მაჩვენებელი 22%-ით დაეცა, რაც ისტორიაში ერთი დღის კლების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია, მსგავსი პრეცენდენტი არც მაშინ ყოფილა, როდესაც 1929 წლის ოქტომბერში დიდმა Wall Street-მა კრახი განიცადა.
ეს ფაქტი პირველი გაკვეთილი იყო – შეიძლებოდა მსგავსი მოვლენებიც მომხდარიყო. ამ მოვლენამდე კი ეკონომისტთა მთელი გუნდი სააქციო ბირჟის ფიასკოს შესაძლებლობას გამორიცხავდა.
თუ როგორ მოხდა ეს, ჯერ კიდევ ეკონომისტთა განსჯის საგანია, მაგრამ რამდენიმე საკითხზე კონსენსუსი მიღწეულ იქნა, კერძოდ, ფიასკოს განვითარებას განაპირობებდა ორი წინაპირობა:
პირველი, გადაჭარბებით ფასდებოდა ბაზარი და მისი ფასი/შემოსავალი ძალიან მაღალი იყო, ზაფხულში ნაკლებ ფასებში იყიდებოდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები და ხელმისაწვდომი იყო რისკისგან თავისუფალი მოპოვებული ნაწარმის 10%-ზე მეტი, რის გამოც წლის მანძილზე დაგროვდა აქციათა უზარმაზარი რაოდენობა, რომელთა მოგებამაც აგვიტოს შუა რიცხვებში 40%-ს გადააჭარბა. ბოსტონის ფონდის მენეჯერი ჯერემი გრენთემი აცხადებდა, რომ ფასიანი ქაღალდის 10.3%-ზე ყიდვა და აქციათა გაყიდვა უფასო ლანჩის ტოლფასი იყო.
მეორე, ბაზარი ზედმეტად გაძვირდა და მოძრაობის სიჩქარე შენელდა. “შავ ორშაბათამდე” უქმე დღეებში ერთმანეთს შიში და სიძუნწე ერკინებოდა. ფიასკომდე ორი თვით ადრე ბაზარმა წარმატების პიკს მიაღწია და შემდეგ დაეცა. კრიზისამდე ორი კვირით ადრე ტექნიკური ანალიტიკოსები აფრთხილებდნენ, მაგრამ არ ელოდნენ, რომ მსხვრევა ასეთი სერიოზული იქნებოდა.
გადაჭარბებულად შეფასებული ბაზარი, სადაც პესიმისტურად განწყობილი მოვაჭრეები არიან, ყოველთვის მივა კრიზისამდე. მაგრამ ეს ფაქტორები ერთ დღეში 20%-იანი კლების ასახსნელად საკმარისი არ არის. ამისათვის “დამნაშავედ დაასახელეს” ჰეჯირების სტრატეგია, რომელიც დაზღვევის პორთფოლიოდ იყო ცნობილი. ეკონომისტები აცხადებენ, რომ ტექნიკური ინციდენტი სწორედ დაზღვევის პორთფოლიომ გამოიწვია. ეს იყო დაუმუშავებელი, მაგრამ პოპულარული სტრატეგია, რომელსაც ზარალის შეზღუდვა ევალებოდა. აქციათა პაკეტზე ფასების კლების შემთხვევაში, კომპიუტერული პროგრამის საშუალებით Chicago Mercantile Exchange-ზე იხსნებოდა S&P 500 ინდექს-ფიუჩერსი უფრო ნაკლებ ფასში. აქციების პაკეტის მდგომარეობის გაუარესების შემთხვევაში ინვესტორი ფულს ფიუჩერსის საშუალებით იშოვიდა, რაც მათ ზარალს შეზღუდავდა. პრობლემა ის იყო, რომ მისი წინასწარმეტყველება ადვილად შეიძლებოდა – ბაზრის მდგომარეობის გაუარესების შემთხვევაში სადაზღვევო პროგრამა ფიუჩერსების ყიდვით დაკავდებოდა და აქციებს სულ უფრო და უფრო იაფად გაყიდდა.
პარასკევის ზარალის შემდეგ Salomon Brothers-ის პორთფოლიოს დაზღვევის მოთხოვნის მონიტორინგის ჯგუფის ხელმძღვანელის რობ ართონის მიერ ჩატარებულმა გაანგარიშებებმა აჩვენა, რომ მზღვევლებს შეეძლოთ ბაზრის საშუალო მოცულობის გაყიდვა მთელი დღის განმავლობაში. მონიტორინგის ჯგუფი ვალდებული იყო მოვაჭრეებისთვის ებრძანებინა არ ჩართულიყვნენ ვაჭრობის მეორე მხარეში. რობ ართონი ეჭვობდა, რომ Wall Street-ის სხვა დიდი ფირმებიც იმავე პოზიციას იზიარებდნენ. ხელოვნურად შეიქმნა ეფექტი, თითქოს პორთფოლიოს მზღვეველები ვაკუუმში ყიდდნენ, გაყიდვების ფასი კი ქვევით მიიწევდა. პრობლემას ამწვავებდნენ არბიტრაჟები და შეკვეთების გადაადგილების გზით ცდილობდნენ ნიუ-იორკისა და ჩიკაგოს განსხვავებული ფასები საკუთარი ინტერესებისთვის გამოეყენებინათ.
მაგრამ ბირჟები არ იხსნებოდა, რადგან მოვაჭრეებმა ვერ დაადგინეს ფასი, რომლიც მიხედვითაც ვაჭრობას შეძლებდნენ.
ნიუ-იორკის ბირჟის იმდროინდელი თავმჯდომარე ჯონ ფელანი აცხადებს, რომ პორთფოლიოს დაზღვევის მექანიზმი მას 1986 წელს აუხსნეს, თავმჯდომარემ მექანიზმს “კატასტროფის რეცეპტი” უწოდა, თუმცა ჯონ ფელანი დასძენს, რომ ამ განცხადების მიუხედავად, ერთ დღეში 20%-ზე მეტ კლებას მაინც არ ელოდა.
“შავი ორშაბათი” შემდეგმა ფაქტორმა განაპირობა – დაზღვევის უაზრო მექანიზმთან შერწყმულმა აქციების მაღალმა ფასებმა. მაგრამ შესაძლოა თუ არა ამ ელემენტების გათვალისწინებით მოსალოდნელი ფიასკოს სავარაუდო დროს წინასწარმეტყველება?
მოგება ციკლურია, ამიტომ როდესაც მოგება მაღალია, შემოსავლის ჯერადი მასზე უფრო დაბალი უნდა იყოს. იელის უნივერსიტეტის ეკონომისტმა რობერტ შილერმა თავის წიგნში – “ირაციონალური დოვლათი” – განავითარა ციკლურად ჩამოყალიბებული ფასის/შემოსავლის თანაფართობის სისტემა. მისი მეთოდით ჩატარებულმა კვლევებმა კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, რომ 1929 და 2000 წლებში ბაზარი ზედმეტად იყო შეფასებული. შემაშფოთებელი სიახლე კი ისაა, რომ დღეს ბაზრის შეფასების მრუდი მაღალ დონეს აღწევს. მსგავსს მოდელებს ერთი დღის ვარდნის წინასწარ განჭვრეტა არ შეუძლია, მაგრამ მათ ნათლად შეუძლიათ აჩვენონ, თუ როდის დგება ბაზარი რისკის ქვეშ.
მოსალოდნელი კრახის წინასწარმეტყველების მეორე გზა ტექნიკური ანალიზია. ტექნიკური ანალიტიკოსების მიერ განგაშის სიგნალი მაშინ ირთვება, როდესაც ეიფორია გადის ან ინერცია აღარ ფიქსირდება. გარე სიახლეების გარდა, ეიფორიის დასრულების მომდევნო საფეხური პანიკაა. ტექნიკურ ანალიტიკოსებსაც კი არ შეუძლიათ მარცხის წინასწარმეტყველება.
ამიტომ ჩნდება კითხვა: როდის გვაძლევს მარცხი ყიდვის შესაძლებლობას? თუ წარსულს გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ 1987 წლის ოქტომბერი ყიდვის შესანიშნავ შესაძლებლობას იძლეოდა. Dow Jones-ის მაჩვენებელი გაკოტრებამდე არსებულ მაჩვენებელს 16 თვეში დაუბრუნდა, ტოკიოს Nიკკეი-მ კი ეს მხოლოდ 1988 წლის აპრილში მოახერხა. მიუხედავად ამისა, 1929 წლის ოქტომბერი შესყიდვებისთვის კარგი დრო არ ყოფილა ნებისმიერმა, ვინც დიდი კრახის მომდევნო დღეებში შესყიდვები განახორციელა, ორ წელიწადში ფულის თითქმის 84%-ით იზარალა.
როგორ უნდა აიხსნას 1987 წლის მდგომარეობის სწრაფი გაუმჯობესება? ჯერ ერთი, უტრირებულმა გაყიდვებმა ზედმეტად შეფასებული ბაზარი ერთ დღეში იაფად შეფასებულად აქცია. დღის დასაწყისში ფასები ძვირი იყო, ხოლო დღის ბოლოს კი – იაფი. დაბალი შეფასების გამო ადვილად იქმნებოდა მდგომარეობის გაუმჯობესების პირობები; მეორეც, მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ფედერალურმა რეზერვმა, შემცირდა სესხებზე საპროცენტო განაკვეთები. პარადოქსია, მაგრამ 1929 წელს ფედერალური რეზერვის მიერ დაშვებული მთელი რიგი შეცდომების გამო ფინანსური კრიზისი ეკონომიკურ კატასტროფად გადაიქცა.
ასე, რომ შესაძლებელია ბაზრის გაკოტრებამ ყიდვების ხელსაყრელი შანსი მოგვცეს, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ბაზარი სათანადოდ შეფასდება და თუ გვაქვს მიზეზი, რომ არსებულ ეკონომიკას ვენდოთ.
შესაძლებელია თუ არა პრევენციული ზომების მიღება? უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ახლა ბაზრები განსხვავებულნი არიან. ნიუ-იორკის ბირჟის საშუალო დღიური მოცულობა 1987 წლის შემდეგ 10-ჯერ გაიზარდა, ვაჭრობის სიჩქარემ კი წარმოუდგენლად იმატა. ახლა უფრო ფართოდ შეიძლება ჰეჯირებისა და დერივატივების გამოყენება. ეკონომისტები აცხადებენ, რომ ტექნოლოგიების განვითარების გამო მოსალოდნელი მარცხის გაგება შესაძლებელია.
პოლიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ ხანგრძლივი დროის მონაკვეთში საჭიროა დიდი ცვლილებების განხორციელება – უნდა შეიცვალოს ფინანსური სამყაროსადმი მარეგულირებლებისა და ცენტრალური ბანკების მიდგომები. მაგალითად, 1987 წლის კრიზისი თანამედროვე კრიზისებისგან გასხვავებულია და მის მოსაგვარებლად სხვა ხედვაა საჭირო. თანამედროვე ფინანსურ სამყაროს უფრო მეტი რეგულაცია სჭირდება. პრობლემას ფინანსური სისტემის ინტეგრირებაც ქმნის, რადგან ბანკებსა და სხვა ინვესტორებს იოლად შეუძლიათ ახალი საზღვრების დადგენა – რეჟიმების შერჩევა ან წინააღმდეგობრივი თამაშების წამოწყება.
ბაზრის კრიზისის მცნება ყოველთვის იარსებებს, ამიტომ რეგულაციები თანამედროვეობას უნდა შეესაბამებოდეს.