მსოფლიო კრიზისის 10 წლისთავი და ახალი კრიზისის სათავე

მაკა ღანიაშვილი, ემზარ ჯგერენაია

აგვისტოდან მოყოლებული მსოფლიოში ყველგან ეკონომიკურ-საფინანსო კრიზისი მძვინვარებს. ისევე როგორც 10 წლის წინ, დღესაც მსოფლიოში მოვლენები ჯაჭვური რეაქციით ვითარდება – აშშ-ს სუბპრაიმის გამო ევროპულ ბანკებს (შვეიცარულს, გერმანულს) უზარმაზარი დანაკარგი აქვს; ინგლისში ლიკვიდობის დეფიციტია, რომელიც დამთავრდა ამერიკული იპოთეკური ბაზრის გიგანტების (Freddie Mac-ის და Fannie Mae-ის) და Lehman Brothers-ის საეჭვო გაკოტრებით (მათ საქმეს ახლა FBI-ი იძიებს). ეკონომიკური კრიზისი მოედო რუსეთსაც.

იქ დაწყებული ეკონომიკის ვარდნა საგანგაშო გახდა და გაუტოლდა 10 წლის წინანდელ შავი აგვისტოს დღეებს. რა ხდება დღეს მსოფლიოში? ეს 10 წლის წინანდელი კრიზისის ციკლური გამეორებაა, თუ უბრალოდ ე.წ. “ფაინენშელ ბაბელის” ახალი ერა? იქნებ ყველაფერი რუსეთ-საქართველოს და რუსეთ-მსოფლიოს დაპირისპირების შედეგია? სად არის დასაწყისი და სად შეიძლება იყოს დასასრული? მოვლენათა უკეთ გაანალიზებისათვის გთავაზობთ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მიმდინარე მოვლენების ამსახველ წერილთა ციკლს, რომელიც საერთო სურათს უფრო ნათელს გახდის.
საბანკო კრიზისი აშშ-ში
მოვლენათა გაანალიზება აშშ-დან დავიწყოთ, სადაც მწვავე საბანკო კრიზისია. მაინც საიდან მოდის საბანკო კრიზისი აშშ-ში და შესაძლებელი იყო თუ არა მისი აღმოფხვრა ისე, რომ ბანკების გაკოტრებით არ დასრულებულიყო? შეერთებულ შტატებში უმსხვილესი საინვესტიციო ბანკი Lehmon Brothers-ის გაკოტრებამ ფინანსური ბაზრის მონაწილეები საგონებელში ჩააგდო. პრობლემები შეექმნა მეორე უმსხვილეს საინვესტიციო ბანკს – Meril Lynch-საც, რომლის გადარჩენის საკითხი ჯერ კიდევ კითხვის ნიშნის ქვეშაა. საქმე ისაა, რომ 2007 წელს ცნობილი საბანკო კრიზისი, რომელიც იპოთეკური სესხების მასობრივი გაუარესების შედეგად ჩაისახა, თითქოს ჩავლილად ითვლებოდა. თავის მხრივ იპოთეკური კრიზისი წარმოშვა აშშ-ში ფედერალური სარეზერვო სისტემის გადაწყვეტილებამ – გაეზარდა საბაზისო საპროცენტო განაკვეთი (FED FUND RATE), რათა მზარდი ინფლაცია შეეკავებინა (2008 ივლისი). საპროცენტო განაკვეთის ბოლო დროინდელი ზრდა ბენ ბერნანკეს შეცდომაა, თუ ნოვატორობა, ამას უახლესი ისტორია განსჯის. ფაქტი ერთია – 2005 წლიდან 2007 წლის მეორე ნახევრამდე ფედერალური სარეზერვო სისტემა ინფლაციას გამეტებით ებრძოდა. რამდენადაც ინფლაციასთან საბრძოლველად განვითარებულ სამყაროში საპროცენტო განაკვეთის ზრდის პოლიტიკა ყველაზე ეფექტურია (ხშირად ზრდის პოლიტიკას შევარდნულ პოლიტიკას უწოდებენ – hawkish policy), ამიტომ ბუნებრივია, რომ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ინფლაციასთან გამკლავების იმედი ჰქონდა. ეს ასეც მოხდა, მართალია, ინფლაცია სასურველ ნიშნულამდე არ დავიდა, რაც ენერგომატარებლებზე ფასების მატებამ გამოიწვია, მაგრამ ის ნამდვილად შემცირდა. საპროცენტო განაკვეთის ზრდის პოლიტიკას უარყოფითი გავლენა აქვს ასევე ეკონომიკურ ზრდაზე. სწორედ საპროცენტო განაკვეთმა გამოიწვია ე.წ. ეკონომიკის “გაგრილება”, მაგრამ აქ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ცოტა მეტი მოუვიდა – “გაგრილების” ნაცვლად ეკონომიკა თითქმის “გაცივდა”. მაგალითად, თუ ეკონომიკური ზრდა 2005 წელს 4%-ის ფარგლებში იყო, 2007 წელს 2%-მდე შემცირდა. ეს “გაცივება” ყველაზე მეტად უძრავი ქონების ბაზარზე აისახა. აშშ-ში უძრავი ქონების ბაზრის დინამიკის ყველაზე კარგ ამსახველად ახალი სახლების გაყიდვების მაჩვენებელს იყენებენ. საპროცენტო განაკვეთის ზრდამ მკვეთრად გააუარესა საშუალო სტატისტიკურ ამერიკელთა ოჯახის ბიუჯეტი, რადგან ამერიკელები სახლებს ყოველთვის იპოთეკური კრედიტით ყიდულობენ. აშშ-ში პოპულარულია მცურავი საპროცენტო განაკვეთი. მაგალითად, ვთქვათ, თუ საქართველოში იპოთეკურ კრედიტს ავიღებთ 15%-ში და მომდევნო 10 წლის განმავლობაში კონტრაქტში გვიწერია 15%, აშშ-ში უმეტეს შემთხვევაში საპროცენტო განაკვეთი იცვლება. მაგალითად, თუ ამერიკელმა 2004 წელს კრედიტი აიღო 4%-ად, 2007 წელს მას თითქმის 7-8% გაუხდა გადასახდელი, ამიტომ დაზარალდა მისი ბიუჯეტი და მან ბანკში კრედიტის დაფარვა ვეღარ შეძლო. ამგვარი შემთხვევები აშშ-ში ასიათასობით იყო. დაეცა ახალი სახლების გაყიდვების მაჩვენებელი. უძრავი ქონების ბაზარს დარტყმა მიაყენა იპოთეკურმა კრიზისმა – ბანკებმა გასაყიდად გამოიტანეს დაგირავებული უძრავი ქონება, რამაც კიდევ უფრო დასცა უძრავი ქონების ფასები აშშ-ში. მოკლედ, იპოთეკური კრიზისი გარდაუვალი იყო. ამ დროს ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ ყველაზე მკვეთრი განცხადება გააკეთა, კერძოდ, განაცხადა, რომ ამიერიდან საპროცენტო განაკვეთების შემცირების პოლიტიკას იწყებს და ქვეყნის ძირითადი საპროცენტო განაკვეთი 5%-დან რამდენიმე თვეში 2%-მდე შემცირდა. საპროცენტო დიფერენცირება ის კატეგორია, რომელიც ვალუტის კურსზე ძალიან დიდ გავლენას ახდენს. როცა ფედერალური სარეზერვო ბანკი პროცენტს ამცირებდა, ამ დროს დოლარი უფასურდებოდა, ამიტომ დოლარის გაუფასურება ევროსთან უმეტესწილად ამ პოლიტიკას უკავშირდება (იხ. 1 და 2 გრაფიკები).
განსაკუთრებით საინტერესოა 2006 წლის შუა და ბოლო პერიოდი, როცა საპროცენტო განაკვეთი უცვლელი იყო, მაგრამ დოლარი უფასურდებოდა. ეს იმის გამო ხდებოდა, რომ უკვე ამ დროიდან ფედერალური ბანკი სიტყვიერ განცხადებებს აკეთებდა საპროცენტო განაკვეთების კლების ტენდენციის შესაძლო დაწყების შესახებ. ამ განცხადებებს ისეთი ძალა აქვს ბაზარზე, რომ დოლარის გაუფასურება ბევრად ადრე დაიწყო, ვიდრე რეალურად საპროცენტო განაკვეთების შემცირება.
მიუხედავად ამ ქმედებისა, FED-მა საბანკო კრიზისის თავიდან აცილება ვერ შეძლო. მართალია, გაუმჯობესდა ისეთი მოკლევადიანი ეკონომიკური მაჩვენებლები, როგორიც არის NFP (არასაფერმერო სექტორში დასაქმებულთა ზრდის მაჩვენებელი), ახალი სახლების გაყიდვები, GDP-ის ზრდის ტემპი და ა.შ., მაგრამ საბანკო კრიზისი ცოტა მოგვიანებით მაინც მოხდა.
2007 წლიდან მსხვილი ბანკების აქციები ბირჟაზე მკვეთრად უფასურდებოდა. ამ ხნის განმავლობაში ინვესტორები გრძნობდნენ მოსალოდნელ სიძნელეებს და ყიდიდნენ აქციებს. აქციების ფასების ვარდნის პიკი იყო სექტემბერის შუა რიცხვებში, როდესაც დოუ ჯონსის ინდექსი 4.5%-ით დაეცა. მიუხედავად იმისა, რომ უმსხვილესი ბანკები სიძნელეებს განიცდიან, წვრილ და საშუალო სიდიდის ბანკებს კრიზისი ჯერჯერობით არ შეხებია. აშშ-ის საბანკო სისტემის უმეტეს ნაწილს კი სწორედ ისინი ქმნიან. უფრო მეტიც, გაკოტრებული ბანკი Lehmon Brothers-ი საინვესტიციო ბანკია, საინვესტიციო ბანკი კი, როგორც ცნობილია, გაცილებით მეტი რისკის შემცველია, ვიდრე ჩვეულებრივი კომერციული ბანკი. კლიენტი, რომელიც საინვესტიციო ბანკს ფულს ანდობს, წინასწარ აცნობიერებს რისკს, რომ ეს ფული გაცილებით მაღალრისკიან აქტივებში იდება, ვიდრე საბანკო დეპოზიტია. სწორედ ამ ფაქტორების გამო წვრილ და საშუალო ბანკებს კრიზისი ჯერ არ შეხებია. აშშ-მ უპრეცედენტო გადაწყვეტილება მიიღო, როდესაც 700 მილიარდი დოლარის გამოყოფაზე გააკეთა განცხადება. ხაზინის მდივნის ჰენრი პოლსონის განცხადებით, ეს ფული უნდა მოხმარდეს ფინანსური ინსტიტუტებიდან უიმედო სასესხო პორტფელების შესყიდვას, ანუ ამ ოპერაციით სახელმწიფომ საკრედიტო რისკი თავის თავზე აიღო. ასევე უპრეცედენტოა უმსხვილესი სადაზღვევო კომპანია AIG-ის აქციათა 79.9%-ის ყიდვა სახელმწიფოს მიერ. ამით სახელმწიფო ცდილობს სადაზღვევო ბაზარზე დროზე ადრე იმოქმედოს, ვიდრე საბანკო კრიზისი მასაც გადაედება. ამ ინფორმაციების გავრცელების შემდგომ დოუ ჯონსის ინდექსმა რეკორდულად მოიმატა და ივლისის ნიშნულს, ანუ კრიზისამდელ პერიოდს დაუბრუნდა. ექსპერტები სვამენ კითხვას – სახელწიფო რეგულირებად საბაზრო ეკონომიკაზე ხომ არ გადავედით? იქნებ ვიყავით (იგულისხმება დასავლეთი) და არ ვამჟღავნებდით? ხომ არ გამოიწვევს სახელმწიფოს ასეთი ინტენსიური ჩარევა საბაზრო წონასწორობის დარღვევვას და უარეს შედეგებამდე მისვლას. მეორეს მხრის ეკონომიკური კრიზისი ასეთი სიმწვავით უკვე აშშ-ს უსაფრთხოების საკითხი ხდება. ის, თუ როგორ გამოვა ამ ვითარებიდან ეს მსოფლიოს ლიდერი ქვეყანა განსაზღვრავს იმას – დარჩება თუ არა ის ზესახელმწიფოდ და ბაზრის მთავარ მოთამაშედ. დღეს ამერიკის ბედი წყდება და ეს ნამდვილად მარტო უოლ-სტრიტის საქმე როდია. თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ დღეს ასევე წყდება თავისუფალი ბაზრის ბედი.
მიუხედავად აშშ-ის საბანკო კრიზისისა, რომელიც ექსპერტებმა უოლ-სტრიტის ერას დასასრულადაც კი მონათლეს, საინტერესოა ისეთი სწრაფად მზარდი ბაზრის კოლაფსი, როგორიც რუსეთის ბაზარია. აქ ნამდვილად მთავარი ფაქტორია რუსეთ-საქართველოს ომი, დასავლეთის, უფრო მეტად აშშ-ის გადაწყვეტილება – მოარყიოს რუსეთის ეკონომიკა და შეუქმნას მას ასპარეზი ფულის ხარჯვისათვის. სხვანაირად რუსული იმპერიული ამბიციების მოთოკვა გამორიცხულია.

რუსეთის ეკონომიკური კრიზისი
საიდან დაიწყო ყველაფერი? საფონდო ინდექსი 2008 წლის ივნისიდან ვარდნას განიცდიდა. ინდექსის კლების პროვოცირება ე.წ. “MECHEL”-ის საქმემ განაპირობა, როდესაც პუტინმა რუსეთის ერთ-ერთი უმსხვილესი კომპანიის ხელმძღვანელზე ნეგატიური განცხადება გააკეთა. ამ დროს ყველამ ჩათვალა, რომ რუსეთი, მიუხედავად ბოლოდროინდელი ეკონომიკური პროგრესისა, მაინც ძველ ძალისმიერი ქმედებების ერთგული რჩებოდა, რომელსაც საჭიროების შემთხვევაში კერძო ბიზნესშიც დაუფიქრებლად გამოიყენებდა. რუსეთის საფონდო ბირჟის ინდექსიის კლება სწორედ ამ დროიდან იწყება. ინდექსი ერთ თვეში 8%-ით დაეცა.
დღეს ბევრი ექსპერტი აღნიშნავს, რომ რუსულ ბირჟებზე რაც ხდება, ეს საქართველოსთან წამოწყებული ომის შედეგია, რამაც რუსეთი აგრესორად აქცია და პოტენციურად ქვეყანა საერთაშორისო იზოლაციაში მოექცა. თუ ომამდე რუსული ბირჟა სტაბილურად ეცემოდა და არა საგანგაშოდ, ომის შემდეგ ვარდნის ტემპი საგანგაშო გახდა. ინდექსის კატასტროფული ვარდნა 8 აგვისტოს მოხდა, როდესაც ერთ დღეში ინდექსმა 6%-ით დაიკლო (იხ. გრაფიკი # 3).
მას შემდეგ, რაც დასავლეთმა შესაძლო იზოლაციაზე გააკეთა განცხადება, ბირჟამ ამ განცხადებას ვარდნით უპასუხა. ამას დაემატა ნავთობის ფასის კლება, რამაც გააუარესა “ლუკოილ”-ის და “გაზპრომ”-ის ფინანსური მდგომარეობა. ბირჟაზე აქციების აჟიოტაჟური გაყიდვა კიდევ უფრო დაჩქარდა მას შემდეგ, რაც უკვე რუსეთის მთავრობის წარმომადგენლები ალაპარაკდნენ ქვეყნიდან კაპიტალის გადინებაზე და სტაბილიზაციის ფონდის გამოყენებაზე. თუ დავაკვირდებით ბირჟის დინამიკას, ქვეყნიდან კაპიტალის გადინებაზე და უკვე კონკრეტულ ციფრებზე 16 აგვისტოს შემდეგ ალაპარაკდნენ, რის შედეგადაც სამშაბათ დღეს, ვაჭრობის გახსნის შემდგომ ინდექსმა რეკორდულად დაიკლო (იხ. გრაფიკი #4). შემდეგი რეკორდული კლება რუსეთის მიერ აფხაზეთის და ე.წ. სამხრეთ ოსეთის აღიარების დროს დაფიქსირდა. მნიშვნელოვანი კლება იყო 25 აგვისტოს, ხოლო 26 აგვისტოს, როდესაც დუმის გადაწყვეტილებას მედვედევმა ხელი მოაწერა, აქციები კიდევ უფრო გაუფასურდა. 1 სექტემბერს ამას დაემატა ევროპის მხრიდან გავრცელებული ინფორმაცია, თითქოს რუსეთს შეიძლება სანქციები დაუწესონ. მართალია, ეს ასე არ მოხდა, მაგრამ ინფორმაცია უკვე საკმარისი იყო იმისთვის, რომ ინვესტორების პროვოცირება მოეხდინა, გაეყიდათ რუსული კომპანიების აქციები და 2-3 სექტემბერს ინდექსი კვლავ რეკორდულად დავარდა (იხ. გრაფიკი # 3).
ყველაზე ცუდი გათვლებით, რუსეთ-საქართველოს ომის შემდგომ რუსეთმა დაკარგა 80 მილიარდი დოლარის უცხოური კაპიტალი. ინვესტორები გეოპოლიტიკური რყევებისა და საკრედიტო საფრთხეების შიშით რუსეთს ერთი-ერთმანეთზე მიყოლებით ტოვებენ. ამან უკვე გამოიწვია რუსეთის ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლის კატასტროფულად შემცირება. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მდგომარეობა ქვეყნის ეკონომიკაზე სერიოზულად აისახება. სექტემბრის დასაწყისში, მარტო სამი დღის განმავლობაში რუსეთის სააქციო ბაზარმა 12% დაკარგა. საფონდო ინდექსის ვარდნა ზაფხულის დასაწყისიდან დაიწყო და 3 თვის განმავლობაში 30%-ს მიაღწია. რუსული ინდუსტრიის სანედლეულო ფლაგმანების კაპიტალიზაცია თითქმის მესამედით შემცირდა, რუბლი კი ბოლო რამდენიმე კვირის განმავლობაში 23%-ით გაუფასურდა. ფასების კატასტროფული ვარდნის მიუხედავად, ინვესტორები არ ჩქარობენ გაუფასურებული აქციების ყიდვას. პირიქით, ყველა მოთამაშე რუსული კომპანიების ქაღალდების მყისიერ მოცილებაზე ფიქრობს. მათთვის ცხადია, რომ დოლარის კურსის მკვეთრი გაზრდა და მსოფლიო ეკონომიკის რეცესიული პროცესებით გამოწვეული ნავთობის ფასის შემცირება, ენერგოკომპანიებით გაჯერებული რუსეთის საფონდო ბაზრის სრულ კრახს განაპირობებდა. პირველი სიგნალი საერთაშორისო ინვესტორებისათვის, რამაც მათ რუსეთის ბაზრის დატოვებისაკენ უბიძგა, იყო სავალუტო ფონდის ივლისის ბოლოს გამოქვეყნებული პროგნოზი, რომლის მიხედვითაც რუსეთის ეკონომიკა გადახურებულია და ზრდის წინაპირობები აღარ არსებობს. ამას მოყვა საქართველოსთან საომარი მოქმედების გაგრძელების გამო რუსეთის “დიდი რვიანიდან” გარიცხვა და სავაჭრო ორგანიზაციაში მიღების გაჭიანურებული პროცედურები. სიტუაცია გაამძაფრა ევროპის ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტის ჟან ჟაკ ტრიშეს განცხადებამ, რომელმაც ეკონომიკის ზრდის შემცირებული პროგნოზები გამოაქვეყნა. აგვისტოს ბოლოს რუსეთის საფონდი კრიზისს მსოფლიო ბანკიც გამოეხმაურა და წლის ბოლომდე ნავთობის ფასის 80 დოლარამდე შემცირების პროგნოზი გააკეთა. ეს ინფორმაცია გახდა კიდევ ერთი ბიძგი ინვესტორებისათვის, რათა რუსული ბაზრიდან ინვესტიციები დოლარის კურსის ზრდის მიმართულებით გადაესროლათ. მარტო საქართველო-რუსეთის ომის პირველ 2 კვირაში რუსეთიდან 20 მილიარდი დოლარის კაპიტალი გავიდა. საერთაშორისო ინვესტორებს რუსულმა სპეკულანტურმა კომპანიებმაც აუწყვეს ფეხი და მარჯინ-ქოლისა და სტოპ-ლუზის მექანიზმების ამოქმედება დაიწყეს, რაც შემდგომი დანაკარგების თავიდან აცილების მიზნით გაუფასურებული აქციების ავტომატურ გაყიდვას გულისხმობს. განსაკუთრებით გაუფასურდა ნავთობმომპოვებელი, ინდუსტრიული და სახელმწიფო კომპანიების აქციები. ცეცხლზე ნავთი გადაასხა მსოფლიო ბანკის კიდევ ერთმა განცხადებამაც – რუსეთში ბიზნესგარემო მკვეთრად გაუარესდა და ამ ქვეყნის ეკონომიკა მსოფლიო სტანდარტებს არ შეესაბამებაო. ყოველწლიურ მოხსენებაში “Doing Business 2009” ბიზნესის წარმოებისთვის სასურველი ქვეყნების რეიტინგში რუსეთი 181 ქვეყანას შორის 120-ე ადგილზე გავიდა.
საგარეო ფაქტორებისა და საომარი მდგომარეობის გარდა, საფონდო და სავალუტო ბირჟებზე კრიზისის გაღრმავებას რუსეთის ეკონომიკის სათავეებთან მდგომი 2 დაპირისპირებული გუნდის (ფინანსთა და ეკონომიკის სამინისტროები) არათანამიმდევრულმა და ურთიერთხელისშემშლელმა პოლიტიკამაც შეუწყო ხელი – ფინანსთა მინისტრის, ლიბერალი კუდრინის გუნდმა უკვე 8 აგვისტოს მოამზადა ანტიკრიზისულ ღონისძიებათა გეგმა, რომლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პუნქტი გადასახადების შემცირება იყო. გეგმის მიხედვით, მცირდებოდა დღგ და სოციალური გადასახადი, ცენტრალური ბანკის რეფინანსირების განაკვეთის გაზრდის პარალელურად, რათა მოთოკილიყო ინფლაციური პროცესები. საფონდო ბაზარი ამ გეგმას პოზიტიურად შეხვდა, მაგრამ რუსეთის ეკონომიკის მინისტრისა და პუტინის შეხვედრის შემდეგ გეგმა ჩავარდა. ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენლებმა, რომლებიც რუსეთის ეკონომიკის მინისტრს ზურგს უმაგრებდნენ, არ მიიღეს კუდრინის გეგმა, შესაბამისად დღგ-ც იმავე ნიშნულზე დარჩა. მხოლოდ ბაზრის ჩამოქცევის მესამე დღეს, 4 სექტემბერს გამოქვეყნდა ინფორმაცია, რომ ნავთობმომპოვებელ კომპანიებს შეუმცირდებოდა დღგ-ს განაკვეთი. მაგრამ ეს ინფორმაცია, ბაზრის მოთამაშეებისათვის დაგვიანებული აღმოჩნდა. ექსპერტები იმასაც აცხადებენ, რომ რუსეთამდე ლიკვიდურობის კრიზისმაც მიაღწია, მან შარშან ამერიკასა და ევროპას გადაუარა. ლიკვიდურობის კრიზისი, პირველ რიგში, იმ რუს მილიარდელებს უქმნის პრობლემას, რომლებმაც კაპიტალი საფონდო ბირჟაზე დააბანდეს.
ექსპერტები იმასაც აღნიშნავენ, რომ რუსეთის ეკონომიკურ ვარდნაში გარკვეული წვლილი მართლაც მიუძღვის ევროპის ეკონომიკაში მიმდინარე შენელების ტენდენციებს. მაგრამ ყველაფერში მაინც რუსეთის ხელისუფლებას ადანაშაულებენ. მას შემდეგ, რაც პუტინმა TNK BP-სთან გართულებულ ვითარებაში აშკარად დაიჭირა რუსეთის მხარე, ექსპერტები ამბობენ, რომ ამით პუტინმა რუსეთის ეკონომიკის განვითარების შეფერხებას შეუწყო ხელი. მისი დაუფიქრებელი სიტყვები რუსულ ბირჟას მილიარდობით დოლარი დაუჯდა. ნავთობკომპანია TNK-BP-ი, რომელიც ეკუთვნის ბრიტანულ BP-ს და რუსულ კერძო ინვესტორს (Alfa Access Renova (AAR)) პარალიზებული იყო რამდენიმე თვის განმავლობაში მმართველ საბჭოში შექნილი უთანხმოების გამო. რუს ინვესტორს არ მოსწონდა, თუ როგორ მართავდა კომპანიას BP-ს მიერ მოწვეული ამერიკელი ბობ დადლი. უთანხმოების გაღრმავების გამო რუსმა მეწილემ დაბლოკა სამუშაო ნებართვები უცხოელი მუშახელისათვის. მათ შორის იყო დადლიც, რომელიც ამის შემდეგ კომპანიას საზღვარგარეთიდან მართავდა. რუსეთის ხელისუფლებამ ამ დავაში აშკარად დაიჭირა რუსი მეწილეს პოზიცია. რუსეთის საგადასახადო და იმიგრაციის სამსახურები ღიად ეხმარებოდნენ AAR-ს. 4 სექტემბერს მხარეებმა შეთანხმებას მიაღწიეს. BP-ს 50%-იანი წილი გადარჩა. დადლი წლის ბოლოსათვის თანამდებობას დატოვებს და მას ჩაანაცვლებს BP-ს მიერ წარდგენილი სხვა კანდიდატი, რომელსაც მმართველი საბჭო დაამტკიცებს. მართალია, კონფლიქტი ამჟამად ამოწურულია, მაგრამ BP-ს ყოველთვის ექნება იმის შიში, რომ იგივე კვლავ გამეორდება, მით უმეტეს, რომ აზრთა სხვადასხვაობა BP-სა და AAR-ს შორის კვლავ არსებობს, ამ უკანასკნელს კი ყოველთვის ექნება რუსეთის ხელისუფლების მხარდაჭერის იმედი. ეს თემა, ანუ BP-ს საქმის კომპრომისული გადაწყვეტა იყო ის ხარკი ჯერ-ჯერობით, რომელიც გადაუხადა რუსეთმა საქართველოსთან ომის შემდგომ ბრიტანეთს, რათა რუსეთი ბოლომდე არ გაეწირათ, ასეთი ძღვენი ტოტალზე საფრანგეთმაც მიიღო ჩვენი ომის შემდეგ. ვფიქრობთ, გარკვეულწილად ევროპა ამით დააშოშმინა პრემიერმა პუტინმა. დავიჯეროთ ამას იკმარებენ და დასჯერდებიან ევროპელი პოლიტმეიკერები? BP-ს საქმეს ემატება პუტინის მუქარა კომპანია “მეჩელის” მიმართ. სწორედ “მეჩელის” საკითხმა ივლისის დასაწყისში რუსეთის საფონდო ბირჟას 60 მილიარდიანი ზარალი მიაყენა. მართალია, ორივე დავა უკვე მოგვარდა, მაგრამ რუსეთში ბიზნესკლიმატის გაუმჯობესება არ მოყოლია არც TNK BP-ს აქციონერთა მორიგებას და არც “მეჩელის” სასარგებლო სასამართლო გადაწყვეტილების გამოტანას. პირიქით, ამ მოვლენების შემდეგ უცხოელ ინვესტორებში ყოველთვის იარსებებს ხელისუფლების მხრიდან დევნისა და ზეწოლის შიში.
ყველაზე დიდი ზიანი რუსული კომპანიების აქციებს მაინც ომმა მიაყენა – მან 300 მლრდ დოლარამდე ზარალი ნახეს. ვითარებას ართულებს რუსი ექსპერტების პროგნოზებიც – 2010 წლის ზაფხულში მეგაპოლისების მოსახლეობის ევაკუაცია უნდა მოხდეს გაზის დეფიციტის გამო. ამ დროისათვის გაზის დეფიციტი 33 მილიარდი კუბური მეტრი იქნება და ყოველწლიურად ტრადიციული შემცვლელის დამატებით 27 მილიონი ტონა მაზუთის გამოყენება გახდება საჭირო. ამას ემატება სხვადასხვა მოვლენები, რაც საბოლოო ჯამში ასევე უარყოფითად აისახება რუსეთის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე. მაგალითად, საპრივატიზაციოდ გამოტანილი, ხოლო შემდგომ ისევ სიებიდან ამოვარდნილი “სოუზ ინვესტის” ამბავი, მობილური ქსელის ოპერატორის “ევროსეტის” მეპატრონეების დაპატიმრება, ინგუშეთსა და დაღესტანში დაწყებული ანტიტერორისტული ოპერაციები და ინფორმაცია ხოდორკოვსკის ციხეში დატოვების შესახებ. ტენდენციას ისიც ამძიმებს, რომ შიდა ინვესტორები ცდილობენ საკუთარი აქტივების საზღვარგარეთ გატანის პროცესი შეუქცევადი გახადონ. საქართველო-რუსეთის ომის დროს “ნორილსკი ნიკელმა” თავისი ფულადი აქტივების 20%-ზე მეტი ოფშორში გაიტანა. ეყოფა თუ არა რუსეთს ძალა კაპიტალის გადინების ეს პროცესი თავის სასარგებლოდ შემოატრიალოს? მით უმეტეს, რომ რეიტინგების მიხედვით რუსეთის ბაზარი ყველაზე უარესი და რისკიანია მსოფლიოში. პერუს, ვიეტნამისა და პაკისტანის შემდეგ მან რეიტინგში ბოლო ადგილი დაიკავა. რუსეთში არსებულ ეკონომიკურ კრიზისზე უკვე რუსეთის ხელისუფლებაც ღიად ალაპარაკდა და ქმედითი ღონისძიებების გატარებაც დაიწყო. 17 სექტემბერს რუსეთის საფონდო ბირჟები 2 დღით დაიხურა. ეს გადაწყვეტილება მას შემდეგ მიიღეს, რაც საბირჟო ინდექსმა რეკორდულად დაბალ მაჩვენებელს მიაღწია. სირთულეების დასაძლევად პრეზიდენტმა მედვედევმა 500 მილიარდი რუბლი გამოყო.
ექსპერტები პარალელებს უკვე 1998 წლის მოვლენებთანაც ავლებენ. მაშინ რუსეთი უზარმაზარმა ფინანსურმა კრიზისმა მოიცვა, რომლის დროსაც ფასიანი ქაღალდები უჩვეულოდ გაიაფდა. მარტო 1998 წელს რუსეთის საფონდო ბირჟამ დაკარგა 118 მილიარდი დოლარი, აქედან 57 მილიარდი – ფასიანი ქაღალდების ღირებულებაზე, 31 მილიარდი – საგარეო ვალზე, 30 მილიარდი კი დენომინირებულ რუბლზე მოდიოდა. რუსეთში საფრთხე შეექმნა სესხად აღებულ და აკუმულირებულ საზღვარგარეთის კაპიტალდაბანდებებს, 200 მილიარდი დოლარის ოდენობით. რუსეთი დღესაც მსგავსი კრიზისის განმეორების პირასაა. უფრო ვრცლად შევჩერდეთ 10 წლის წინანდელ მოვლენებზე. მაინც რა მოხდა 10 წლის წინ და რა პარალელების გავლება შეიძლება მსოფლიოში დღეს მიმდინარე ეკონომიკურ კატაკლიზმებთან?

ეპიცენტრი – აზიის 4 ვეფხვი
1998 წლის საფინანსო კრიზისი აზიის ბაზრებზე დაიწყო და მთელ მსოფლიოს, როგორც განვითარებული, ისე განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკებს შეეხო. ყველას ახსოვს შავი აგვისტოს დღეები რუსეთში – რუბლის კრახი და საქართველოს ეკონომიკის სერიოზული სტაგნაცია. დაეცა ლარის კურსი დოლართან და ძირითად ვალუტებთან მიმართებაში, ეკონომიკურმა ზრდამ წლების განმავლობაში ვერ მიაღწია 1997 წლის დონეს. ეკონომისტები ამ პროცესს დიდხანს აანალიზებდნენ და დღემდე სწავლობენ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირს აზიური ეკონომიკების განვითარების სწრაფ ტემპებთან, ინვესტიციების მატებასა და მათი სტერილიზაციის საკითხების მიმართებას ბაზრის გადახურების საერთო პრობლემებთან. დღეს ამ საკითხების ანალიზი, მორიგი სტაგნაციის წინ მეტად მნიშვნელოვანია. ბოლო წლების კვლევებმა აშკარად დაადასტურა, რომ მაშინდელი კრიზისის ფორმალური, თუ რეალური მიზეზი კორეაში და მთლიანად აზიურ ბაზარზე მოთხოვნა-მიწოდების კანონის ბალანსის დარღვევა, ან თვით მოთხოვნა-მიწოდების კანონში დროის მიერ შეტანილი შესწორებები იყო, რაც ფუნდამენტური ანალიზის დროს ეკონომისტებმა და ბიზნესმენებმა არ გაითვალისწინეს.
საფინანსო კრიზისმა პირველად აღმოსავლეთ აზიაში იჩინა თავი. იგი ტაილანდში დაიწყო 1997 წლის ივლისში. ტაილანდის ცენტრალურმა ბანკმა უარი თქვა ეროვნული ვალუტის რეგულირებაზე, რასაც მოჰყვა მისი დევალვაცია. შემდგომ ასევე განიცადეს დევალვაცია ფილიპინების, ინდონეზიის, მალაიზიის ეროვნულმა ვალუტებმა. კრიზისი გაგრძელდა ჰოკონგში და გავრცელდა სამხრეთ კორეაშიც. 1997 წლამდე მსოფლიოს ყველაზე სწრაფად მზარდ ეკონომიკებად ითვლებოდა “აზიურ 4 ვეფხვად” მონათლული ქვეყნები კორეა, ტაიალანდი, სინგაპური და ჰონკონგი. ბუნებრივია, მსოფლიო ინვესტიციური ვექტორიც აქ გადიოდა. ეკონომიკის სწრაფი ზრდა და მოგების მაღალი ნორმა იყო ის ლაკმუსი, რომელიც ასე იზიდავდა გარე ინვესტორებს. მაგრამ ბუმი 1997 წელს დამთავრდა და ამის ძირითადი მიზეზი კორუფციული სკანდალი კი არ იყო, როგორც ზოგჯერ ამ ქვეყნების ანალიტიკოსები ამბობენ, არამედ ერთადერთი რამ – ზედმეტი ინვესტიციების მიწოდება. მოვიყვანოთ კორეის მაგალითი, როდესაც ბაზარზე კაპიტალის იმპორტმა გადააჭარბა ადგილობრივი ბაზრის მოთხოვნებს. ჯერ ერთი, ბაზარმა ვერ აიტანა ჭარბი ინვესტიცია, ქვეყანაში შევიდა იმაზე ბევრად მეტი ინვესტიცია, ვიდრე მის ეკონომიკას შეეძლო გადაემუშავებინა და მოენელებინა, ეკონომიკა გადახურდა; მეორე, საფინანსო ვალდებულებებმა ისე დაამძიმა ეკონომიკა, რომ ვალის მომსახურება გახდა ძირითადი სფერო და ხელი შეუშალა ეკონომიკის ზრდას. მესამე, ვერ მოხერხდა ოპტიმალურად ინვესტიციების სტერილიზაცია და მეოთხე, პროვოცირებული მოხმარება, ანუ ხელოვნურად შექმნილი მოხმარება გახდა შენელებული მოქმედების ის ბომბი, რომლის აფეთქების შემდეგაც დაიწყო კრიზისი. დავალიანების კრიზისი და ლიკვიდურობის დეფიციტი იყო ამ მოვლენების წითელი ხაზი, რომელიც 1997 წელს დაიწყო და 1998-ში გადაედო მსოფლიოს. ბუნებრივია, კრიზისის ტალღა ევროპასაც გადმოწვდა და ეს-ენ-გე-ს ქვეყებსაც. Yყველაზე მეტად რუსეთი დაზარალდა. ის დღეები რუსეთის ისტორიაში “შავი აგვისტოს” სახელით შევიდა.

1998 წლის საფინანსო კრიზისი რუსეთში და მისი
გავრცელება სხვა ქვეყნებში
ეს კრიზისი, რომელმაც 1998 წლის აგვისტოში იფეთქა და მოშალა რუსეთის ეკონომიკა, მისი საფინანსო-საბანკო სისტემა, გააკოტრა ათასობით საწარმო და ასობით საბანკო დაწესებულება, ერთ-ერთი ყველაზე ღრმა კრიზისი იყო მსოფლიოს ისტორიაში. ეკონომიკური კრიზისის შედეგად რუსეთში მანეთის კურსი თითქმის 3-ჯერ დაეცა, ფასებმა მნიშვნელოვნად მოიმატა. რუსეთის საფინანსო კრიზისი ერთბაშად არ დაწყებულა და მზადდებოდა თითქმის ერთი წლის განმავლობაში. მისი სიღრმეები დიდად განსაზღვრა მთავრობის არასწორმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ.
კრიზისის მიზეზები. რუსეთის სახელმწიფო ბიუჯეტი მკვეთრად დეფიციტური იყო იმ პერიოდისათვის. მის დასაფარავად უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში რუსეთის მთავრობა პერიოდულად ზრდიდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების თავის ფინანსურ ვალდებულებებს, რომლის რეალიზაციაც ხდებოდა როგორც შიდა, ასევე მსოფლიო ბაზრებზე. იგი მიზნად ისახავდა ხელი შეეწყო სესხის მოზიდვისა და ეროვნული ვალუტის განმტკიცებისათვის. ამ პოლიტიკით გადამეტებულმა გატაცებამ უარყოფითი შედეგი გამოიღო. ემიტირებული ფასიანი ქაღალდების ღირებულება მხოლოდ 1997 წელს მთლიანი შიდა პროდუქტის 15%-ს აღემატებოდა. სახელმწიფო ვალების მომსახურება და მისი ნაწილის დაფარვა მოითხოვდა დამატებით ემისიას, ემისიის ზრდა კი ნიშნავდა “საფინანსო პირამიდის” ჩამოყალიბებას, სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებზე საპროცენტო განაკვეთების გაზრდას, რაც შემდგომში გარდაუვალი კრიზისით უნდა დამთავრებულიყო. ფასიანი ქაღალდების ემისია, როგორც ბიუჯეტის შევსების წყარო, თანდათანობით სახიფათო თამაშს ემსგავსებოდა. ფინანსთა სამინისტროს დავალიანების დასაფარად უხდებოდა ხარჯების გაზრდა. მიღებული შემოსავლები და მის მომსახურებაზე გაწეული დანახარჯების ბალანსი სულ უფრო ნაკლებად სარგებლიანი ხდებოდა ბიუჯეტისათვის. 2 წელიწადში მის მომსახურებაზე რუსეთის ხელისუფლებამ დახარჯა 20 მილიარდი დოლარი, რაც ამ ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის 5%-ზე მეტს შეადგენდა და რუსეთის მთლიანი ბიუჯეტის თითქმის ნახევრის ტოლი იყო. ასე, რომ ფასიანი ქაღალდების ემისიამ ჯერ კიდევ 1997 წლიდან მოყოლებული თანდათანობით დაიწყო მნიშვნელობის დაკარგვა.
1998 წლის მეორე კვარტალში უცხოელი ინვესტორების მიერ ინვესტიციების შემოტანა რუსეთში 5-ჯერ შემცირდა. ამან განაპირობა რუსეთის საგადამხდელო ბალანსის გაუარესება. შემცირდა ფასიანი ქაღალდების რეალიზება. ამას ისიც დაემატა, რომ 1998 წლის მესამე კვარტალში დადგა ფასიანი ქაღალდების დიდი ნაწილის ანაზღაურების ვადა. ამ პერიოდს დაემთხვა კრიზისიც. მანეთის დევალვაცია გარდაუვალი გახდა.
რუსეთის ფასიან ქაღალდებზე მოთხოვნილების შემცირება ძირითადად განპირობებული იყო უცხოური ინვესტორების უნდობლობით რუსეთის სახელმწიფოს მიერ აღებული ვალდებულებების მიმართ. მართალია, 1997 წლის ივლისში მთავრობამ შეიმუშავა ღონისძიებები მდგომარეობის გამოსასწორებლად და განიზრახა მტკიცე მონეტარული პოლიტიკის გატარება, დეფიციტური საწარმოებისა და რეგიონებისათვის სუბსიდიების გაუქმება, მონოპოლიებისა და ოლიგოპოლიების დაშლა, საბიუჯეტო ხარჯების შეკვეცა და საბიუჯეტო შემოსავლების გაზრდა, მაგრამ დიდ სიძნელეებს შეეჯახა და სრული კრახი განიცადა. ამას ისიც დაემატა, რომ მანეთის კურსის სტაბილიზაციისათვის ცენტრალურმა ბანკმა დაიწყო ოქროს მარაგების ხარჯვა. 1997 წელს აგვისტოს შუა რიცხვებში, როდესაც კრიზისმა იფეთქა, ყოველდღე ცენტრალურ ბანკს უხდებოდა ნახევარი მილიარდი დოლარის გამოტანა გასაყიდად. მანამდე კი უცხოელმა ინვესტორებმა მანეთის მოსალოდნელი დევალვაციისაგან თავის არიდების მიზნით დროულად დაიჭირეს თადარიგი და დაიწყეს რუსული ვალუტისაგან გათავისუფლება, რამაც კიდევ უფრო დააჩქარა მოსალოდნელი კრიზისი.
მდგომარეობას აუარესებდა მსოფლიოს ბაზარზე რუსეთის ძირითად საექსპორტო საქონელზე – ნავთობსა და გაზზე ფასების დაცემაც, რასაც ბუნებრივია ასევე მოყვა ბიუჯეტის შემცირება. 1997-1998 წწ. მსოფლიოს ბაზრებზე გაიზარდა ნავთობის მიწოდება და მასზე ფასები თითქმის 40%-ით შემცირდა. ფასები დაეცა ზოგიერთი სხვა სახის სანედლეულო პროდუქციაზეც, ამის შედეგად რუსეთის ნავთობის ექსპორტი თითქმის 2-ჯერ შემცირდა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, მსოფლიოში ფასების შემცირების შედეგად რუსეთის ზარალი მხოლოდ ნავთობზე 2,8 მილიარდ დოლარს შეადგენდა.

კრიზისის პერიოდში რუსეთის მთავრობამ
გაატარა ღონისძიებები:
რუბლის დევალვაციასთან ერთად იზრდებოდა მოთხოვნა სავალუტო სახსრებზე. ამის საწინააღმდეგოდ რუსეთის მთავრობამ შემოიღო დამატებითი საბაჟო გადასახადი 3%-ის ოდენობით. ამდენად შეზღუდა იმპორტი.
ცენტრალურმა ბანკმა გაზარდა სავალუტო თანხების ხარჯვა რუბლის კურსის შესანარჩუნებლად. მხოლოდ 31 ივლისიდან 7 აგვისტომდე ცენტრალურმა ბანკმა დახარჯა 1,7 მილარდი დოლარი. ამავე პერიოდში შემცირდა რუსეთის ოქროსა და სავალუტო რეზერვები 17 მილიარდი დოლარით, რაც ცენტრალური ბანკის რეზერვების დაახლოებით 8%-ს შეადგენდა.
ცენტრალურმა ბანკმა გაამკაცრა ვალუტის შესყიდვა კომერციული ბანკების მიერ და მოსთხოვა მათ თავდაპირველად მანეთის გადარიცხვა ვალუტის სანაცვლოდ, რამაც მრავალი ბანკი გადახდისუუნარო გახადა, ამასთან მკვეთრად შეიზღუდა მოთხოვნები ვალუტაზე. ამას მოყვა საპირისპირო რეაქცია ბაზრის მხრიდან, გაძვირდა ვალუტა, გაიზარდა საიმპორტო საქონლის ფასი და გაიყინა ოპერაციები ფასიანი ქაღალდების ბაზრებზე.
კომერციულ ბანკებს დროებით აეკრძალა ვალის გადახდა საზღვარგარეთ აღებულ კრედიტებზე.
საფინანსო კრიზისის შედეგად ინვესტორებმა დაკარგეს სახელმწიფოს ნდობა. ცენტრალური ბანკი იძულებული გახდა დაეხურა ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟა, სახელმწიფომ კი ნაწილობრივ უარი განაცხადა თავის ვალდებულებებზე.
ეროვნული ვალუტის შესუსტების შედეგად ფაქტობრივად მოხდა რუსეთის ეკონომიკის დოლარიზაცია. ხელისუფლების მიერ გატარებული ღონისძიებები არ აღმოჩნდა საკმარისი კრიზისის თავიდან ასაცილებლად.
მხოლოდ ნავთობზე ფასების აწევის შემდეგ გახდა შესაძლებელი პუტინის მთვარობის ფეხზე დადგომა და ჩეჩნეთის ომის იარების მოშუშება. შემდეგ გაუჩნდა პუტინს სურვილი “დიდი რვიანის” წევრი გამხდარიყო და ისევ დაუშვეს დასავლეთში შეცდომა – აპატიეს პუტინს ჩეჩნების გენოციდი და საკუთრების საკითხის ფეხქვეშ გათელვა. სამაგიეროდ მიიღეს სახელმწიფო მონოპოლიები: “გაზპრომი”, “ვითიბი” და შემნახველი ბანკი და პუტინის მიერ მართვადი სხვა კომპანიები ექსპანსიის იარაღად. ნუთუ რუსეთის ხელისუფლებას თვითონ ამ კრიზისიდან გამოსვლის გეგმა არ ქონდა, როგორც ახლა.

რუსეთის საფინანსო კრიზისი და საქართველო
რუსეთის საფინანსო კრიზისი გავრცელდა იმ ქვეყნებში, რომლებიც რუსეთის ეკონომიკასთან მჭიდროდ იყვნენ ინტეგრირებული. საფინანსო კრიზისმა იმოქმედა კავკასიის ქვეყნებზეც, თუმცა ეროვნული ვალუტის სავალუტო გაცვლითი კურსის სერიოზული ვარდნა სხვა წამყვან ვალუტებთან მიმართებაში 1998 წელს მხოლოდ საქართველოში მოხდა. როგორც ექსპერტები მიიჩნევენ, ეს უფრო მეტად შიდა ფაქტორებით იყო გამოწვეული, რუსეთის კრიზისმა კი მხოლოდ დამამძიმებელი როლი ითამაშა.
რუსეთში 1998 წლის აგვისტოში დაწყებული საფინანსო კრიზისის შემდეგ, ყოფილ საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში ეროვნული ვალუტის კურსის ცვლილება სხვადასხვაგვარად მოხდა. 1998 წლის 25 აგვისტოდან დეკემბრამდე რუსული რუბლი აშშ დოლართან მიმართებაში 167,3%-ით გაუფასურდა, ბელორუსული რუბლი – 114,6%-ით, მოლდოვური ლეი – 78%-ით, უკრაინული გრივნა – 52,7%-ით, ყირგიზული სომი – 47,8%-ით, ქართული ლარი კი – 37,8%-ით. უმნიშვნელო გაუფასურება განიცადა ყაზახურმა ტენგემ და უზბეკურმა სუმმა – 7-7%-ით, ხოლო სომხურმა დრამმა 3,7%-ით და აზერბაიჯანულმა მანათმა მხოლოდ 0,5%-ით, რაც კრიზისამდე არსებულ ტენდენციას შეესაბამებოდა. თურქმენული მანათისა და ლიტვური ლიტის კურსი უცვლელი დარჩა, ლატვიური ლატი და ესტონური კრონა კი პირიქით გამყარდა, შესაბამისად 5% და 7%-ით.
ამრიგად, რუსეთის საფინანსო კრიზისამდე არსებული პოზიტიური სავალუტო ტენდენციები შენარჩუნდა ბალტიის ქვეყნებში და თურქმენეთში, ხოლო ნეგატიური – ბელორუსში (ბელორუსული რუბლი კრიზისის წინა პერიოდშიც სწრაფად უფასურდებოდა). ვითარება უმნიშვნელოდ შეიცვალა უზბეკეთში, ყაზახეთში, სომხეთსა და აზერბაიჯანში. მოლდოვას, უკრაინას, ყირგიზეთისა და საქართველოს ეროვნულ ვალუტებს კი შეექმნათ სერიოზული პრობლემები, რაც სავალუტო კრახში გამოიხატა. ეს მაშინ, როცა იმ პერიოდისათვის სომხეთისათვის რუსეთი პირველი სავაჭრო პარტნიორი იყო, მასზე მოდიოდა სომხეთის იმპორტის 14% და ექსპორტის – 33%. აზერბაიჯანისათვის კი, რუსეთი, თურქეთის შემდეგ მეორე სავაჭრო პარტნიორი იყო იმპორტის მხრივ (17%) და ასევე მეორე სავაჭრო პარტნიორი ირანის შემდეგ ექსპორტის მხრივ (17,6%).
1995 წლის ოქტომბერში ლარის შემოღებიდან, აშშ დოლარზე მისი გაცვლის კურსი 1998 წლის შემოდგომამდე შედარებით სტაბილური იყო. 1998 წლის 5-6 სექტემბერს (შაბათ-კვირას), ვალუტის გადამცვლელ პუნქტებში მკვეთრად დაეცა ლარის კურსი და 1 აშშ დოლარი უკვე 1,8-2 აშშ დოლარზე იცვლებოდა. 7 სექტემბერს ეროვნულმა ბანკმა განახორციელა თითქმის 3 მილიონი დოლარის ინტერვენცია და დროებით მოახერხა კურსის შეკავება (1 აშშ დოლარი – 1,35 ლარი). მაგრამ უკვე აშკარა იყო აშშ დოლარის დეფიციტი. მიუხედავად მზარდი ინტერვენციებისა, სექტემბრიდან ლარის გაუფასურების ტენდენცია შეუქცევადი გახდა. ლარის საბაზრო გაცვლის კურსი, როგორც წესი უფრო მაღალი იყო, ვიდრე ბანკთაშორის სავალუტი ბირჟაზე დაფიქსირებული, რაც ფართო მასშტაბიანი სპეკულაციების საშუალებას ქმნიდა. სპეკულაციის პროცესში ინტენსიურად ჩაებნენ კომერციული ბანკებიც. ვალუტის გადამცვლელ პუნქტებში და ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე კურსთა სხვაობის წარმოქმნამ კომერციული ბანკებისათვის ხელსაყრელი გახადა სავალუტო ბირჟაზე ვალუტის ყიდვა და მისი რეალიზება მათივე გადამცვლელი პუნქტების მეშვეობით, რაც გაცილებით მომგებიანი აღმოჩნდა, ვიდრე რისკიანი სესხების გაცემა საწარმოებზე. თავის მხრივ, ამან უარყოფითად იმოქმედა საწარმოთა დაკრედიტებაზე, რადგან ისედაც მწირი რესურსები კომერციული ბანკების მიერ გაიცემოდა, ერთი მხრივ, ბიუჯეტის ხარჯების დასაფარავად (სესხის სახით), ხოლო მეორე მხრივ, მონაწილეობას იღებდნენ სავალუტო სპეკულაციებში.
საბიუჯეტო-საგადასახადი კრიზისი საბოლოო ჯამში ბიუჯეტის დეფიციტში გამოვლინდა და აუცილებელი გახდა მთავრობის დამატებითი ხარჯების დაფინანსება ეროვნული ბანკის მიერ. დაგეგმილთან შედარებით ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების საგარეო წყაროების კლებამ სერიოზული გავლენა მოახდინა როგორც დეფიციტის დაფინანსების ხარისხზე, ასევე სავალუტო ბაზარზე დოლარის მიწოდებაზე.
1998 წლის დასაწყისიდან 4 დეკემბრამდე ეროვნულმა ბანკმა თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე 102,4 მილიონი აშშ დოლარი გაყიდა და 10,3 მილიონი აშშ დოლარი იყიდა, წმინდა ინტერვენციამ დროის ამ მონაკვეთში 92,1 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა. ეროვნული ბანკის სავალუტო რეზერვები 64,5 მილიონ აშშ დოლარამდე შემცირდა. 4 დეკემბრიდან თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე ეროვნულმა ბანკმა ინტერვენციები შეწყვიტა.
ლარის აშშ დოლარზე გაცვლის კურსის თითქმის სამწლიანი სტაბილურობის შემდეგ 1998 წლის დეკემბერში ხელისუფლება იძულებული გახდა მოეხდინა მისი დევალვაცია. ლარის დევალვაციის ძირითადი მიზეზი იყო საბიუჯეტო საგადასახადო კრიზისი და საგარეო ვაჭრობის ბალანსის დეფიციტის ზრდა. მთავრობამ და ეროვნულმა ბანკმა ვერ შეძლო სპეკულაციური აჟიოტაჟის ჩაქრობა, რაც რეზერვების ამოწურვის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი გახდა. რუსეთის ფაქტორებთან ერთად, სპეციალისტთა აზრით, 1998 წლის საქართველოს კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო იმჟამინდელი ხელისუფლების სისუსტე და მისი უუნარობა მინიმალურ დონეზე მაინც უზრუნველეყო შემოსავლები ბიუჯეტში.
ნათელი იყო, რომ საქართველო საერთაშორისო ინსტიტუტების დახმარების გარეშე კრიზისს თავს ვერ დააღწევდა. შესაბამისად, ჩვენი ქვეყანა მოხვდა იმ ქვეყნების სიაში (აზერბაიჯანთან, სომხეთთან, მოლდოვასთან, ყირგიზეთთან და ტაჯიკთთან ერთად), რომელთაც 1998 წლის დეკემბერში საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა და მსოფლიო ბანკმა მხარდაჭერა გამოუცხადეს და ფინანსური დახმარება გამოუყვეს. თუმცა საწინაღმდეგო შეხედულება აქვს ეროვნული ბანკის ყოფილ პრეზიდენტს ნოდარ ჯავახიშვლის, რომელიც თვლის, რომ სავალუტო ფონდმა თვალი დახუჭა საქართველოს მთავრობისა და ზოგი კომერციული ბანკის ხელმძღვანელობის საქციელზე, რომელთაც სპეციალურად შექმნეს სპეკულაციური აჟიოტაჟი დამატებით ზემოგების მიღების მიზნით სავალუტო კრიზისი დროს 1998 წელს.

&ლოწასტ; &ლოწასტ; &ლოწასტ;
რა პარალელების გავლება შეიძლება 1998 წლის მოვლენებსა და მსოფლიოში დღეს მიმდინარე ეკონომიკურ კატაკლიზმებს შორის? ეს არის ციკლური მოვლენის განმეორება, თუ ახალი ეტაპის დასაწყისი? უდავოდ სახეზეა ახალი ეკონომიკის დაბადება. კრიზისი მსოფლიოში გაგრძელდება 2009 წელსაც, სერიოზული ზიანი მიადგება რუსეთის ეკონომიკას, რადგან სასაქონლო ბაზარზე დაეცემა რუსეთის ექსპორტის ძირითადი სახეების ფასები, მათ შორის ნავთობის ფასები.
კრიზისი მსოფლიოში შეამცირებს მოხმარებას, ამასთან მოსალოდნელია ბიზნესის წარმოების სტილისა და საერთოდ მსოფლიო ბაზარზე მოთამაშეების შეცვლა. რუსეთის სტრატეგიულ ინტერესებს დიდი გამოცდა ელის, ისევე როგორც რუსეთ-ჩინეთის ალიანსს. დღეს მსოფლიოს სიმშვიდეს და დემოკრატიას ერთი საფრთხე ჰყავს – რუსეთი თავისი ულოგიკო მთავრობითა და იმპერიული ზრახვებით ჩინეთთან ალიანსით. სხვა ყველა საკითხი მათი მოგონილია. ამ საფრთხეზე საქართველოს ბედი კი არა, საერთოდ კაცობრიობის მომავალია დამოკიდებული და ასე იკითხება – მსოფლიო რუსეთის (ჩინეთის) წინააღმდეგ და არ შეიძლება ეს ომი დასავლეთმა წააგოს. მოვა დრო და დამოუკიდებელი ჩეჩნეთი და ასევე ინგუშეთი შეიქმნება, მაგრამ დამოუკიდებელი აფხაზეთი ისტორიას არასდროს ახსოვს, გარდა ლავროვის ავადმყოფი მეხსიერებისა. აქ მთავარია, რომ ეს პროცესია და თან დროში გაწელილი, ჩვენი ეკონომიკის შუქ-ჩრდილები მსოფლიოს ამ პერიპეტიების ფონზე როგორია? რბილად რომ ვთქვათ, მძიმე. დიახ, ჩვენ შედარებით ნაკლებად ვართ დღეს რუსეთზე დამოკიდებული, ვიდრე 1998 წელს და ეს საფინანსო კრახი პირდაპირ ჩვენზე არ გადმოვა, მაგრამ არსებობს:
1. სამშენებლო ბიზნესში, რომელიც საქართველოს მშპ-ის 27-% იყო, რუსული კაპიტალის მონაწილეობა მნიშვნელოვანი იყო და ის გავიდა, გაჩერდა მშენებლობა;
2. ინვესტორების მნიშვნელოვანი ნაწილი რუსული კაპიტალი იყო და ის შეჩერდა, მათ შორის ყაზახურიც, რამაც სავალუტო გაცვლით კურსზე ზეწოლა გაზარდა;
3. რუსეთი აშკარა სატრანსპორტო-სარკინიგზო ბლოკადას უწყობს საქართველოს და ბაზარზე ზოგი პროდუქტის ფიზიკური ნაკლებობა იგრძნობა;
4. დანგრეული კომუნიკაციებისა და დაშინებული ინვესტორების გამო ბიზნესს აკლდება შემადგენელი ნაწილი და აქტივობაც იკლებს, ვარდება ისედაც მწირი ექსპორტი;
5. საქართველოს საბანკო სფეროს პრობლემები და ფულის უკმარისობა ბაზარზე ამუხრუჭებს ბიზნესის განვითარებას და მცირდება ბაზარზე მოხმარება.
ამიტომ აუცილებელია გაკვეთილების გამოტანა როგორც 1998 წლის კრიზისიდან, ისე მსოფლიოში მიმდინარე კრიზისიდან და სპეციალური ანტიკრიზისული საგანგებო ღონისძიებების გატარება მთავრობის მხრიდან. ახლა ჭადრაკის ამ პარტიაში, მხოლოდ მთავრობის სვლის ჯერია და წამზომი ჩართულია, თან მხედრით სვლა არ იქნება მომგებიანი და ალბათ ამის რესურსიც არ არსებობს.
სანამ მსოფლიო გვიშველის, ჩვენ უნდა შევაშველოთ საკუთარ თავს ხელი!