როგორ დავასრულოთ ბანკების ზეობის ხანა

„ყალბი ბანკნოტების შექმნა არაკანონიერია, მაგრამ კერძო ფულის შექმნა -არა. სახელმწიფოსა და ბიზნესის ეს ურთიერთდამოკიდებულება ჩვენი ეკონომიკის არასტაბილურობის მთავარი მიზეზია. ამ პრობლემის გადაწყვეტა შესაძლებელია და უნდა გადაიჭრას კიდეც“, – მიიჩნევენ დასავლელი ანალიტიკოსები.
როგორ მუშაობს ეს სქემა?

ბანკები ქმნიან დეპოზიტებს, როგორც დაკრედიტების შუალედურ პროდუქტს. დიდ ბრიტანეთში მსგავსი დეპოზიტები ფულის მიწოდების 97%-ის წყაროა. სპეციალისტთა ნაწილი კამათობს იმის შესახებ, რომ დეპოზიტები არ არის ფული, ის მხოლოდ ტრანსფერტირებადი კერძო ვალია. მიუხედავად ამისა, საყოველთაოდ გავრცელებული მოსაზრებაა, რომ ბანკები ქმნიან ელექტრონული ქეშის, როგორც ნაღდი ფულის იმიტაციას: მსყიდველობითი უნარის უსაფრთხო წყაროს.

ბანკინგი არ არის ჩვეულებრივი საბაზრო საქმიანობა, რადგან ის ერთმანეთთან ორ საზოგადოებრივ საქონელს აკავშირებს: ფულს და საგადასახადო ქსელს. ბანკების საბალანსო უწყისში ერთ მხარეს სარისკო აქტივებია, მეორე მხარეს კი ე.წ. „უსაფრთხო“ ვალდებულებები. ცენტრალური ბანკები განიხილებიან, როგორც ბოლო იმედის კრედიტორები და მთავრობები გვთავაზობენ დეპოზიტების დაზღვევასა და კაპიტალის ინექციებს. ამის გამო არიან ბანკები მკაცრი რეგულირების ქვეშ. მიუხედავად ამისა, საკრედიტო ციკლი კვლავ უკიდურესად არასტაბილურია.

რა უნდა გაკეთდეს? მინიმალური რეაგირება სისტემას ისე დატოვებს როგორც დღეს არის, მაგრამ მკაცრი რეგულირება და დაჟინება, რომ ბანკების საბალანსო უწყისებში გაიზარდის სააქციო კაპიტალის წილი, შეიძლება გახდეს პრობლემის მოგვარების უალტერნატივო გზა. სააქციო კაპიტალის უფრო მაღალი მოთხოვნები არის ექსპერტების ნაწილის მოთხოვნა. ამასთანავე, სახელმწიფოს უნდა ჰქონდეს მონოპოლია ფულის შექმნაზე. ამ საკითხზე ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი წინადადება იყო ე.წ. „ჩიკაგოს გეგმა“, რომელიც 1930-იან წლებში სხვა ეკონომისტებთან ერთად შეიმუშავა ირვინ ფიშერმა. მისი ნაშრომის მთავარი პოსტულატი იყო 100%-იანი რეზერვები დეპოზიტების ნაცვლად. ფიშერის აზრით, ეს მნიშვნელოვნად შეამცირებდა ბიზნეს ციკლის რისკებს, დაამთავრებდა ბანკების მმართველობას და დიდწილად შეამცირებდა საჯარო ვალს. 2012 წელს, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ გამოქვეყნებული ანალიზის მიხედვით, ეს გეგმა წარმატებით იმუშავებდა. ფიშერის შემდეგ მსგავსი იდეები წამოაყენეს სხვა ეკონომისტებმაც, მაგალითად, ლოურენს კოტლიკოფმა და ენდრიუ ჯეკსონმა ბოსტონის უნივერსიტეტიდან.

თეორია ოთხ ძირითად პოსტულატს ეყრდნობა. პირველ რიგში, სახელმწიფომ და არა ბანკებმა უნდა შექმნას ყველა სახის ტრანზაქციული ფული, ისევე როგორ იქმნება ნაღდი ფული დღეს. მომხმარებლებს ექნებათ ფული ტრანსაქციულ ანგარიშებზე და გადაუხდიან ბანკს საკომისიოს მათი მართვისთვის.

მეორე, ბანკებს შეეძლებათ კლიენტებს შესთავაზონ საინვესტიციო ანგარიშები, რომლის მიხედვითაც გაიცემა სესხები. მაგრამ ისინი სესხებს გასცემენ მხოლოდ იმ თანხით, რომლის ინვესტირება მოახდინა კლიენტმა. ამ გზით ისინი შეწყვეტენ „ჰაერისგან“ ანგარიშების შექმნას და გახდებიან რეალურად შუამავლები, ისეთები როგორც დღეს ბევრი შეცდომით თვლის, რომ კომერციული ბანკები არიან. ასეთი ანგარიშების მფლობელები თანხას, როგორც საგადამხდელო საშუალებას ვერ გამოიყენებენ. საინვესტიციო ანგარიშების მფლობელებს ეცოდინებათ შესაძლო ზარალიანობის შესახებ. მარეგულირებლებს კი ექნებათ სააქციო კაპიტალისადმი მოთხოვნები და სხვადასხვა ინსტრუმენტები მსგასი ანგარიშების საკონტროლებლად.
მესამე, ცენტრალურმა ბანკმა საჭიროების შემთხვევაში უნდა შექმნას დამატებითი ფული, რომელიც საჭირო იქნება ეკონომიკის არაინფლაციური ზრდისთვის. ფულის შექმნის შესახებ გადაწყვეტილებას კი, მთავრობის დამოუკიდებელი კომიტეტი მიიღებს, როგორც ეს ახლაა.

და ბოლოს, ახალი ფულის ეკონომიკაში გაშვება მოხდება 4 შესაძლო გზით: გადასახადებისა და სესხების ნაცვლად, სამთავრობო ხარჯების დაფინანსება; მოქალაქეებისათვის პირდაპირი გადახდები; საჯარო ან კერძო ვალების გამოსყიდვა; და ახალი სესხების შექმნა ბანკების ან სხვა შუამავლების გავლით. ყველა მსგავსი ქმედება კი უნდა იყოს საჯარო და გამჭვირვალე.

სისტემაზე, სადაც ფული იქმნება ფინანსური შუამავლებისგან დამოუკიდებლად, გადასვლა იქნება რთული, მაგრამ მიზნის მიღწევადი პროცესი. მას მოჰყვება ძალიან ბევრი უპირატესობა. ამ გზით შესაძლებელი იქნება ფულის მიწოდების ზრდა ისე, რომ არ მოხდეს ხალხის წახალისება მეტი სესხის ასაღებად. ეს დაასრულებს ბანკების ზეობის ხანას, რომელიც ახლა მიჩნეული არიან „მეტისმეტად დიდებად იმისთვის, რომ დამარცხდნენ“.

აღნიშნული სისტემა ასევე მოახდენს სენიორაჟის – ფულის შექმნის სარგებელის – საჯარო სექტორზე გადანაწილებას. მაგალითად, 2013 წელს M1 (ტრანსაქციული ფული) მშპ-ს 80%-ს შეადგენდა დიდ ბრიტანეთში. თუ ცენტრალური ბანკი გადაწყვეტს ამ მაჩვენებლის 5%-ით გაზრდას წელიწადში, მთავრობას შესაძლებლობა ექნება ფისკალური დეფიციტის მშპ-სთან მიმართებაში 4%-იანი წილი მართოს სესხებისა და გადასახადების გარეშე. მემარჯვენეები ასეთ შემთხვევაში გადაწყვეტენ გადასახადების შემცირებას, მემარცხენეები კი ხარჯების ზრდას. ეს უკვე მმართველი გუნდის პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაზე იქნება დამოკიდებული და ეს ასეც უნდა იყოს.

ამ თეორიის მოწინააღმდეგეებმა შეიძლება იკამათონ იმასთან დაკავშირებით, რომ აღნიშნული სისტემა, ანუ კრედიტების შემცირება, ეკონომიკას ძალიან დაასუსტებს. მაგრამ დიდ ბრიტანეთში ბანკების მიერ გაცემული კრედიტების მხოლოდ 10% მოდის არაკომერციულ სექტორებზე. თეორიის ავტორებს სჯერათ, რომ ამ თანხის სხვა გზებით ჩანაცვლება შესაძლებელი იქნება.

სპეცილისტთა შფასებით, ფინანსური სექტორის არასტაბილურობას დღეს განაპირობებს ის ფაქტი, რომ სახელმწიფო თვითონ ფინანსურ სექტორს აძლევს ეკონომიკაში არსებული ფულის თითქმის მთლიანად შექმნის საშუალებას, შემდეგ კი იძულებული ხდება ამისგან გამოწვეულ უკუეფექტებს ებრძოლოს. სპეაციალისტთა შეფასებით, ეს თანამედროვე საბაზრო ეკონომიკის დიდი ხვრელია, რომლის ამოვსებაც მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუ ფულის შექმნა და ეკონომიკისთვის მიწოდება მკაცრად სახელმწიფოს ფუნქცია იქნება,

ფინანსური სახსრებით ეკონომიკის უზრუნველყოფა კი კერძო სექტორის და ეს ორი რამ ერთმანეთისგან მკაცრად უნდა იყოს გამიჯნული. „ეს ახლა, მყისიერად, ვერ მოხდება, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ არსებობს მსგავსი შესაძლებლობა და როცა შემდეგი ფინანსური კრიზისი მოახლოვდება (რომელიც აუცილებლად იქნება) მას მომზადებული დავხვდებით“ – აცხადებენ დასავლელი მიმომხილველები.