ევრო საქართველოს სავალუტო ბაზარზე: დათმობს თუ არა აშშ დოლარი თავის პოზიციებს?

მერაბ კაკულია, ეკ. მეცნ. დოქტორი

ერთიანი ევროპული ვალუტის შემოღება მსოფლიო ეკონომიკის განვითარების ეტაპობრივ მოვლენას წარმოადგენს. მართალია, ევროს მიმოქცევაში გაშვებას გასულ წელს თან ახლდა ემიტენტი ქვეყნების ეკონომიკური ზრდის ტემპების საგრძნობი შენელება, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია ახალი ფულადი ერთეულისათვის დროის მოკლე შუალედში საგრძნობლად შეეზღუდა აშშ დოლარის ჰეგემონია საერთაშორისო ვაჭრობასა და ფინანსურ ბაზრებზე.

მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკული ვალუტის მიმართ ევროს გაცვლითი კურსის მკვეთრი მატება აშშ-ს ეკონომიკაში შექმნილი სირთულეებით და გეოპოლიტიკური წინააღმდეგობების გამწვავებით იყო გამოწვეული (და არა ევროპაში ჯანსაღი მაკროეკონომიკური მდგომარეობით), ამან დიდად შეუწყო ხელი ევროს მიმართ ნდობის განმტკიცებას. განვითარებად ქვეყნებში, რომელთა უმრავლესობის ეკონომიკაში აქამდე ინტენსიურად ვითარდებოდა დოლარიზაციის პროცესი, იზრდება ევროს (როგორც აქტივების დენომინაციის საშუალების) მიმართ ინტერესი. ამ ფონზე ერთობ აქტუალურია საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორია ევროპული ვალუტის პოზიციები საქართველოში აშშ დოლართან მიმართებაში.

შიდა სავალუტო ბაზარზე ევროსა და დოლარის თანაფარდობის საკითხის გარკვევა მიზანშეწონილია დავიწყოთ ამ ბაზრის ყველაზე ლიკვიდური – საბირჟო სეგმენტით. თბილისის ბანკთაშორისი სავალუტო ბირჟაზე 2002 წელს სულ რაღაც 320 ათასი ევრო გაიყიდა, მაშინ როდესაც ამერიკული ვალუტის გაყიდვებმა 100 მლნ დოლარს გადააჭარბა. ამასთან, საბირჟო ვაჭრობის შედეგად გაყიდული ევროპული ვალუტის ოდენობა ყოველთვის ემთხვეოდა თავდაპირველი მოთხოვნის მოცულობას, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ, პრაქტიკულად, საბირჟო მოთხოვნის არც ერთი შემთხვევა არ დარჩენილა დაუკმაყოფილებელი. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ევროთი საბირჟო ვაჭრობა ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს. გასული წლის მანძილზე ადგილი ჰქონდა ევროს ყიდვის მხოლოდ ოთხ შემთხვევას: აქედან ორი ოქტომბერში შედგა, ხოლო თითო-თითო მაისსა და ივნისში. მიმდინარე წლის პირველ კვარტალში ამ ვალუტის მოთხოვნა-მიწოდების არც ერთი ფაქტი არ დაფიქსირებულა. ნიშანდობლივია, რომ ყველა ზემოთ აღნიშნულ საბირჟო გარიგებაში გამყიდველის როლში ერთი და იგივე ბანკი მონაწილეობდა, მყიდველის როლში კი, ოთხი ბანკი, რომელთაგანაც ერთმა გაყიდული ვალუტის 86,4 პროცენტი შეიძინა. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ შიდა სავალუტო ბაზრის საბირჟო სეგმენტზე ერთიანი ევროპული ვალუტის რეგულარული მოთხოვნა-მიწოდება არ ყალიბდება და მასზე კვლავინდებურად ამერიკული ვალუტის ჰეგემონია სუფევს.

აშშ დოლარი დომინირებს, აგრეთვე, პირდაპირ ბანკთაშორის, ანუ სადილინგო ბაზარზე, მიუხედავად იმისა, რომ ევროს გაცვლითი ოპერაციების მოცულობა აქ, საბირჟო სეგმენტთან შედარებით, ბევრად უფრო დიდია. 2002 წელს საქართველოს კომერციულმა ბანკებმა სხვა ქართულ ბანკებს 15,5 მლნ. ევრო და 74,5 მლნ. დოლარი მიჰყიდეს. ერთიანი ევროპული ვალუტით ვაჭრობა საქართველოს სავალუტო ბაზრის ამ მონაკვეთზეც არ არის რეგულარული: გასულ წელს განხორციელებული საკონვერსიო ოპერაციების 86,4 პროცენტი ოქტომბრისა და დეკემბრის თვეებზე მოდიოდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ საბირჟო გარიგებების მსგავსად, სადილინგო გარიგებებშიც სულ რამდენიმე ბანკი მონაწილეობდა, რომელთაგანაც ერთსა და იმავე ბანკზე მოდიოდა ნაყიდი ვალუტის 97%.

აშშ დოლარის ჰეგემონია აშკარად ჩანს კლიენტურ სავალუტო ბაზარზეც, ანუ კომერციულ ბანკებსა და მათ კლიენტებს შორის განხორციელებულ უნაღდო საკონვერსიო ოპერაციებში, თუმცა ევროს ყიდვა-გაყიდვის მოცულობა ბაზრის ამ სეგმენტზე რამდენჯერმე აჭარბებს ბანკთაშორის ბაზარზე ანალოგიური ოპერაციების მოცულობას. გასულ წელს საქართველოს კომერციულმა ბანკებმა მათ მომსახურებაში მყოფ იურიდიულ პირებს (ფიზიკურ პირებთან ევროთი უპირატესად ნაღდი ოპერაციები წარმოებს) 50 მლნ. ევროზე მეტი მიჰყიდეს, მაშინ, როდესაც ამერიკული ვალუტის გაყიდვები 11-ჯერ მეტი იყო. ამას თუ მივათვლით ფიზიკურ პირებთან განხორციელებულ უნაღდო კონვერსიებს (აშშ დოლარის მონაწილეობით), რომელთა სტატისტიკური შეფასება ჭირს, ამერიკული ვალუტის დომინირება კიდევ უფრო შთამბეჭდავი იქნება.A

ბანკთაშორისი სავალუტო ბაზრისგან განსხვავებით, შიდასაბანკო სეგმენტზე ევროზე მოთხოვნა სტაბილურია და ბევრად ჭარბობს ბანკების მიერ კლიენტებისაგან შესყიდულ ვალუტას. წარმოქმნილ დეფიციტს ბანკები, ძირითადად, თავიანთი უცხოელი კორესპონდენტი ბანკებისათვის აშშ დოლარის ევროზე მიყიდვით ავსებენ (იხ. ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი). ამდენად, ლარის გაცვლითი კურსი ევროს მიმართ კლიენტურ სავალუტო ბაზარზე ევრო-დოლარის კროსკურსულ გადაანგარიშებას ეყრდნობა. ამასთან, ბანკთაშორისი სავალუტო ბაზრის ანალოგიურად, კლიენტურ ბაზარზეც სულ 3-4 ბანკი დომინირებს, რომელთაგანაც ერთზე მოდის ამ სეგმენტზე განხორციელებულ ყიდვათა 85%.

კლიენტური ბაზრებიდან სტატისტიკურად საკმაოდ ძნელია ევროს ბანკნოტური ბაზრის გამოცალკევება, რადგანაც ბანკნოტებით გაცვლით ოპერაციებს ახორციელებენ, როგორც საბანკო, ასევე არასაბანკო ვალუტის გადამცვლელი პუნქტები. თუ გავითვალისწინებთ ევროში დენომინირებული საბანკო დეპოზიტების მიზერულ მოცულობას, უნდა ვივარაუდოთ, რომ კომერციული ბანკების მიერ ფიზიკურ პირებზე ერთიანი ევროპული ვალუტის მიყიდვა უმეტეს შემთხვევაში ბანკნოტური ფორმით ხორციელდება. ამ ოპერაციების მოცულობამ გასულ წელს 32,5 მლნ. ევროს მიაღწია, რაც ვერავითარ შესაბამისობაში ვერ მოდის არასაბანკო ვალუტის გადამცვლელი პუნქტების მიერ განხორციელებული ანალოგიური გაცვლითი ოპერაციების მოცულობასთან. ამ უკანასკნელებმა 2002 წელს დაახლოებით 2 მლნ. ევრომდე გაყიდეს. მართალია, ეს მონაცემები მხოლოდ იმ 250 არასაბანკო გადამცვლელი პუნქტის ოპერაციებს ასახავს, რომლებიც ზოგჯერ არასრულყოფილად, მაგრამ სისტემატურად, ადგენენ ანგარიშგებას ეროვნულ ბანკში, ისინი ბანკნოტური ბაზრის სავალუტო კომპოზიციის საკმარისად ნათელ სურათს ქმნიან. იმავე პერიოდში იურიდიული და ფიზიკური პირების ვალუტის გადამცვლელმა პუნქტებმა 90 მლნ. აშშ დოლარი გაყიდეს, რაც საკმაოდ რეალისტური ციფრია. ამას თუ დავამატებთ კომერციული ბანკების მიერ ფიზიკურ პირებზე გაყიდული ნაღდი აშშ დოლარის მოცულობას, რომელიც სულ ცოტა ერთი ამდენი მაინც არის, აშკარად იკვეთება ამერიკული ვალუტის ჰეგემონია ბანკნოტურ ბაზარზეც. ნიშანდობლივია ის გარემოებაც, რომ ევროს გაყიდვების მოცულობა როგორც საბანკო, ასევე არასაბანკო ბანკნოტურ ბაზარზე საგრძნობლად გაიზარდა მას შემდეგ, რაც დაიწყო აშშ დოლარის თანმიმდევრული გაუფასურება ერთიანი ევროპული ვალუტის მიმართ (2002 წლის ზაფხული). მიუხედავად ამისა, ოდნავადაც არ შემცირებულა აშშ დოლარის ბანკნოტური გაცვლითი ოპერაციების მოცულობა.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ შიდა სავალუტო ბაზრის ოთხი ძირითადი სეგმენტიდან ევროს მეტნაკლებად რეგულარული მოთხოვნა-მიწოდება შიდასაბანკო და ბანკნოტურ სეგმენტზე ყალიბდება. გაცვლითი ოპერაციები ევროს მონაწილეობით, ძირითადად, საბანკო არხებში მოექცა, თუმცა ერთიანი ევროპული ვალუტის ბაზარი საქართველოში არაკონკურენტულია. “მარქეთ მეიქერის” როლს აღნიშნულ ბაზარზე, ფაქტიურად, ორი მსხვილი კომერციული ბანკი ასრულებს, რომელთაგან ერთზე ყიდვის 90 %-ზე მეტი მოდის. სწორედ მისი ქცევა განსაზღვრავს მნიშვნელოვანწილად საკურსო ვითარებას. მიუხედავად ამისა, როგორც ემპირიული დაკვირვება გვაჩვენებს, ლარის კურსი ევროს მიმართ ერთიან ევროპულ ვალუტასა და აშშ დოლარს შორის კროსკურსზეა ორიენტირებული და მისგან მნიშვნელოვნად თითქმის არ იხრება. შეიძლება ითქვას, რომ ევროს ბაზარი საქართველოში, მიუხედავად არც თუ უმნიშვნელო მოცულობისა, ცალმხრივად არის განვითარებული და უფრო ამერიკული ვალუტის ბაზრის ერთგვარი დანამატია, ვიდრე სრულფასოვანი საბაზრო სეგმენტი. ამგვარი მდგომარეობა მნიშვნელოვანწილად განპირობებულია ევროს მოთხოვნა-მიწოდების ფუნდამენტალური ფაქტორების თავისებურებებით.

ერთიან ევროპულ ვალუტაზე მოთხოვნას შიდა სავალუტო ბაზარზე, უწინარეს ყოვლისა, ევროს ზონაში შემავალი ქვეყნებიდან იმპორტი განსაზღვრავს. ამ უკანასკნელის ხვედრითმა წილმა 2002 წელს საქართველოში იმპორტირებული საქონლის საერთო ღირებულების 20 პროცენტი შეადგინა, რაც 2 პროცენტული პუნქტით ნაკლებია წინა წელთან შედარებით (იხ. დიაგრამები: 1 და 2). ეს არც თუ ისე ცოტაა, აბსოლუტურ გამოხატულებაში იგი თითქმის 143 მლნ ევროს შეადგენს. ამ თანხის 40-50 პროცენტის ანაზღაურება, ჩვენი გამოთვლით, ერთიან ევოროპულ ვალუტაში ხორციელდება, დანარჩენი კი, კვლავ აშშ დოლარებში. ეს არც არის გასაკვირი, რადგანაც ევროს შემოღებამდეც საიმპორტო კონტრაქტების ვალუტას ტრადიციულად აშშ დოლარი წარმოადგენდა და ახალმა ფულადმა ერთეულმა, როგორც ჩანს, ჯერ ვერ შეძლო მისი მთლიანად ჩანაცვლება. წინააღმდეგ შემთხვევაში ევროზე მოთხოვნა გაცილებით უფრო დიდი იქნებოდა.

იმპორტის მხრიდან ევროზე ნაკლებად დაძაბული მოთხოვნა იმანაც განაპირობა, რომ საქართველოს წამყვან სავაჭრო პარტნიორ ქვეყნებში – რუსეთსა და თურქეთში, ისევე როგორც დანარჩენ პარტნიორებში, შენარჩუნებულ იქნა დოლარიზაციის მაღალი დონე, რის გამოც ამ ქვეყნებიდან იმპორტის ანაზღაურება კვლავ ამერიკულ ვალუტაზე სტაბილური მოთხოვნის ფაქტორად დარჩა.

ერთიან ევროპულ ვალუტაზე შედარებით ზომიერი მოთხოვნა ნაწილობრივ ევროს ზონის ქვეყნებთან არასავაჭრო ოპერაციების სიმწირითაც აიხსნება, რის შესახებ გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის “ვესტერნ იუნიონისა” და ელექტრონული ანგარიშსწორების სხვა საშუალებებით საქართველოდან გადარიცხული სავალუტო სახსრების ოდენობა. ევროს მიმოქცევაში გაშვების შემდეგ (2002 წელს) სულ გადაირიცხა 16,1 აშშ დოლარი, აქედან ევროს ზონის ქვეყნებში 2,7 მლნ., ანუ 16,8 %. ამდენად, ევროპის ერთიან სავალუტო სივრცეში არასავაჭრო ხასიათის ტრანსფერების ხვედრითი წილი შედარებით მოკრძალებულია, თანაც ჯერ კიდევ მთლიანად ამერკულ ვალუტაში ხორციელდება.

ევროს მოთხოვნაზე საქართველოში ასევე ნაკლებ გავლენას ახდენდა ის გარემოება, რომ უცხოური ვალუტის ეს სახეობა ჯერ კიდევ ვერ გადაიქცა დაგროვების საშუალებად. ეროვნული ბანკის ხელთ არსებული მონაცემებით, გასული წლის 1 იანვრის მდგომარეობით, უცხოურ ვალუტაში დენომინირებულ საბანკო დეპოზიტების მხოლოდ 1 პროცენტი იყო ევროში. 1 ივლისისათვის ევროდეპოზიტების ხვედრითმა წილმა 2,4 პროცენტი, ხოლო 2003 წლის 1 იანვრისათვის – 2,5 პროცენტი შეადგინა. როგორც ჩანს, ამერიკული ვალუტის მკვეთრმა გაუფასურებამ ევროს მიმართ ვერ შეარყია ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობისა და ეკონომიკური სუბიექტების ნდობა აშშ დოლარისადმი.

შიდა სავალუტო ბაზრის ევროს სეგმენტის სიდიდეს მარტო უცხოური ვალუტის ამ სახეობაზე მოთხოვნის დონე როდი განსაზღვრავს. ძალზე მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, ევროს მიწოდების რაოდენობა, რომელიც უწინარეს ყოვლისა ექსპორტზეა დამოკიდებული. ამ უკანასკნელის საერთო მოცულობაში კი, აღნიშნული ვალუტის ემიტენტი ქვეყნების ხვედრითმა წილმა 2002 წელს 6 % შეადგინა და წინა წელთან შედარებით 3 პროცენტული პუნქტით შემცირდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ევროს, როგორც ქვეყნის საექსპორტო შემოსავლების ვალუტის მნიშვნელობა ერთობ მცირეა.

იგივე შეიძლება ითქვას უცხოურ ინვესტიციებზეც, რომელთა მხოლოდ მცირედი ნაწილი (2002 წლის მონაცემებით, 5,1 პროცენტი) მოდის ევროს ზონის ქვეყნებზე. რაც შეეხება ე.წ. ტრანსფერტებს, ანუ საზღვარგარეთ სამუშაოდ წასული საქართველოს რეზიდენტების მიერ განხორციელებულ გადმორიცხვებს, “ვესტერნ იუნიონით” და სხვა ელექტრონული სისტემებით საქართველოში გადმორიცხულ თანხებში აღნიშნული ქვეყნებიდან გადმორიცხვების ხვედრითი წილი 2002 წელს წინა წელთან შედარებით 1,6 %-ით შემცირდა და 14,2 % შეადგინა. როგორც ზემოთმოყვანილი მონაცემებიდანც ჩანს, საქართველოს სავალუტო ბაზარზე ევროს მიწოდების წყაროები დღეისათვის შეზღუდულია.

ბუნებრივია, იბადება კითხვა: როგორია შიდა სავალუტო ბაზარზე ევროთი ოპერაციების და საზოგადოდ, ამ ვალუტის პერსპექტივები საქართველოში? პასუხი ამ კითხვაზე დამოკიდებულია, როგორც ქვეყნის შიდა, ასევე გარეშე ეკონომიკურ ფაქტორებზე.

დავიწყოთ თუნდაც იქიდან, რომ საქართველო გრძელვადიან პერსპექტივაში აპირებს შეუერთდეს ევროკავშირს. ცხადია, ეს ვერ მოხდება ამ კავშირის წევრ ქვეყნებთან სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების ინტენსიური განვითარების გარეშე. დღეისათვის ჩვენს ქვეყანას ევროს ემიტენტ ქვეყნებთან ვაჭრობის საკმაოდ ხელსაყრელი პირობები აქვს. აშშ დოლარის დევალვაციას ევროს მიმართ ამ უკანასკნელის მიმოქცევაში გაშვების შემდეგ მოჰყვა ამავე ვალუტის მიმართ ლარის რეალური გაცვლითი კურსის 15,4 %-ით შემცირება (2003 წლის 1 მარტისათვის), რაც იმას ნიშნავს, რომ განმტკიცდა საქართველოს ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობა.

გასათვალისწინებელია, აგრეთვე, ძირითადი სავაჭრო პარტნიორების – რუსეთის, განსაკუთრებით კი, თურქეთის სწრაფვა ევროკავშირისაკენ, რომლის შედეგები, ერთიანი ევროპული ვალუტის პოზიციების გარკვეული გამყარების სახით, ამ ქვეყნებს უკვე დაეტყო. რუსეთში უკვე აშკარად შეიმჩნევა ინტერესის ზრდა ევროს მიმართ, თუმცა ამერიკული ვალუტის პოზიციების რაიმე სერიოზული შესუსტება ამ ქვეყანაში ჯერ არ შეინიშნება. იგივე შეიძლება ითქვას თურქეთზეც. უნდა ვივარაუდოთ, რომ დროთა განმავლობაში შიდა სავალუტო ბაზარზე ევროს სეგმენტი გაიზრდება, როგორც საქართველოს ექსპორტისა და იმპორტის საერთო მოცულობაში აღნიშნული ვალუტის ემიტენტი ქვეყნების ხვედრითი წილის ზრდის ხარჯზე, ასევე ძირითადი სავაჭრო პარტნიორ ქვეყნებში ევროს, როგორც აშშ დოლარის ალტერნატივის, გაძლიერების კვალობაზე.

დაბოლოს, საქართველოში ევროს გამოყენების არეალის ზრდა ბევრად იქნება განპირობებული იმით, თუ რამდენად შესუსტდება გლობალურ დონეზე ნდობა აშშ დოლარის მიმართ. ესEკი, თავის მხრივ, დამოკიდებული იქნება ეკონომიკური აქტიურობის დინამიკაზე აშშ-სა და ევროპაში. თუ გავითვალისწინებთ აშშ დოლარის მნიშვნელოვან დევალვაციას ერთიანი ევროპული ვალუტის მიმართ და ნავთობზე ფასების სტაბილიზაციის პერსპექტივას ერაყში ომის დამთავრების შემდეგ, სავარაუდოა, რომ აშშ-ის ეკონომიკის ზრდის ტემპი მნიშვნელოვნად არ მოიკლებს, თუმცა ამისათვის ქვეყნის ხელისუფლებას მოუწევს დამატებითი ზომების გატარება სავაჭრო ბალანსის დეფიციტის დაფარვის პრობლემის დასარეგულირებლად. რაც შეეხება ევროპას, ევროს გამყარების შემდეგ შესუსტდა რეგიონის ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობა, რასაც ხელს უწყობს სამუშაო ძალის ბაზრის მოუქნელობა. შთამბეჭდავი ეკონომიკური დინამიკა ევროპაში ნაკლებად არის მოსალოდნელი. ამდენად, საეჭვოა რომ ახლო მომავალში მკვეთრად შესუსტდეს ამერიკული ვალუტის პოზიციები მსოფლიო ბაზრებზე. აქედან გამომდინარე, ჯერჯერობით საქართველოში დოლარის მიერ პოზიციების დათმობაზე საუბარი ნაადრევია.