პრივატიზაციის პროცესის მნიშვნელობა ბიუჯეტის შემოსავლების გადიდების თვალსაზრისით

ეკ. მეცნ. კანდიდატი თამარ გამსახურდია

საინვესტიციო გარემოს გაუმჯობესებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქვეყანაში მიმდინარე პრივატიზაციის პროცესი. სწორედ, პრივატიზაციის პროცესის მეშვეობით შესაძლებელია, საგადასახადო-საბიუჯეტო სისტემის განვითარების საფუძველზე, სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლების ზრდა მოზიდული უცხოური კაპიტალის საშუალებით და, აქედან გამომდინარე, ასამოქმედებელი საწარმოებისათვის ხარჯების ეკონომიის გაწევა.

პრივატიზაცია, როგორც ობიექტური კანონი და საკუთრების ფორმების ოპტიმიზაციის საფუძველი, არეგულირებს რა ეკონომიკურ ურთიერთობებს, აღნიშნულიდან გამომდინარე, პრივატიზაციის პროცესისადმი ზედაპირული მიდგომა დაუშვებელია. ამასთანავე ყურადღებიდან არ უნდა გამოგვრჩეს მთელ რიგ ქვეყნებში ამ მიმართულებით დაგროვილი გამოცდილება. მხედველობაში გვაქვს ის, რომ განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში სახელმწიფო საკუთრების მნიშვნელოვანი წილი შენარჩუნებულია და პრივატიზაციის, როგორც ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკის უმნიშვნელოვანესი ნაწილის განხორციელება, შეიძლება ითქვას, სამი ძირითადი სტრატეგიული მიზნის მიღწევას ემსახურება: ჯერ ერთი, მესაკუთრეთა ფენის შექმნას; მეორე, სახელმწიფო ბიუჯეტში თანხების მობილიზაციის ანუ ფისკალური დატვირთვის გაძლიერებას და მესამე, პრივატიზაციის განხორციელების შედეგად სახელმწიფო თავიდან იხსნის მცირე საფინანსო რესურსების პირობებში, პასუხისმგებლობას საწარმოთა მართვის საკითხებში.

ამრიგად, ეროვნული ეკონომიკის გაჯანსაღების უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს ქვეყანაში მიმდინარე პრივატიზაციის პროცესი. მის ეფექტიან განხორციელებაზე ბევრადაა დამოკიდებული ეკონომიკური რეფორმების წარმატებით განხორციელება. ამ საქმეში დაშვებული სერიოზული სუბიექტური და ვოლუნტარისტული შეცდომები ქვეყანას კვლავ მეტად ძვირად უჯდება.

სახელმწიფო ქონების პრივატიზირების სფეროში არსებული სირთულეების დაძლევისა და ამ მიმართულებით ქვეყნის წინაშე მდგარი პრობლემების გადაწყვეტის მიზნით, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვანია განვსაზღვროთ, ერთი მხრივ, მივაღწიეთ თუ არა სახელმწიფო ქონების პრივატიზების დასახულ მასშტაბებს, ანუ შესრულდა თუ არა პრივატიზების პროგრამით განსაზღვრული დავალებანი და მეორე მხრივ, რა შედეგები მოგვცა სახელმწიფო ქონების პრივატიზებამ, სახელმწიფო კაპიტალური შემოსავლებისა და პრივატიზებულ საწარმოთა ამოქმედებისა და ქვეყნის ფინანსური გაჯანსაღების თვალსაზრისით.

იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ, შესრულდა თუ არა პრივატიზების პროგრამით განსაზღვრული მიზნები, პირველ რიგში, საჭიროა, გავაანალიზოთ პრივატიზების პროცესი და შემდგომ ამ ანალიზის საფუძელზე განვსაზღვროთ მისი ფისკალური ეფექტი.

ქვეყანაში პრივატიზირების განხორციელების პროცესი პირობითად შეიძლება სამ ეტაპად დაიყოს: პირველი – ეს არის პერიოდი 1991 წლის პირველი ნახევრიდან, ანუ კანონის მიღებიდან 1993 წლის მარტამდე, რომლის დროსაც, ძირითადად, თეორიული მოსამზადებელი სამუშაოები და დოკუმენტების შედგენა მიმდინარეობდა; მეორე ეტაპი დაიწყო აღნიშნული პერიოდიდან 1994 წლის 29 მაისამდე, როდესაც თითქმის მთელ საქართველოში სახელმწიფო ქონების პრივატიზების პროცესი, პრაქტიკულად, მცირე საწარმოების პრივატიზაციით დაიწყო, რომელიც დღეისათვის უკვე დასრულებულად შეიძლება ჩაითვალოს და მესამე ეტაპი, დაკავშირებულია რადიკალური პრივატიზების პროცესის დაწყებასთან. ამ ეტაპს დასაბამი მისცა საქართველოს სახელმწიფო მეთაურის 1994 წლის 29 მაისის ბრძანებულებამ, პრივატიზაციის პროცესის დაჩქარების შესახებ და, შესაბამისად, საქართველოს პარლამენტის მიერ 1998 წლის 28 ოქტომბერს მიღებულმა კანონმა “არასასოფლო-სამეურნეო მიწის პრივატიზაციის შესახებ”.

ობიექტურ ხელშემშლელ ფაქტორებს შორის აღსანიშნავია 1993-1996 წლებში ქვეყანაში არსებული შიდა აშლილობა, გამწვავებული კრიმინოგენული ვითარება, სეპარატისტული რეჟიმის გააქტიურებით გამოწვეული საომარი მოქმედებები და სხვა. შესაბამისად, სახელმწიფო ქონების პრივატიზებამ, სამწუხაროდ, მოსალოდნელი ეკონომიკური ეფექტი ვერ მოგვცა.

პრივატიზების პროცესში საწყის ეტაპზე უმეტესწილად ადგილი ჰქონდა საწარმოთა საპრივატიზებო საწყისი ფასების შემცირებული ოდენობით განსაზღვრის ფაქტებს, კონკურსის, აუქციონის ჩატარების წესების დარღვევას და სხვა2, რამაც უარყოფითად იმოქმედა ქვეყნის საფინანსო-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე.

როგორც ზევით აღვნიშნეთ, პრივატიზაციის მთავარი მიზანი იყო კერძო მესაკუთრეთა ფენის შექმნა, რომელიც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობდა სოციალურად ორიენტირებულ საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბებას, პრივატიზებულ საწარმოთა მუშაობის ეფექტიანობის ამაღლებას, საკუთრების პრივატიზირების შედეგად მიღებული სახსრების ანგარიშზე სოციალური ინფრასტრუქტურის განვითარებას და, აქედან გამომდინარე, ფინანსური სტაბილიზაციის მიღწევას, ანტიმონოპოლიური კანონების მოქმედების საფუძველზე კონკურენციის პირობების შექმნას და ქვეყნის ეკონომიკაში უცხოეთის ინვესტიციების ჩაბმას. ეს კი პრაქტიკულად ვერ განხორციელდა და, ფაქტობრივად, სახელმწიფო ქონების მნიშვნელოვანი ნაწილი კორუმპირებულ სახელმწიფო ჩინოვნიკებს ჩაუვარდათ ხელში.

დღეისათვის ქვეყანაში პრივატიზებული საწარმოებიდან დაფუძნებულია 1361 სააქციო საზოგადოება და 15925 მცირე საწარმო. სახელმწიფო საკუთრებაში ირიცხება 286 სააქციო საზოგადოების აქციები. აქედან, 232 სააქციო საზოგადოების საკონტროლო პაკეტი სახელმწიფოს ხელშია. ამასთან, დაფუძნებული სააქციო საზოგადოებების 82 პროცენტი პრივატიზებულია, რომელთაგანაც ყველაზე დიდი ხვედრითი წილი მრეწველობის, შემდეგ მომსახურების და ვაჭრობის სექტორებს ეკუთვნის, ხოლო რაც შეეხება მცირე საწარმოებს, მათი უმრავლესობა ვაჭრობისა და მომსახურების სფეროს მოიცავს.

ყურადღებას იმსახურებს იმ გარემოების აღნიშვნა, რომ სახელმწიფო ქონების პრივატიზაცია თავიდანვე იყო ეკონომიკური რეფორმების პრიორიტეტული მიმართულება. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა მისი განხორციელების მეთოდებსა და ხერხებს. თავდაპირველად, ძირითადად, გამოიყენებოდა პრივატიზების ერთ-ერთი ფორმა – კაპიტალის გაყიდვა აუქციონზე. მასობრივი პრივატიზაცია ხორციელდებოდა სპეციალიზებული ვაუჩერული, ფულადი და “ნულოვანი” აუქციონების მეშვეობით. ამასთანავე, გამოიყენებოდა აქციათა საკონტროლო პაკეტების პირდაპირი მიყიდვა და კომერციული კონკურსები (ტენდერები). თითოეულმა ამ მეთოდმა თავისი წვლილი შეიტანა საკუთრების რეფორმირების პროცესის მიმდინარეობის დაჩქარებაში.

სააქციო საზოგადოებათა დაფუძნების თავდაპირველ ეტაპზე სახელმწიფოს ეკუთვნოდა აქციათა 100%. პრივატიზაციის პროგრამის მიხედვით საწარმოების თანამშრომლებს აქციათა ნაწილი უფასოდ გადაეცემოდა, ხოლო ნაწილი – 20%-იანი ფასდაკლებით. უფასოდ გასაცემი აქციების რაოდენობა ნომინალური ღირებულებით შეესაბამებოდა საშუალო თვიური ხელფასის ათმაგ სიდიდეს.

საბოლოო ჯამში, აღნიშნული მეთოდების მეშვეობით საწარმოთა თანამშრომლების კერძო მფლობელობაში გადავიდა სააქციო საზოგადოებათა აქციების საერთო რაოდენობის 3%-მდე, მათ შორის: 1,5-2% გადაეცა უფასოდ, ხოლო 0,8-1% – 20%-იანი ფასდაკლებით. ყველა თანამშრომელმა ისარგებლა აქციათა უფასოდ მიღების უფლებით, ხოლო ფასდაკლებით გამოსყიდვის უფლება გამოიყენა მუშაკთა მხოლოდ ნახევარმა.

სახელმწიფოს მეთაურის 1994 წლის 29 მაისის ბრძანებით, აქციათა ნაწილის უფასოდ გადაცემის შემდეგ საწარმოთა თანამშრომლებს აქციათა საკონტროლო პაკეტის გამოსყიდვის უფლება მიეცათ. გარდა ამისა, თანამშრომელთა საერთო კრებას უფლება ჰქონდა, მიეღო გადაწყვეტილება გარეშე პირების (აუტსაიდერების) საკონტროლო პაკეტის მყიდველთა სიაში ჩართვის შესახებ. ამასთან, მთავრობის გადაწყვეტილებით ზოგიერთი საწარმოს აქციათა საკონტროლო პაკეტები სახელმწიფო საკუთრებაში დარჩა. ასეთი საწარმოების თანამშრომლებს აქციათა მხოლოდ 10%-ის გამოსყიდვის უფლება მიეცათ.

ამ პაკეტების ღირებულების 30% ანაზღაურება ხორციელდებოდა ვაუჩერების მეშვეობით, ხოლო დანარჩენ 70%-ზე დადგენილი იყო 30%-იანი ფასდაკლება და გამოისყიდებოდა ნაღდი ან უნაღდო ანგარიშსწორებით. ამასთან, თანხის 30%-ის გადახდა 3 თვის განმავლობაში უნდა მომხდარიყო.

როგორც ცნობილია, 1994-1995 წლებში, საკონტროლო პაკეტების პირდაპირი გამოსყიდვების პარალელურად ტარდებოდა ვაუჩერული აუქციონები. აღსანიშნავია, რომ ვაუჩერული პრივატიზაციის მიმდინარეობისას არც ერთი საწარმოს საკონტროლო პაკეტი არ გაყიდულა. აქციათა პაკეტების დარჩენილი რაოდენობა, რომლის განაწილება აუქციონის მონაწილეთა შორის ვერ მოხერხდა, შემდგომში გამოტანილ იქნა ჩვეულებრივ აუქციონზე. ვაუჩერული აუქციონების შეწყვეტის შემდეგ, მასობრივი პრივატიზაციის გაგრძელების, სახელმწიფოს საკუთრებაში დარჩენილი აქციების რეალიზებისა და ამ პროცესში მოსახლეობის ფართო მასების ჩართვის მიზნით, სახელმწიფო ქონების მართვის მინისტრმა 1996 წლის აგვისტოში გამოსცა ბრძანებულება სპეციალიზირებული ფულადი აუქციონების ჩატარების შესახებ. პრაქტიკულად, აქციათა გაყიდვა ამ მეთოდით დაიწყო იმავე წლის ოქტომბერში და 1998 წლის აგვისტომდე ჩატარდა 33 აუქციონი. საწყისი ფასები დადგინდა ნომინალური ღირებულების 150%-ის ოდენობით.

მიღებული შედეგები ისეთ შთაბეჭდილებას ქმნიდა, თითქოს გასაყიდად გამოტანილი აქციები ფულადი აუქციონების მონაწილეებისათვის არავითარ ინტერესს არ წარმოადგენდა. მხოლოდ პირველ აუქციონზე აღინიშნა, გარკვეული დაინტერესება მყიდველთა მხრიდან – 16 წარმოდგენილი საწარმოდან გაიყიდა 13 საწარმოს აქციები, კონკრეტულად წარმოდგენილ აქციათა 67 პროცენტი იქნა გაყიდული. შემდგომ აუქციონებზე აღნიშნული მაჩვენებელი კატასტროფულად მცირდებოდა და უკვე მეხუთე აუქციონიდან არ აღემატებოდა 0,9%-ს, ხოლო მეთორმეტე და მეჩვიდმეტე აუქციონებზე საერთოდ არც ერთი აქცია არ გაყიდულა. რაც შეეხება აუქციონების მონაწილეებს, ძირითადად, ეს იყვნენ ის პირები, რომლებსაც უკვე გააჩნდათ მოცემული საწარმოს აქციები და სურდათ თავიანთი წილის გაზრდა. საბოლოოდ, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ფულადი აუქციონები არ სარგებლობდნენ დიდი პოპულარობით ინვესტორთა შორის, საწყისი ფასების მაღალი დონის გამო და, შესაბამისად, ვერ მოიზიდეს მონაწილეთა დიდი რაოდენობა.

1997 წლის დასაწყისისათვის ნათელი გახდა, რომ პრივატიზაციის გამოყენებული მეთოდები არ აღმოჩნდა საკმარისი ეფექტიანი საკუთრების ტრანსფორმაციის წარმატებით დასრულებისათვის. 1997 წლის ივლისში საქართველოს პარლამენტმა მიიღო ახალი კანონი სახელმწიფო საკუთრების პრივატიზაციის შესახებ, რომელსაც გარკვეულწილად უნდა გაემარტივებინა პრივატიზების პროცესის მიმდინარეობა. ახალი კანონი საშუალებას იძლეოდა, 50%-ით შეემცირებინათ იმ საწარმოთა აქციების საწყისი ფასი, რომელთა გასხვისება ფულად აუქციონზე ორჯერ ვერ მოხერხდა. შედეგად, აღინიშნა აქტივობის გარკვეული დონით ზრდა ინვესტორთა მხრიდან, თუმცა, საერთო სურათი მაინც უცვლელი დარჩა.

ახალი კანონის თანახმად, გაიზარდა შეღავათები საწარმოთა თანამშრომლებისათვის – ყოველ მუშაკს უფლება ჰქონდა მიეღო აქციათა რაოდენობა ნომინალური ხელფასის ასმაგი მოცულობის შესაბამისად. საკუთრების განსახელმწიფოებრიობის მიღებულმა დონემ და ეკონომიკური რეფორმების თვისებრივად ახალ ეტაპზე გადასვლამ წარმოშვა უფრო რადიკალური და გადამწყვეტი ზომების მიღების აუცილებლობა პრივატიზაციის სტიმულირების მიზნით. ამასთან დაკავშირებით, საქართველოს მთავრობამ 1997 წლის 27 ივნისს სავსებით სწორად და დროულად მიიღო გადაწყვეტილება სპეციალიზირებული “ნულოვანი” აუქციონების ჩატარების შესახებ. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პრივატიზაციის ეს მეთოდი ყველაზე ეფექტური აღმოჩნდა.

ამ მონაცემთა თანახმად, გაყიდულ აქციათა უდიდესი წილი მოდის საკონტროლო პაკეტების პირდაპირ გაყიდვებზე, მაგრამ აღსანიშნავია, რომ აქ გათვალისწინებულია კომერციული ტენდერების შედეგებიც, რომლებიც თავისთავად აღნიშნული მეთოდის სახესხვაობას წარმოადგენს. ტენდერები, ძირითადად, ტარდებოდა იმ საწარმოებზე, რომელთა აქციები ყველაზე ლიკვიდურად ითვლებოდა.

როგორც ცხრილიდან ჩანს, მთლიანად გამოშვებული აქციების 61%, ნომინალური ღირებულებით 700 მლნ. აშშ დოლარამდე, ჯერ კიდევ დარჩენილია სახელმწიფოს საკუთრებაში. აღსანიშნავია, რომ ამ აქციათა უდიდესი ნაწილი ეკუთვნის ენერგეტიკულ სექტორს, რომელიც დიდი სიმძლავრეებით ხასიათდება. ასევე არ არის გაყიდული ისეთი მნიშვნელოვანი საწარმოების საკონტროლო პაკეტები, როგორიცაა, რუსთავის მეტალურგიული ქარხანა, ელმავალმშენებელი ქარხანა, ზესტაფონის ფეროშენადნობების ქარხანა და სხვა. სახელმწიფოს აგრეთვე ეკუთვნის ჩვეულებრივი სააქციო საზოგადოებების აქციებიც, რომლებიც შეადგენენ დარჩენილი მოცულობის მხოლოდ 10 პროცენტს.

პრივატიზების პროცესში დაგროვილმა გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ ინვესტორები, ხშირ შემთხვევაში, იძენენ აქციათა საკონტროლო პაკეტებს, რათა უფრო ადვილად მართონ ძირითადი ფონდები, გასცენ ისინი იჯარით, გაყიდონ, ჩამოწერონ და ა.შ. მაგრამ არ შეიძლება არ შეინიშნოს პოზიტიური ტენდენციები, კერძოდ, მნიშვნელოვნად გაიზარდა სააქციო საზოგადოებათა რიცხვი, რომელთა ხელმძღვანელობა ცდილობს აამუშაოს საკუთარი საწარმო და ადაპტირება მოახდინოს თანამედროვე ეკონომიკურ პირობებთან.

პრივატიზების შედეგად წარმოქმნილი სააქციო საზოგადოებების ქმედითუნარიანობის და კონკურენტუნარიანობის დასადგენად მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ გაგვეხორციელებინა ძირითადი ფონდების აქტიური ნაწილის ანალიზი, რომელმაც არასახარბიელო სურათი მოგვცა. კერძოდ, ანალიზმა დაგვანახვა, რომ ძირითადი ფონდების უდიდესი ნაწილი სრულიად ამორტიზირებულია, მოძველებულია როგორც ფიზიკურად, ისე მორალურად. აღსანიშნავია, რომ მაგალითად, მანქანათმშენებლობის დარგში დანადგარების 80 პროცენტი 25 წელზე მეტი პერიოდის განმავლობაში ექსპლუატაციაშია და, შესაბამისად, მათ რამდენჯერმე გაიარეს საამორტიზაციო ციკლი. დაახლოებით ასეთივე მდგომარეობაა მრეწველობის სხვა დარგებშიც.

ყურადღებას იმსახურებს აგრეთვე “ნულოვან” აუქციონებზე გამოტანილი საწარმოების დარგობრივი სტრუქტურა, ვინაიდან მის საფუძველზე შესაძლებელია განვსაზღვროთ საქართველოს ეკონომიკის მომავალი დარგობრივი სტრუქტურა.

ციფრობრივი მასალების ანალიზმა დაგვანახვა, რომ რაოდენობრივად საწარმოთა დიდი ნაწილი მიეკუთვნებოდა მსუბუქ მრეწველობას, კვების მრეწველობას, მშენებლობას, ტრანსპორტს, ვაჭრობასა და მომსახურებას, სათბობ-ენერგეტიკულ კომპლექსს. ეს უკანასკნელი წარმოდგენილი იყო მხოლოდ ექვსი საწარმოთი (მცირე ჰესები და ამ სექტორის მომსახურე საწარმოები) და უახლოეს მომავალში დაგეგმილია გამანაწილებელი სისტემების პრივატიზება. კვების მრეწველობა ცალკე გამოიყო, რადგან საწარმოთა თითქმის მესამედი ამ დარგზე მოდიოდა.

აუქციონზე დაფიქსირებული აქციების კურსით, ყველაზე დიდი დაინტერესება გამოიწვია სათბობ-ენერგეტიკულმა სექტორმა, მაგრამ, ჩვენი აზრით, მხოლოდ ამ მაჩვენებლებზე დაყრდნობით. “ნულოვანი” აუქციონების ფასწარმოქმნის პრინციპიდან გამომდინარე, ზუსტი სურათი საწარმოებზე მოთხოვნის შესახებ ვერ შეიქმნება, ამიტომ რეალური მოთხოვნის გამოვლენისათვის გასათვალისწინებელია განაცხადთა რაოდენობა ერთი საწარმოს აქციათა ყიდვაზე და შეტანილი თანხის სიდიდე დარგების მიხედვით.

აუქციონის შედეგების თანახმად, საშუალოდ, ყველაზე მეტი განაცხადი მოდიოდა ვაჭრობისა და მომსახურების სფეროს საწარმოებზე. აგრეთვე სათბობ-ენერგეტიკულ კომპლექსზე, ხოლო ყველაზე დიდი თანხა საშუალოდ ერთ განაცხადზე შემოსული იყო სამრეწველო საწარმოებზე, რაც მოწმობს ინვესტორთა მხრიდან დიდ დაინტერესებაზე ამ უკანასკნელთა მიმართ.

ასევე საინტერესოა “ნულოვან” აუქციონზე მონაწილე ინვესტორთა სტრუქტურა და იმ მოტივების გამოვლენა, რომლებითაც ისინი ხელმძღვანელობდნენ. ამგვარი გამოკვლევა, ჩვენი აზრით, საინტერესოა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ფუნქციონირების პერსპექტივების თვალსაზრისით, ვინაიდან ერთი, რომ ყველა ინვესტორი ამ ბაზრის პოტენციური მონაწილეა და მეორე, რაც უფრო დიდია მსხვილ ინვესტორთა რაოდენობა, მით მეტია საწარმოს წარმატებული ამუშავების შესაძლებლობა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ თუ გავაანალიზებთ რეზიდენტ ინვესტორთა სტრუქტურას, დავინახავთ, რომ მოსახლეობა სრულფასოვნად ვერ მონაწილეობს პრივატიზაციის პროცესში, ვერ აბანდებს მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვან სახსრებს. ამასთან, ინვესტორთა ფენა ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესშია, რამაც განაპირობა შენატანების მცირე მოცულობები. ემპირიული მონაცემების ანალიზისას აღმოჩნდა, რომ განაცხადთა 80%-ში შენატანების მოცულობა 500 ლარამდეა. ამასთან, ამ განაცხადებს ათავსებდნენ აუქციონის როგორც წვრილი მონაწილენი, ასევე შედარებით მსხვილი ინვესტორებიც, რომლებიც შეგნებულად ანაწევრებდნენ საკუთარ სახსრებს და აბანდებდნენ სხვადასხვა საწარმოებში, რის შედეგადაც ფორმირდებოდა საკმაოდ დიდი, მაგრამ ძლიერ დივერსიფიცირებული პორტფელი. შეიძლება ითქვას, რომ ინვესტორთა ასეთ ქცევას სპეკულაციური ხასიათი აქვს, რადგან მათ ამოძრავებთ არა გრძელვადიანი ინტერესები, არამედ ამ აქციათა ყიდვა-გაყიდვით მოგების მიღების შესაძლებლობა. მართალია, დღესდღეობით ეს შეუძლებელია მეორადი ბაზრის არარსებობის პირობებში, მაგრამ ამ უკანასკნელის განვითარების წინაპირობებს ქმნის, რაც, თავისთავად, პოზიტიურ მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს.
აღსანიშნავია მსხვილი ინვესტორების სიმცირე, მაგრამ მათზე მოდის შეტანილი თანხის უდიდესი ნაწილი, რადგან ისინი წარმოადგენენ რეალურ ინვესტორებს, რომლებიც მზად არიან თავის თავზე აიღონ საწარმოების მართვა და მასთან დაკავშირებული რისკი.

აქციათა მფლობელების სტრუქტურის ანალიზისას აღმოჩნდა, რომ საწარმოების 50%-ში აქციების ძირითადი ნაწილის მფლობელი საშუალოდ სამი პირია, ხოლო დანარჩენ საწარმოებში აქციების ძირითადი ნაწილი საკმაოდ დივერსიფიცირებულია და განაწილებულია აქციონერების საკმაოდ დიდ რაოდენობაზე.

“ნულოვან” აუქციონზე მონაწილეობას ღებულობდნენ უცხოელი ინვესტორებიც. მიუხედავად იმისა, რომ რაოდენობრივი თვალსაზრისით იგი უმნიშვნელო იყო, მაგრამ მათ მიერ ჩადებულმა სახსრებმა დიდი ზეგავლენა მოახდინა საერთო შედეგებზე.

უცხოელ ინვესტორებს განაცხადები შეჰქონდათ, მეტწილად, იმ დარგის საწარმოებზე, რომელშიც ისინი თავად სპეციალიზდებიან და გააჩნიათ გარკვეული ცოდნა და გამოცდილება. წარმოდგენილი განაცხადების მეშვეობით მათ მიიღეს აქციათა საკმაოდ მსხვილი პაკეტები, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში – საკონტროლო პაკეტებიც კი. ეს იმაზე მიგვანიშნებს, რომ უცხოელ ინვესტორებს საქართველოსთან მიმართებით გრძელვადიანი ინტერესები გააჩნიათ და გეგმავენ შეძენილ საწარმოთა აღორძინება-განვითარებას.

“ნულოვანი” აუქციონები ყველაზე ეფექტურები აღმოჩნდნენ სხვა მეთოდებთან შედარებით. აღნიშნულს მოწმობს ის, რომ ამ სახის მარტო ორ აუქციონზე გაიყიდა თითქმის მესამედი აქციათა მთლიანი რაოდენობიდან. 2000 წლის 1 ივნისის მდგომარეობით ჩატარებულია ექვსი “ნულოვანი” აუქციონი, რომელზეც გაიყიდა 30 სააქციო საზოგადოების სახელმწიფო მფლობელობაში არსებული 3 249 მილიონი აქცია.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ: პირველი, “ნულოვანი” აუქციონების ჩატარებას გააჩნია დადებითი მხარეები, მაგრამ მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს აღნიშნული მეთოდის უარყოფითი მხარეც. საუბარია იმ გარემოებაზე, რომ “ნულოვან” აუქციონზე გაყიდულ ობიექტებს ბევრი სხვადასხვა მეპატრონე ეყოლება, რომლებსაც, არ არის გამორიცხული, ერთიანი სტრატეგია არ ჰქონდეთ მისაღებად მიჩნეული და მეორე, ახალი მეპატრონეების მიზანია, მეტ წილად მხოლოდ ფლობდნენ შესყიდულ საწარმოებს და ინვესტიციები განახორციელონ უფრო მოგვიანებით, საჭირო თანხების არსებობის შემთხვევაში. რეალური მდგომარეობიდან გამომდინარე, ჩვენი აზრით, უფრო მიზანშეწონილი იქნებოდა საწარმოთა “ნულოვან” აუქციონზე გატანის ნაცვლად ჯერ ასეთი საწარმოების მიმართ გამოგვეყენებინა გაკოტრების კანონის ამოქმედების მექანიზმები.

1998-2000 წლებში პრივატიზაციის პროცესი ძირითადად საინვესტიციო ტენდერების მეშვეობით ხორციელდება, რომლებიც ახალ მეპატრონეებს გარკვეულ პირობებს უყენებენ. ძირითადად, ყოფილი საწარმოო ვალის სრულ დაფარვას, წარმოების სახისა და სამუშაო ძალის სრულ შენარჩუნებას. ამ პერიოდში მცირე საწარმოების პრივატიზება წარმატებით მიმდინარეობდა, რასაც ვერ ვიტყვით მსხვილ საწარმოებზე. აღნიშნული მდგომარეობის ძირითად მიზეზად გვევლინება ტენდერზე გამოცხადებული არასრულყოფილი საინვესტიციო პირობები და ასევე ობიექტების საპრივატიზაციო საკითხების სატენდერო კომისიის არაორგანიზებული საქმიანობა. 1998-2000 წლებში სახელმწიფო ქონების პრივატიზაციიდან შემოსულმა თანხამ შეადგინა 152,4 მლნ. ლარი, აქედან, 75 მლნ. ლარი მიმართული იქნა ცენტრალურ ბიუჯეტში, ხოლო 76 მლნ. ლარი – ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტებში. ამასთან, მხოლოდ 2000 წელს ბიუჯეტში პრივატიზაციიდან მიღებულ თანხას 103 მლნ. ლარი უნდა შეედგინა, მაგრამ სეკვესტრის შემდეგ ეს ციფრი 29 მლნ. ლარით შეიცვალა, რაც გამოწვეული იყო საპრივატიზაციო ობიექტთა სიიდან საქართველოს ტელეკომუნიკაციების გაყიდვა-გასხვისების პროცესის გადადებით4.

2001 წლიდან ქვეყანაში ხორციელდება პრივატიზაციის ახალი ეტაპი, რომელიც ენერგეტიკას, კავშირგაბმულობასა და ტრანსპორტს შეეხება. ქონების მართვის სამინისტროს მიერ დასრულდა სახელმწიფოში არსებული უძრავი ქონების აღრიცხვა. ამ პერიოდისათვის კერძო მფლობელობაში გადავიდა ის ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც შედარებით ადვილი იყო, ხოლო ეკონომიკისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის საწარმოების პრივატიზების პროცესი ზუსტ გათვლებს უნდა ეფუძნებოდეს.

ყურადღებას იმსახურებს იმ ფაქტის აღნიშვნაც, რომ ბევრ ტენდერზე არ მოხდა განაცხადების წარდგენა და საწარმოები ვერ გაიყიდა მათი აქციათა საკონტროლო პაკეტის ფასის შემცირების შედეგადაც. ჩვენი აზრით, ასეთი საწარმოების პრივატიზაციის შემაფერხებელი მიზეზებიდან აღსანიშნავია დავალიანების დიდი მოცულობა, აქტივების არადამაკმაყოფილებელი მდგომარეობა, სამუშაო ძალის სიჭარბე და სხვა. აღნიშნული საწარმოების მიმართ ქონების მართვის სამინისტრომ დაიწყო ისეთი მექანიზმების გამოყენება, როგორიცაა: რესტრუქტურიზაცია, ლიკვიდაცია და გაკოტრების საქმის წარმოება. ჩვენ სავსებით ვეთანხმებით, ცნობილი ეკონომისტის ვ. პაპავას მოსაზრებას, რომ რესტრუქტურიზაციის განხორციელება მიზანშეწონილია უცხოური ინვესტიციების მოზიდვის მიზნით საწარმოთა პრივატიზაციისათვის და მათი ხანგრძლივი ვადით მართვის უფლებით გადაცემისას5 , მაგრამ დაზუსტების მიზნით დავამატებთ, რომ გაკოტრების კანონის ამოქმედება შექმნის წინამძღვრებს საწარმოების საფინანსო-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის და სტიმულს მისცემს დაინტერესებულ პირებს ინვესტიციების განხორციელებისათვის.

ზემოთ აღნიშნული სამი ეტაპის ანალიზი ცხადყოფს, რომ პრივატიზების პროცესი უაღრესად არაერთგვაროვნად და გარკვეული შეცდომებით წარიმართა, რაც რეფორმის საწყის ეტაპზე სახელმწიფოს მხრიდან სათანადო კონცეფციის შემუშავების, შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის, ახალ პირობებში ეკონომიკის რეგულირების ადაპტირებული მექანიზმის უქონლობით და შესაბამისი კვალიფიკაციის ნაკლებობით აიხსნება6.

პრივატიზაციის სფეროში არსებული ხარვეზების გამომწვევ მიზეზებად მიგვაჩნია ის, რომ: პირველი, ნაკლებად გამოიყენება საპრივატიზაციო ქონების შეფასების ექსპერტული მეთოდები, შეფასების დროს ბოლომდე არ არის გათვალისწინებული ამა თუ იმ ობიექტის მნიშვნელობა და პერსპექტივები, ამასთან, ხდება ობიექტების ღირებულების ხელოვნური შემცირება; მეორე, არასწორად მიმდინარეობს სააქციო საზოგადოებების საპრივატიზაციოდ მომზადების პროცესი. კერძოდ, არ ხდება საპრივატიზაციო სააქციო საზოგადოებების შესახებ რეალური და ყოვლისმომცველი ინფორმაციის მომზადება და გავრცელება. ინფორმაცია უნდა მოიცავდეს საპრივატიზაციო ობიექტის ფინანსური მდგომარეობის, მისი დებიტორებისა და კრედიტორების შესახებ ზუსტ და ამომწურავ მონაცემებს, როგორც წესი, საპრივატიზაციო საწარმოს ქონების შეფასებიდან და მისი საწესდებო კაპიტალის განსაზღვრიდან, ამ ქონების პრივატიზებამდე ან აქციების გაყიდვამდე ხშირად საკმაო დრო გადის, რომლის განმავლობაში იცვლება, ძირითადად, უარესდება საპრივატიზაციო ობიექტის ფინანსური მდგომარეობა, იზრდება კრედიტორული დავალიანებები. ამის შესახებ ინვესტორი ხშირად ობიექტის შეძენის შემდეგ გებულობს, რაც, ბუნებრივია, მათ უკმაყოფილებას იწვევს. ეს გარემოება, როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, ხშირად დავის საგანი ხდება, რის შედეგადაც ხშირად ირღვევა ხელშეკრულების პირობები, ილახება ქვეყნის ავტორიტეტი, რაც, საბოლოო ჯამში, საინვესტიციო გარემოს გაუარესებას იწვევს; მესამე, წინასწარ არ ხდება პრივატიზების ოპტიმალური ვარიანტის განსაზღვრა, საწარმოთა რესტრუქტურიზების შესაძლებლობის შესწავლა. ამ ფაქტის გათვალისწინება მეტად მნიშვნელოვანია დღეს, როდესაც ხდება მსხვილი ობიექტების განსახელმწიფოებრიობა ჩვენი ქვეყნის სტრატეგიულ დარგებში; მეოთხე, სახელმწიფო ქონების პრივატიზების პროცესის დარგობრივ ჭრილში განხილვისას ჩანს, რომ ფრიად უმნიშვნელოა პრივატიზებულ საწარმოთა ხვედრითი წილი მომპოვებელი მრეწველობის, კავშირგაბმულობის, სარკინიგზო და საზღვაო ტრანსპორტის, ჯანდაცვის ობიექტების საერთო რაოდენობაში; მეხუთე, როგორც პრივატიზებული საწარმოების ახალი მფლობელების უმრავლესობას, ასევე სახელმწიფოს ხელში დარჩენილი ქონების მმართველები ვერ ახერხებენ საბაზრო ურთიერთობების პირობებში საწარმოების ეფექტურ მართვას. ადგილი აქვს საკონკურსო პირობების, როგორც ხარისხობრივი, ისე რაოდენობრივი ასპექტები შეუსრულებლობას, რასაც შესაფერისი გარემო შეუქმნა არსებული საინვესტიციო ინსტიტუტების განვითარების დაბალმა დონემ. საინვესტიციო ინსტიტუტების უუნარობამ საიმედო ინვესტორის შერჩევის საკითხში, ბევრი გაუგებრობა გამოიწვია ცალკეულ მსხვილ ობიექტზე. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა სამრეწველო დარგის სხვადასხვა საწარმოები, რომელთა უმრავლესობაც, ფაქტობრივად, არ ფუნქციონირებს. ასეთი საწარმოების მიმართ, უნდა ამოქმედდეს გაკოტრების მექანიზმი, რისთვისაც მნიშვნელოვანი საკანონმდებლო ცვლილებები უნდა განხორციელდეს. კერძოდ, მნიშვნელოვნად უნდა შეიცვალოს კანონი “გაკოტრების საქმეთა წარმოების შესახებ” და ჩამოყალიბდეს იმ პრინციპით, რომ შესაბამისი სტრუქტურის მეშვეობით შესაძლებებლი იქნეს გაკოტრების საქმის დამთავრება მოკლე ვადაში (მისი აღძვრიდან მაქსიმუმ ორი თვის განმავლობაში). ამ კანონის რეალურად ამოქმედების აუცილებლობა, ხელს შეუწყობს, ჩვენი აზრით, პერსპექტიული საწარმოების ამოქმედების საფუძვლად არგადახდების მოცულობების შემცირებას.

აღნიშნულმა ნაკლოვანებებმა თავისი გავლენა იქონია პრივატიზაციიდან მიღებულ შემოსავლებზე, რაზეც ნათლად მეტყველებს ქვევით მოყვანილი გრაფიკი #1, რომელზეც წარმოდგენილია ბოლო წლების ბიუჯეტში პრივატიზაციიდან შემოსავლების დაგეგმილი და ფაქტობრივი მაჩვენებლები. ამ მაჩვენებლებზე დაყრდნობით სავსებით შესაძლებელია მსჯელობა იმაზე, თუ რამდენად ეფექტურია ბიუჯეტისათვის პრივატიზაციის ფისკალური შედეგი.

როგორც გრაფიკიდან ჩანს, 1997-1998 წლებში პრივატიზაციიდან ფაქტობრივად შემოსული შემოსავლების მეტობაა (თითქმის ორჯერ) დაგეგმილთან შედარებით და ამასთანავე 1999-2000წწ. გეგმური მაჩვენებლის (თითქმის სამჯერ) მეტობაა ფაქტობრივთან შედარებით. აღნიშნული მონაცემების ანალიზი მეტყველებს იმაზეც, რომ სახელმწიფოს არ გააჩნდა და ამჟამადაც არ გააჩნია თავისი ქონების პრივატიზაციის განხორციელების მკაფიოდ განსაზღვრული პოლიტიკა.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, სახელმწიფო ქონების მართვის გაუმჯობესებისა და პრივატიზაციის პროცესის როლის ამაღლებისთვის ბიუჯეტის შემოსავლების ზრდაში მიზანშეწონილად მიგვაჩნია: პირველი, როგორც უცხოური ინვესტორებისათვის, ასევე პრივატიზების პროცესში ჩამოყალიბებული მესაკუთრეთა და მეწარმეთა ახალი ფენებისათვის შესაფერისი გარემოს შექმნა; მეორე, სახელმწიფოს ხელში დარჩენილი ქონების მართვის ეფექტურობის ამაღლება; მესამე, უმოქმედო ქონების რესტრუქტურიზაციის განხორციელება; მეოთხე, მიმდინარე პერიოდში და პერსპექტივაში ქვეყნის პრივატიზაციის პოლიტიკის სამომავლო მიმართულებების განსაზღვრა; მეხუთე, პრივატიზაციის პროცესში არსებული კანონდარღვევებიდან (საპრივატიზაციო ქონების ღირებულების ხელოვნურად შემცირება და სტრატეგიული და ექსპორტზე ორიენტირებული ობიექტების სხვადასხვა კლანების მიერ დაბალ ფასებში ხელში ჩაგდება) გამომდინარე, საჭიროა პრივატიზაციის შედეგების გადახედვა და ცალკეულ შემთხვევაში დეპრივატიზაციის შესახებ საკითხის დაყენება; მეექვსე, იმ საწარმოებში, სადაც გარკვეული პრობლემებია მართვის თვალსაზრისით და ამავე დროს, სახელმწიფოს ინტერესებიდან გამომდინარე, გაუმართლებელია საწარმოს პრივატიზაცია, ამ შემთხვევაში უნდა განხორციელდეს ამ საწარმოთა გარკვეული ვადით მართვაში გადაცემა; მეშვიდე, ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის მისაღწევად საჭიროდ მიგვაჩნია პარალელურად სათანადო საკანონმდებლო, სტრუქტურულ და ადმინისტრაციული ცვლილებების განხორციელების პროცესის დაჩქარება. გამოყენებული ლიტერატურა 1. ლ. ჩიქავა. საქართველოს ეკონომიკის სოციალური არაორიენტირებულობა და მისი განმსაზღვრელი ფაქტორები. საქართველოს ეკონომიკურ მეცნიერებათა აკადემია. შრომები I ტომი. თბილისი, საგამომცემლო ფირმა “სიახლე”, 2000. გვ., 20. გ. ლაბარტყავა. პრივატიზაციის მიზანი, შედეგები და პრობლემები. გარდამავალი პერიოდის საფინანსო-ეკონომიკური პრობლემები საქართველოში (ტომი IV), თბ., ფინანსების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი, 2000. გვ., 372. ნ. სანთელაძე. საქართველოში ეკონომიკური რეფორმების მაკრო- და მიკრო ასპექტები. საქართველოს ეკონომიკურ მეცნიერებათა აკადემია. შრომები I ტომი. თბ., საგამომცემლო ფირმა “სიახლე”. 2000. გვ., 40.
2. სოციალურ-ეკონომიკური გაჯანსაღებისა და ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფის პროგრამა. საქართველოს ეკონომიკის, მრეწველობის და ვაჭრობის სამინისტრო. თბ., 2000. გვ., 14.
3. საქართველოს ეკონომიკის მიმართულებები. ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი. კვარტალური მიმოხილვა. 2001. #3-4, გვ., 41.
4. მ. რაზმაძე, ნ. მეტრეველი. პრივატიზაცის პრობლემები და 2000 წლის სეკვესტრირებული ბიუჯეტი. // მაკრო მიკრო ეკონომიკა. 2000. #7-8. გვ., 21.
5. ვ. პაპავა. საქართველოში კორუფციის შეზღუდვის ეკონომიკური მიდგომა. საქართველოს ეკონომიკის მიმართულებები. ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი. კვარტალური მიმოხილვა. 2001. #2, გვ., 64.
6. გ. გამსახურდია. ფინანსების როლი საქართველოს გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში. თბ., გამომცემლობა მერიდიანი. 1997. გვ., 81.