საქართველოში სახაზინო ვალდებულებათა მიმოქცევის ზოგიერთი საკითხის შესახებ
თამარ ჭანკოტაძე
საქართველოში სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ისტორია იწყება, ფაქტობრივად, 1997 წლის 21 აგვისტოდან, როცა ქვეყნის საფინანსო სისტემაში დამკვიდრდა ფასიანი ქაღალდების ახალი ფორმა – სახაზინო ვალდებულებები – მოკლევადიანი სასესხო ფასიანი ქაღალდი.
ამ დროისათვის უკვე არსებობდა მეტ-ნაკლებად მოწესრიგებული ფულად-საკრედიტო სისტემა; ინფლაციის მიღწეულმა დონემ, მყარი ეროვნული ვალუტის დამკვიდრებამ, სტაბილურმა ეკონომიკურ-პოლიტიკურმა გარემომ ქვეყანაში ნიადაგი მოამზადა სახაზინო ვალდებულებათა გამოშვებისათვის. მხოლოდ ერთი, მაგრამ არცთუ უმნიშვნელო ფაქტორი ეჭვის ქვეშ აყენებდა სახაზინო ვალდებულებების ემისიის წარმატებით განხორციელებას. ეს იყო საბანკო ქსელის მწირი ლიკვიდური აქტივები. ”ფინანსთა სამინისტროს იმთავითვე გაცნობიერებული ჰქონდა, რომ საქართველოს თავისებურებიდან გამომდინარე, წმინდა საბაზრო პრინციპების გამოყენება სახაზინო ვალდებულებათა მართვის პროცესში მომავალში გარკვეულ სიძნელეებს შეუქმნიდა, მაგრამ საერთაშორისო სავალუტო ფონდის დაჟინებული მოთხოვნით ამ პრინციპებს არ გადაუხვია და ამ პროცესების მართვისას მხოლოდ ორ ძირითად ბერკეტს იყენებს. ესაა რეგულირება სახაზინო ვალდებულებათა ემისიის მოცულობითა და აუქციონების ჩატარების სიხშირით”.
საქართველოში სახაზინო ვალდებულებათა გამოშვება, იმ ძირითადი მიზნების გარდა, რომლებსაც მოკლევადიანი სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვება ემსახურება (სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტისა და ბიუჯეტის მოკლევადიანი საკასო სხვაობის დაფარვა), სხვა მიზნებსაც ისახავდა, სახელდობრ:
1. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ჩამოყალიბებასა და განვითარებას;
2. მეორადი საფონდო ბაზრის შექმნისა და განვითარების სტიმულირებას;
3. თავისუფალი ფულადი მასისა და საპროცენტო განაკვეთების რეგულირებას;
4. ლარის სტაბილურობისა და სავალუტო ინტერვენციების შემცირების წყაროს შექმნას;
5. ფინანსური ინსტრუმენტების შემოსავლიანობის განმსაზღვრელი ”ათვლის წერტილის” შექმნას;
6. მასობრივი, სანდო, სტაბილური, შემოსავლიანი ფასიანი ქაღალდის შექმნას;
7. საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ადგილობრივი ინვესტორების მიზიდვას;
8. საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე უცხოელი ინვესტორების მიზიდვას.
წინამდებარე სტატიის მიზანია იმის გარკვევა, თუ რამდენად მოხერხდა იმ მიზნების მიღწევა, რასაც სახაზინო ვალდებულებათა ემისია ისახავდა.
სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების განმსაზღვრელი უპირატესი ძალა აქვს 1995 წელს მიღებულ საქართველოს კანონს ”სახელმწიფო ვალის შესახებ”. სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების განსაკუთრებული უფლება აქვს ფინანსთა სამინისტროს ეროვნულ ბანკთან შეთანხმებით (ქვეყნის პრეზიდენტის თანხმობით). სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების, განთავსების, მიმოქცევისა და დაფარვის წესი განისაზღვრება აღნიშნული კანონის შესაბამისად შემუშავებული დებულებით ”საქართველოს ფინანასთა სამინისტროს სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების, განთავსების, მიმოქცევის, აღრიცხვისა და დაფარვის შესახებ”. სახაზინო ვალდებულებები მოკლევადიანი ფასიანი ქაღალდებია, ანუ დაფარვის ვადით ერთ წლამდე, ამასთან, დაფარვის ვადა უნდა იყოს 7 დღის ჯერადი. სახაზინო ვალდებულებების გამოშვება ხდება ეროვნული ვალუტით, არამატერიალიზებული ფორმით, ჩანაწერით საბუღალტრო დავთარში. სახაზინო ვალდებულებები იყიდება დისკონტით და იფარება ნომინალური ღირებულებით. ერთი სახაზინო ვალდებულების ნომინალური ღირებულება 100 ლარს შეადგენს (1997 წლის 18 დეკემბრამდე ნომინალური ღირებულება იყო 1000 ლარი).
სახაზინო ვალდებულებები იყიდება აუქციონზე. აუქციონზე გასატან სახაზინო ვალდებულებათა რაოდენობას განსაზღვრავს საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, საქართველოს ეროვნულ ბანკთან შეთანხმებით. მონაცემები გამოტანილ სახაზინო ვალდებულებათა რაოდენობის, დაფარვის თარიღისა და განაცხადების წარდგენის ვადის შესახებ ქვეყნდება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით 5 დღით ადრე.
სახაზინო ვალდებულებათა აუქციონში მონაწილეობის უფლება აქვს პირველად დილერ ბანკებს, კომერციულ ბანკებს და მათი მეშვეობით – რეზიდენტ და არარეზიდენტ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს” (მუხლი 2, პუნქტი 2.1). სამწუხაროდ, სახაზინო ვალდებულებათა პირველად ბაზარზე შუამავლების (კომერციული ბანკების) გარეშე მონაწილეობის უფლება არა აქვს საინვესტიციო ბანკებს (ანუ ”საბროკერო კომპანიებს”), ვინაიდან სწორედ მათ (და არა კომერციულ ბანკებს) ძალუძთ წვრილი ინვესტორების, აგრეთვე მოსახლეობის დანაზოგის აკუმულირება. კომერციული ბანკები არ არიან დაინტერესებული შედარებით მცირე ოდენობის სახსრებთან მუშაობით. შესაბამისად, პოტენციულ ინვესტორთა წრე ძალიან შეზღუდულია. რუსეთის ფედერაციაში, მაგალითად, ინვესტორთა წრის გაფართოების მიზნით კერძო პირთა სახსრების, წვრილი ინვესტორების მიზიდვის ხარჯზე 1995 წელს ფინანსთა სამინისტრომ გამოუშვა სახელმწიფო საშემნახველო სესხის ობლიგაციები. ვფიქრობთ, რომ არსებობს ამ პრობლემის მოხსნის მეორე გზაც – სახაზინო ვალდებულებათა პირველად ბაზარზე საბროკერო კომპანიების უშუალო დაშვება. სხვაგვარად ”სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების, განთავსების, მიმოქცევის, აღრიცხვისა და დაფარვის შესახებ” დებულების ის ნაწილი, რომელიც სახაზინო ვალდებულებათა აუქციონში მონაწილეობის უფლებას ანიჭებს ფიზიკურ (და, სხვათა შორის, ბევრ იურიდიულ პირსაც) ფარატინა ქაღალდად რჩება.
სახაზინო ვალდებულებათა აუქციონში მონაწილეობის შესახებ განაცხადი შეიძლება იყოს კონკურენტული ან არაკონკურენტული. კონკურენტული განაცხადი კონკურსში მონაწილეობს, ხოლო არაკონკურენტული – არ მონაწილეობს, მისი დაკმაყოფილება ხდება აუქციონზე წარმატებული კონკურენტული განაცხადების საშუალო შეწონილი ფასით. აუქციონზე გატანილ სახაზინო ვალდებულებათა 20% დაიჯავშნება არაკონკურენტული განაცხადების დასაკმაყოფილებლად. ამასთანავე, არაკონკურენტული განაცხადების დაჯავშნილი ლიმიტიდან ათ-ათი პროცენტი გამოიყენება პირველადი დილერი ბანკებისა და სხვა ინვესტორების არაკონკურენტული განაცხადებისათვის. ემისიის 10%-იანი ლიმიტის სრულად გამოუყენებლობის შემთხვევაში დარჩენილი ოდენობა გადადის პირველადი დილერი ბანკების და/ან სხვა არაკონკურენტული განაცხადების დასაკმაყოფილებლად.
დებულების მე-2 მუხლის 2.4 პუნქტის თანახმად, პირველად დილერ ბანკებს უფლება აქვთ, წარმოადგინონ ”როგორც კონკურენტული, ისე არაკონკურენტული განაცხადები, ამასთან, არაკონკურენტული განაცხადები – არაუმეტეს გამოშვებული ემისიის 10%-სა. ”სხვა ინვესტორებს უფლება აქვთ წარადგინონ მხოლოდ ერთი არაკონკურენტული განაცხადი – არაუმეტეს 200 ცალი სახაზინო ვალდებულებების ყიდვის თაობაზე და შეუზღუდავად კონკურენტული განაცხადები”. ამასთანავე, კონკურენტული განაცხადებისათვის დაწესებულია ქვედა ზღვარი; კერძოდ, იურიდიული პირის მიერ წარდგენილ კონკურენტულ განაცხადში სახაზინო ვალდებულებათა რაოდენობა არ უნდა იყოს 10 ცალზე ნაკლები (19; მუხლი 2, პუნქტი 2.3). ვფიქრობთ, რომ ”საქართველოს ფინანასთა სამინისტროს სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების, განთავსების, მიმოქცევის, აღრიცხვისა და დაფარვის შესახებ” დებულების ეს მუხლი გარკვეულ ხარვეზს შეიცავს. კერძოდ, ცალსახად არ არის განსაზღვრული, როგორია პირველადი დილერი ბანკის სტატუსის არმქონე კომერციული ბანკის მიერ საკუთარი სახელით წარდგენილი არაკონკურენტული განაცხადების ლიმიტი – არაუმეტეს გამოშვებული ემისიის 10%-სა, როგორც პირველადი დილერი ბანკისა, თუ მხოლოდ ერთი, თანაც არაუმეტეს 200 ცალისა, როგორც ეს ინვესტორებისათვის არის დაწესებული. და კიდევ ერთი: დებულებით განმარტებულია, რომ ”დაჯავშნილი 20%-იანი ლიმიტიდან ათ-ათი პროცენტი გამოიყენება პირველადი დილერი ბანკებისა და სხვა ინვესტორების არაკონკურენტული განაცხადებისათვის”.. გამომდინარე აქედან, იბადება კითხვა: ამ ათი პროცენტის გაანგარიშებისას რომელ კატეგორიას მიეკუთვნება პირველადი დილერი ბანკის სტატუსის არმქონე კომერციული ბანკების მიერ საკუთარი სახელით წარდგენილი არაკონკურენტული განაცხადები?
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი ბაზრის სტრუქტურა შეესაბამება საბაზრო პრინციპებს. სახაზინო ვალდებულებათა მართვის პროცესში გამოიყენება რეგულირების ორი ძირითადი ბერკეტი – ესაა რეგულირება სახაზინო ვალდებულებათა ემისიის მოცულობითა და აუქციონების ჩატარების სიხშირით. სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი განთავსებისას სრულად არის დაცული საბაზრო ეკონომიკის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპი – ბაზრის გამჭვირვალობა. სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი განთავსების შედეგები ქვეყნდება გაზეთებში ”საქართველოს რესპუბლიკა” და ”ბანკი+”. გარდა ამისა, ეროვნული ბანკის ”საიტზე” შესაძლებელია სრული ინფორმაციის მიღება სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი განთავსების შესახებ, დაწყებული 1997 წლიდან, მიმდინარე წლის ბოლო აუქციონამდე (ფაქტობრივი მონაცემები სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი ბაზრის შესახებ დიაგრამის სახით წარმოდგენილია პირველ ნახატზე).
მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად, სახაზინო ვალდებულებით მეორადი ვაჭრობა ნებადართულია ან ბანკთაშორის სივრცეში, ან საფონდო ბირჟაზე. ამასთან, სახაზინო ვალდებულებებით საბანკო ვაჭრობის წესები განისაზღვრება ”საქართველოს ფინანასთა სამინისტროს სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების, განთავსების, მიმოქცევის, აღრიცხვისა და დაფარვის შესახებ” დებულებით, ხოლო მეორადი საჯარო ვაჭრობა რეგულირდება ”ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ” საქართველოს კანონით, ფასიანი ქაღალდების კომიიისა და შესაბამისი საფონდო ბირჟის წესებით. სახაზინო ვალდებულებით მეორადი საჯარო ვაჭრობის ორგანიზატორია მხოლოდ საფონდო ბირჟა.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ”ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ” კანონის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი, რომლითაც განსაზღვრულია საფონდო ბირჟაზე სავაჭროდ დაშვებული ფასიანი ქაღალდების სახეები, აშკარა ხარვეზს შეიცავს. კერძოდ, ”ბ” ქვეპუნქტი ეწინააღმდეგება კანონმდებლობას სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისიის შესახებ, ვინაიდან აქ სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემიტენტად დასახელებულია ეროვნული ბანკი, რომელსაც ამის უფლებამოსილება არ გააჩნია. სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების განსაკუთრებული უფლება აქვს მხოლოდ ფინანსთა სამინისტროს. შესაბამისად, გამოდის, რომ აღნიშნული მუხლის ამ ნაწილით საფონდო ბირჟაზე სავაჭროდ შეიძლება წარმოდგენილ იქნეს არარსებული ფასიანი ქაღალდი.
რაც შეეხება სახაზინო ვალდებულებათა მეორადი ბაზრის ფაქტობრივ მდგომარეობას, მისი დახასიათება რამდენიმე სიტყვით თუ შეიძლება, თუმცა ეს უმნიშვნელოვანესი საკითხია. სხვა რომ არაფერი ვთქვათ, კარგად ცნობილია ის, რომ ძლიერი მეორადი ბაზარი იგივე პირველადი ბაზრის განვითარების უცილობელი წინაპირობაა. ბუნებრივია, რომ ყველა ინვესტორი დაინტერესებულია იმით, რომ იმ ფასიან ქაღალდებს, რომელშიც ის კაპიტალს აბანდებს, მაღალი ლიკვიდურობა ჰქონდეს. სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ”პოპულარობა” განპირობებულია არა მარტო იმით, რომ ეს ქაღალდები ურისკო ფასიან ქაღალდებად ითვლება, არამედ იმითაც, რომ მათ მაღალი ლიკვიდურობა ახასიათებს. ეს ნიშნავს, რომ საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებელია ამ ფასიანი ქაღალდების სწრაფი რეალიზება; შესაბამისად, ეს არის ასეთ ფასიან ქაღალდებში ამჟამად თავისუფალი სახსრების დაბანდების კარგი სტიმული. გარდა ამისა, მაღალი ლიკვიდურობა იძლევა დაბალი დანახარჯებით მსხვილი გარიგებების შესრულების საშუალებასაც. მაგრამ ამის უზრუნველსაყოფად საჭიროა შესაბამისი მექანიზმის არსებობა. ასეთი მექანიზმი კი სწორედ მეორადი ბაზარია, რომლის უმნიშვნელოვანესი ნიშანია ლიკვიდურობა – წარმატებული და ფართო ვაჭრობის შესაძლებლობა, რაც მცირე დროში, კურსის უმნიშვნელო მერყეობით და შედარებით დაბალი ხარჯით ფასიანი ქაღალდების დიდი მოცულობის გაყიდვის საშუალებას იძლევა.
მაგრამ, სამწუხაროდ, სახაზინო ვალდებულებების მეორადი ბაზრის განვითარების დღევანდელი მდგომარეობის დახასიათება მართლაც მხოლოდ რამდენიმე სიტყვით შეიძლება. ჯერ ერთი, ინფორმაციის სიმწირის გამო. როგორც აღინიშნა, ეროვნული ბანკის საიტზე შესაძლებელია სრული ინფორმაციის მიღება სახაზინო ვალდებულებათა პირველადი ბაზრის შესახებ, დაწყებული 1997 წლიდან, მიმდინარე, 2005 წლის, ბოლო აუქციონამდე. მაგრამ რაც შეეხება მეორად ვაჭრობას, აქ ძველი მონაცემები (ეგრეთ წოდებული ”არქივი”) არ არსებობს, არის მხოლოდ ერთი რუბრიკა – ”სახაზინო ვალდებულებათა მიმოქცევა მეორად ბაზარზე 2003-2004 წლებში”, რომელზეც განთავსებულია ერთადერთი ცხრილი, სახელწოდებით ”2004 წლის სახაზინო ვალდებულებების მეორად ბაზარზე შემდგარი გარიგებების დინამიკა”, რომელიც შეიცავს მონაცემებს მხოლოდ სექტემბრის ჩათვლით. გაუგებარია, რატომ მხოლოდ სექტემბრამდე – იმიტომ, რომ შემდგომი სამი თვის განმავლობაში გარიგება არ დადებულა, თუ იმიტომ, რომ მონაცემები არასრულია? სათანადო შენიშვნა, რომელიც ამ კითხვაზე პასუხს გაგვცემდა, ამ ცხრილს არ ახლავს.
სახაზინო ვალდებულებათა ყიდვა-გაყიდვის შესახებ გარიგებები იდება უშუალოდ ბანკებს შორის დადებული ხელშეკრელებების საფუძველხე. თუ 2004 წლის მონაცემებით ვიმსჯელებთ, რომლებიც, ამასთანავე, როგორც ჩანს, არასრულია (მხოლოდ სამი კვარტალის მაჩვენებლებს შეიცავს), ამ გარიგებათა მოცულობა საკმაოდ შთამბეჭდავია. რაც შეეხება საბირჟო ვაჭრობას, მიუხედავად იმისა, რომ სახაზინო ვალდებულებები შეტანილია საქართველოს საფონდო ბირჟის ლისტინგში, მათი ყიდვა-გაყიდვის შესახებ დადებულ გარიგებათა საერთო ოდენობა 2000 ლარს (!) არ აღემატება. ცხადია, რომ ეს უფრო პრეცედენტის დაშვებას ჰგავს, ვიდრე ამ ფასიანი ქაღალდებით საბირჟო ვაჭრობას.
აქ თავს მცირე გადახვევის უფლებას ვაძლევთ. ამ ორი ხსენებული კანონის გაცნობისას ჩვენი ყურადღება ერთმა, პირველი შეხედვით უმნიშვნელო, დეტალმა მიიქცია. სახელდობრ, ახლად გამოშვებული სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების პირველად გაყიდვას ეწოდება ”განთავსება”, სწორედ ეს ცნებაა ნახმარი მარეგულირებელი დებულების სახელწოდებაში. მაგრამ არასახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების პირველადი გაყიდვისათვის ”ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ” კანონით შემოღებულია სხვა ცნება – ”საჯარო შეთავაზება” (მუხლი 3). მკითხველი ალბათ ჩათვლის, რომ ბოროტად ვიყენებთ მის დროს, როცა ასეთ უმნიშვნელო დეტალზე ვჩერდებით; სწორედ ამიტომაც ეს აბზაცი ბოდიშის მოხდით დავიწყეთ. მაგრამ მაინც… მართალია, სიტყვა ”განთავსება” ქართულ ენაში არ არსებობს (იხ. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, სინონიმთა ლექსიკონი, ორთოგრაფიული ლექსიკონი და ა. შ.)2, მაგრამ იგივე ფუძის მქონე სახელზმნა (საწყისი) – ”მოთავსება” ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში განმარტებულია, როგორც ”ადგილის დაკავება, დაბინავება”, ხოლო სიტყვა ”შეთავაზება” – როგორც ”თავაზიანად შეძლევა, წინადადების მიცემა რისამე შესახებ”. პირველი სიტყვა უკვე იმთავითვე გულისხმობს, რომ ნაგულისხმები ქმედების შესრულებას წინ არაფერი დაუდგება, ის, თუ შეიძლება ასე ითქვას, გარანტირებულად შესრულებადია. ამისაგან განსხვავებით, მეორე ცნების – ”შეთავაზების” სემანტიკური მნიშვნელობა გარანტირებულ შესრულებას არ გულისხმობს. იმის გათვალისწინებით, რომ პირველი ეხება სახელმწიფო ფასიან ქაღალდს (რომელიც ურისკო ფასიან ქაღალდად ითვლება), ხოლო მეორე – კორპორაციულს, უნდა ვაღიაროთ, რომ ორივე ცნება კარგად ასახავს კონტექსტს. ეს, თავის მხრივ, უნებლიედ ბადებს კითხვას იმის შესახებ, რომ კორპორაციულ ფასიან ქაღალდებთან მიმართებაში გამოყენებული ცნება – ”საჯარო” ასევე კონტექსტის ამსახველია. თუ გავიხსენებთ, რომ ამჟამად არსებული რეალობა სწორედ ასეთია, ანუ სახაზინო ვალდებულებები მართლაც არ არის საჯარო ფასიანი ქაღალდი (ვგულისხმობთ დე-ფაქტო მდგომარეობას), ბუნებრივად ჩნდება ეჭვი, რომ გამოყენებული ტერმინები უნებლიედ ასახავს კანონმდებლის ჭეშმარიტ (და არა დეკლარირებულ) განზრახვას: სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები იმთავითვე ხომ არ იყო განკუთვნილი პირთა ვიწრო წრისათვის?
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, პასუხები ზემოთ დასმულ კითხვაზე, თუ რამდენად მოხერხდა იმ მიზნების მიღწევა, რასაც სახაზინო ვალდებულებათა ემისია ისახავდა, ძნელი არ არის.
ჯერ ერთი, სახაზინო ვალდებულებების მეორადი ორგანიზებული საბირჟო ბაზრის არარსებობის გამო ცალსახად უარყოფითია პასუხი იმაზე, მოხერხდა თუ არა მეორადი საფონდო ბაზრის შექმნა და განვითარების სტიმულირება. ხომ ცხადია, რომ საბანკო ვაჭრობა საბირჟო ბაზრის განვითარებას ხელს ვერ შეუწყობს.
მეორეც, მეორადი ორგანიზებული საბირჟო ბაზრის არარსებობა, აგრეთვე ის, რომ სახაზინო ვალდებულებათა პირველად აუქციონზე უშუალო მონაწილეობის უფლება არა აქვთ საბროკერო კომპანიებს, რაც პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის ინვესტორთა ფართო წრის მიზიდვას, გვაძლევს უფლებას, დავასკვნათ, რომ ვერ მოხერხდა მასობრივი, სანდო, სტაბილური, შემოსავლიანი და, რაც მთავარია, საჯარო ფასიანი ქაღალდის შექმნა.
დაბოლოს, იგივე მიზეზების გამო ვერ მოხერხდა კიდევ ერთი მიზნის მიღწევა, სახელდობრ, ფინანსური ინსტრუმენტების შემოსავლიანობის განმსაზღვრელი ”ათვლის წერტილის” შექმნა.
აღნიშნული ხარვეზის მიუხედავად, რომელიც ალბათ მექანიკურ შეცდომად შეიძლება ჩაითვალოს, ამჟამად მოქმედი მარეგულირებელი კანონმდებლობა არ შეიცავს ისეთ ნორმებს, რომლებიც აფერხებს სახაზინო ვალდებულებებით მეორად საჯარო ვაჭრობას. ეს კი ნიშნავს, რომ სახაზინო ვალდებულებათა მეორადი ბაზრის ფაქტობრივი არარსებობა განპირობებულია, როგორც ჩანს, სხვა მიზეზებით.
საქართველოს ფასიანი ქაღალდების კომისიის მიერ შემუშავებულ ”საბროკერო კომპანიების საწყისი საკუთარი კაპიტალის მიმართ მოთხოვნების შესახებ წესი” ამცირებს მეორადი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მონაწილეთა რიცხვს საბროკერო კომპანიების ხარჯზე. ვფიქრობთ, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დღევანდელი მდგომარეობის გათვალისწინებით საბროკერო კომპანიათა მიმართ წაყენებული მოთხოვნები ზედმეტად მკაცრია.