ეს გზა ევროპამდე მიგვიყვანს!
ნინო არველაძე
ევროპისკენ გზის გაკვალვა რთული და ხანგრძლივი პროცესია, ამ ფაქტის დასამტკიცებლად საკმარისია თურქეთის მაგალითი გავიხსენოთ, რომელმაც ევროპისკენ სწრაფვა 1923 წლიდან დაიწყო და წარმატებული რეფორმების მიუხედავად, ჯერ კიდევ ვერ აკმაყოფილებს ევროკავშირის წევრობისათვის მოთხოვნილ სტანდარტებს. საქართველოს ევროპულ სამეზობლო პოლიტიკაში ჩართვით, ევროკავშირმა გარკვეული პასუხისმგებლობა აიღო საკუთარ თავზე საქართველოს განვითარების საკითხში. მეზობელი ქვეყნისა და ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების მაგალითის მიხედვით, ცხადია, რომ საქართველოს პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცნობიერებაში მოკლევადიან პერსპექტივაში არა ევროკავშირის წევრობა, არამედ მისკენ მიმავალი გზის შედეგიანი გავლა უნდა გაიწეროს. ევროკავშირისა და საქართველოს მჭიდრო თანამშრომლობა და საქართველოს მხრიდან მოთხოვნების დაკმაყოფილება, ქვეყანას იმ ევროპულ რელსებზე გადაიყვანს, რომელიც ქვეყნას მსოფლიო მასშტაბის პრესტიჟს, ქა-რთველებს კი, ნანარტ კეთილდღეობას მოუტანს.
პოლიტიკისა და მართვის კონსალტინგ ჯგუფი (PMCG) და საერთაშორისო სავაჭრო პალატა საქართველოში German Marshall Fund-ის დაფინანსებით, ახორციელებენ პროექტს “საქართველოს ევროპის საბაჟო კავშირში ინტეგრაციის პერსპექტივები”, რაც მიზნად ისახავს შემდგომი ნაბიჯებისათვის საფუძვლის მომზადებას და საქართველოს მთავრობისთვის დეტალური სამოქმედო გეგმის შემუშავებაში ხელშეწყობას.
საქართველოს ევროპის კავშირთან და ევროსტრუქტურებთან ინტეგრაციის საკითხში მნიშვნელოვანია პოლიტიკური თემები და პოლიტიკურად ევროპასთან ინტეგრაცია, ასევე, დღის წესრიგში დგება კონკრეტული მიმართულებები. ქვეყნის ინტეგრაციისათვის აუცილებელია საქართველოს დაახლოება ევროპაში განვითარებულ სისტემებთან. ერთ-ერთი ყველაზე პრინციპული და მნიშვნელოვანია, ვაჭრობის თემა, რომელიც თავისთავად უკავშირდება საბაჟო სისტემებს, აცხადებს პოლიტიკისა და მართვის კონსალტინგ ჯგუფის (PMCG) დამფუძვნებელი, ალექსი ალექსიშვილი.
საბაჟო კავშირის თემა ევროგაერთიანებასთან უშუალოდ არ არის დაკავშირებული, თურქეთი, რომელიც არ გახლავთ ევროპის კავშირის წევრი ქვეყანა, ევროპის საბაჟო კავშირის წევრია, ფლობს ყველა იმ აქტივს, რომელიც აუცილებელია ქვეყნის ეკონომიკის გასავითარებლად.
საქართველოსთვის საინტერესო მაგალითია თურქეთის საბაჟოს განვითარების ტენდენციები, ისევე, როგორც ბულგარეთისა და რუმინეთის მაგალითები, რომლებიც ევროპის კავშირის წევრები გახდნენ, აღნიშნულ ქვეყნებში ევროპასთან ინტეგრაციის ასპექტში იდგა საბაჟო სისტემების ჰარმონიზაციის აუცილებლობა. თურქმა საბაჟო ექსპერტმა, ჰაკიტ გოგჩელიკმა ქართულ მხარეს დეტალურად გაუზიარა, თუ რა გზა გაიარა თურქეთის საბაჟო სისტემამ ევროპის საბაჟო კავშირში გასაწევრიანებლად, რაც საქართველოსთვის მნიშვნელოვანი საკითხია, რადგან თურქეთი ევროპასთან ინტეგრაციის განსაკუთრებულ გზას გადის. 1995 წელს ძალაში შევიდა ევროკავშირ-თურქეთის საბაჟო კავშირის ხელშეკრულება, რომელიც თურქეთის საგარეო ვაჭრობის განვითარებაში უმნიშვნელოვანესი სტიმული აღმოჩნდა.
სახელმწიფო მინისტრის მოადგილე ევროპისა და ევროატლანტიკის ინტეგრაციის საკითხებში, თამარ ბერუჩაშვილი აცხადებს, რომ საქართველო ევროკავშირის ურთიერთობები თვისობრივად განსხვავებულ ეტაპზე გადადის: ბრიუსელში ხელი მოეწერა ევროკავშირ-საქართველოს შორის სავიზო მიმოსვლის გამარტივების ხელშეკრულებას, რაც პირველი აუცილებელი ნაბიჯია ინტეგრაციული პროცესების განვითარების საკითხში, ხელშეკრულება მნიშვნელოვანია რიგითი მოქალაქეებისათვის, მაგრამ განსაკუთრებულია ბიზნესისთვის – ევროკავშირ-საქართველოს ურთიერთობების გაღრმავებისათვის. ივლისის შუა რიცხვებში ოფიციალურად გაიხსნება მოლაპარაკება საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ასოცირების ხელშეკრულების თაობაზე, რაც ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ახალი სამართლებრივი ჩარჩოა და ითვალისწინებს პოლიტიკურ ასოცირებას, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია – ეკონომიკურ სფეროში ძალიან მასშტაბურ ეკონომიკურ ინტეგრაციას. რასაკვირველია, ეკონომიკური ინტეგრაციის კომპონენტი ითვალისწინებს საინვესტიციო ეკონომიკური თანამშრომლობის გაღრმავებას და “ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის”” ხელშეკრულების გაფორმებას ამ პროცესში ჩართულ ქვეყანასთან. “ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება”” არის არა მხოლოდ საბაჟო ტარიფების გაუქმება ვაჭრობაში, არამედ სერიოზული ჰარმონიზაცია და დაახლოება ეკონომიკური კანონმდებლობის სფეროში. ევროკავშირსა და საქართველოს შორის, იმ ნორმებისა და სტანდარტების თანმიმდევრული შემოტანა საქართველოს ეკონომიკურ კანონმდებლობაში, რომელთაც ითვალისწინებს ევროკავშირის კანონთა წიგნი. საქართველოს მთავრობას ყველაზე მნიშვნელოვან პრიორიტეტად მიაჩნია ყველა იმ ვალდებულების დროულად და წარმატებით გახორციელება, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, რაც შეიძლება სწრაფად, წლის ბოლომდე, გავხსნათ მოლაპარაკება “ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ””. სანიტარია, ფიტოსანიტარია, ვეტერინარია, სურსათის უვნებლობა და ასევე, სტანდარტები, კონკურენციის პოლიტიკა, ეს არის სფეროები, სადაც საქართველომ ვალდებულებები უნდა შეასრულოს.
თამარ ბერუჩაშვილმა განაცხადა, რომ სამუშაო შეხვედრა საბაჟო კავშირზეა კონცენტრირებული, მაგრამ, რეალურად, საბაჟო კავშირიც და სავაჭრო ურთიერთობების განვითარებაც ითვალისწინებს იმ ნორმების და სტანდარტების შემოტანას ქვეყანაში, რომელიც ჩამოყალიბებულია ევროკავშირის საერთო ბაზრის, საერთო ეკონომიკური სივრცის სიტემაში და დიალოგის გახსნა ბიზნესთან, რომელიც მომხმარებელია ახალი შესაძლებლობების და დამკვეთი მთავრობისთვის, თუ რა უნდა მას რომ დაინახოს ევროკავშირთან ურთიერთობების გაღრმავებით.
საქართველოს საბაჟო სისტემის მიმოხილვა წარმოადგინა PMCG- ის უფროსმა კონსულტანტმა, ბონდო ბოლქვაძემ.
2007 წელს საქართველოს საბაჟო საგადასახადო ადმინისტრაციას შეერწყა და “შემოსავლების სამსახური” ჩამოყალიბდა, რომელსაც იურიდიული პირის სტატუსი აქვს. საქართველოს საბაჟოს ოპერაციები იმართება შვიდი რეგიონალური ცენტრის მიერ, რომლებიც გეგმავენ და აკონტროლებენ საბაჟო გამშვები პუნქტების აქტივობას და მის ოფისებს.
საბაჟო გამშვები პუნქტები მუშაობენ ყოველ დღე 24 საათის განმავლობაში, მათ აქვთ ანტი-კონტრაბანდული ფუნქცია, მაგრამ საქართველოს საბაჟო უმეტესად ორიენტებულია ფისკალურ ამოცანების შესრულებაზე. რესურსები ხმარდება ფიზიკური პირებისა და ტრანსპორტის მოკვლევასა და ინსპექტირებას, ასევე, გადაზიდვებისას ელექტრონულ და დოკუმენტურ რეგისტრაციას. საბაჟო გამშვებ პუნქტებზე ადექვატური ინფრასტრუქტურის სიმწირის გამო, იმპორტირებული საქონელი უმეტესად კერძო საბროკერო ფირმებში ბაჟდება. საბაჟო გამშვები პუნქტები მხოლოდ იმპორტირებული საქონლის რეგისტრაციას ახორციელებს, მაგრამ პრობლემაა ლოგისტიკისა და საწყობების კუთხით, რაც საბაჟო პროცედურებისათვის უაღრესად მნიშვნელოვანია. სამწუხაროდ, ფოთის საზღვაო პორტის შესაძლებლობებსაც კი აღემატება საქონლისთვის სრული დოკუმენტაციური საბაჟო პროცედურების გატარება. მთლიანად, საქართველოში 16 საბაჟო გამშვები პუნქტია და მხოლოდ 11 მათგანს შეუძლია სრული მომსახურების გაწევა ტვირთისა და მგზავრთათვის.
საქართველოში რეგიონული დაქვემდებარების 10 საბაჟო გადასახადების მოსაკრები პუნქტია, რომელიც ქვეყანაში ყველა საქონელს აბაჟებს, გარდა იმ მგზავრების მცირე იმპორტისა, რომელბიც საბაჟო გამშვებ პუნქტებში მსახურობენ.
საქართველოს მოძველებული საბაჟო სისტემა კორუფციის მაღალი დონით გამოირჩეოდა. სისტემის მოდერნიზაციისათვის პირველი გადადგმული ნაბიჯი საქართველოს მთავრობის მხრიდან იყო საბაჟო პერსონალის რეფორმა. ამჟამად, საქართველოს საბაჟო პუნქტებში ცხრაასზე მეტი თანამშრომელი მუშაობს. 2005 წლიდან საბაჟოზე დასაქმებულთა 95% შეიცვალა. რეფორმა ითვალისწინებდა კორუმპირებული ჩინოვნიკების ახალგაზრდა და მოტივირებული თანამშრომლებით ჩანაცვლებას. ადმინისტრაციამ შეიმუშავა სტანდარტული წესები, რომლის მიხედვითაც ახალ დასაქმებულებს ევალებათ სატრეინინგო კურსის გავლა და ოთხთვიანი გაცვლითი პროგრამის გავლა თანამდებობაზე დანიშვნამდე. თანამშრომელთა ჩანაცვლების პროცესი ინტენსიური იყო და ითვალისწინებდა ძველ და ახალ თანამშრომლებს შორის ნებისმიერი კავშირის გაწყვეტას იმ მიზნით, რომ ახალ თანამშრომლებს წინამორბედებისგან მემკვიდრეობით არ გადასცემოდათ კორუმპირებულობა. თანამშრომლების დათხოვნით საბაჟო ადმინისტრაციამ აღმოფხვრა კორუფცია საქართველოს საბაჟოზე, მაგრამ მის ნაცვლად წააწყდა ისეთ პრობლემას, რომელიც სერიოზულ ზიანს აყენებს ქვეყნის ბიზნეს კლიმატსა და ვაჭრობის განვითარებას – პროფესიონალთა ნაკლებობა და საბაჟო ჩინოვნიკებისათვის აუცილებელი უნარ-ჩვევების ნაკლებობა. სწორედ ამიტომ, კვლავ მაღალია საბაჟო პერსონალის ცვლის დონე. საბაჟო ადმინისტრაციას არ გააჩნია თანამშრომლების შენარჩუნების ეფექტური პროგრამა. ნათლად არ არის განსაზღვრული როლები და პასუხისმგებლობა თითოეული ფუნქციისა დასაქმებულის ყველა დონეზე. შემუშავებული არ არის საბაჟო პერსონალის ქცევის ნორმები, სხვადასხვა რეგულაციებში მხოლოდ რამდენიმე დადგენილება მოიპოვება, თუ როგორ უნდა იქცეოდეს საბაჟო მოსამსახურე.
2008 წელს, რისკების მართვის დანერგვამ მკვეთრად შეცვალა ქვეყნის ბიზნეს გარემო, თუმცა, ამ ეტაპზე, მხოლოდ საბაჟო დეკლარაციის მოდული მუშაობს და, რაც შეეხება ტრანზიტულ მოდულს, ის ტესტირების რეჟიმშია.
დეკლარირებული საქონელი ხვდება ოთხიდან ერთ-ერთ დერეფანში
– მწვანე (ავტომატური გაშვება);
– ყვითელი (მხოლოდ დოკუმენტური შემოწმება);
– წითელი (დიკუმენტური და ფიზიკური შემოწმება);
– ლურჯი (იგივეა, რაც მწვანე დერეფანი, იმ განსხვავებით, რომ ექვემდებარება გაშვების შემდგომ კონტროლს).
რისკების მართვის პროგრამის დანერგვით შემცირდა განბაჟებისთვის საჭირო დრო, ხარჯები, მინიმუმამდე დავიდა ადამიანური ფაქტორი. ცხადია, რისკის კრიტერიუმები შემდგომ განვითარებასა და განახლებას მოითხოვს.
საქართველოს მიერ რატიფიცირებული საერთაშორისო შეთანხმებები:
1. საერთაშორისო კონვენცია საქონლის აღწერისა და კოდიფიცირების სისტემის შესახებ – 2009 წლიდან;
2. კონტეინერების შესახებ კონვენცია – 1999 წლიდან;
3. საერთაშორისო კონვენცია საბაჟო დანაშაულის პრევენციის და გამოძიების მიზნით თანამშრომლობის შესახებ (Nairobi Convention) – 2009 წლიდან;
4. საერთაშორისო კონვენცია საქონლის სასაზღვრო კონტროლის ჰარმონიზაციის შესახებ – 1999 წლიდან;
5. საერთაშორისო კონვენცია საქონლის თIღ წიგნაკით საერთაშორისო გადაზიდვების შესახებ (TIR Convention) – 1994 წლიდან;
6. საქონლის საგზაო გადაზიდვების კონტრაქტების შესახებ კონვენცია (CMR Convention) – 1999 წლიდან.
საქართველოს საბაჟო კანონმდებლობის მიმოხილვა
2006 წელს ევროკავშირის მოდელის მიხედვით შემუშავდა საბაჟო კანონმდებლობა, სადაც ცხადად სჩანს მნიშვნელოვანი შეუსაბამობები, რომლებიც სერიოზულ ხელისშემშლელ ფაქტორებს წარმოადგენენ მოვაჭრეებსათვის, ასე მაგალითად:
საბაჟო რეჟიმებია – თავისუფალ მიმოქცევაში გაშვება, ექსპორტი, ტრანზიტი, დროებითი იმპორტი, საბაჟო დასაწყობება, გადამუშავება საბაჟო კონტროლქვეშ, გადამუშავება საბაჟო ტერიტორიის გარეთ.
საბაჟო კონტროლის ქვეშ გადამუშავება განცალკევებული რეჟიმი არ არის, მაგრამ ის შეერწყა საბაჟო კონტროლქვეშ გადამუშავებას და ერთი რეჟიმი შეადგინა. ასევე, არსებობს რეექსპორტი, საბაჟო კონტროლქვეშ საქონლის განადგურება და საქონლის თავისუფალ ზონაში ან თავისუფალ საწყობში მოთავსება.
მოვაჭრეს შეუძლია პირდაპირი კავშირის დამყარება საბაჟოსთან ან საბაჟო წარმომადგენლობების გამოყენება. განვითარებული ქვეყნების უმეტესობაში, თუ მოვაჭრეს ეჭვი ეპარება იმ ოპერაციის კანონიერებაში, რომლის განხორციელებასაც აპირებს, მას შეუძლია საბაჟოსგან მოითხოვოს გადაწყვეტილების მიღება იმპორტის შემოტანამდე. აღნიშნული მხოლოდ იმპორტირებულ ტვირთს არ ეხება, არამედ, ნებისმიერ ოპერაციას, რომელიც საბაჟო ხელმძღვანელობისგან დამტკიცებას მოითხოვს. მსგავს ინფორმაციას სამართლებრივი ვალდებულება გააჩნია და მოვაჭრე არ შეიძლება იყოს დასჯის საგანი ან დადანაშაულებული, თუ ის საბაჟო ხელმძღვანელობის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას მიჰყვება. საქართველოს საბაჟო ვალდებულია მიიღოს წინასწარი გადაწყვეტილება მოვაჭრის მოთხოვნის საფუძველზე, მაგრამ სამართლებრივი ვალდებულების გარეშე, რაც იმას ნიშნავს, რომ თუ მოვაჭრეს სურს საქონლის განსაკუთრებული რეჟიმის ქვეშ მოქცევა და მსგავსი ოპერაციისათვის საბაჟოსგან კანონიერ დასტურს მოითხოვს, მან შესაძლებელია მიიღოს წინასწარი მტკიცება (საბაჟოს წინასწარი გადაწყვეტილება), მაგრამ ის დაცული არ არის დასჯისგან, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ის მსგავსი გადაწყვეტილების საფუძველზე მოქმედებს, რადგან ნებისმიერი სხვა საბაჟო ოფიცერმა შესაძლებელია კანონს თავისებური ინტერპრეტაცია მოუძებნოს.
საბაჟო ჯარიმა გამოიყენება განსაკუთრებული დარღვევების დროს და მისი მოცულობა თითოეული შემთხვევისთვის მკაცრად არის განსაზღვრული, რაც საბაჟო ოფიცერს გადაწყვეტილების მიღებაში მოქნილობას არ აძლევს, რაც ერთი მხრივ, უაღრესად მნიშვნელოვანია სამართლიანი და მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღებისას, მაგრამ მეორე მხრივ, მსგავსი მიდგომა აბათილებს კორუფციის რისკს. ადამიანური ფაქტორის მთლიანი გამოკლებამ შესაძლებელია შეცდომის დამშვები მოვაჭრისათვის არასამართლიანი შედეგი მოიტანოს. თუ ორი მოვაჭრე ამცირებს გადასახადებს, მაგრამ ერთი ამას ჩადის შეცდომით, მეორე კი, განზრახ, ორივე მათგანი ერთნაირად მკაცრი ზომებით ისჯება, რადგან კანონი არ იძლევა გამოძიების საშუალებას, რათა გაირკვეს, თაღლითობის მიზნით შემცირდა გადასახადი თუ შეცდომის გამო.
კანონი, ასევე, არ უშვებს ნებაყოფლობითი აღიარების საფუძველზე მოვაჭრის ჯარიმისგან განთავისუფლებას. ასევე, მნიშვნელოვანია საქონლის გაშვების შემდგომი საბაჟო კონტროლის საჭიროება, რაც განვითარებას და მხარდაჭერას მოითხოვს.
2009 წლიდან საქართველოს საბაჟოზე დაინერგა რისკის საფუძვლის მქონე ტვირთის შერჩევითი პროგრამა, რომელიც მხოლოდ საბაჟო ტერიტორიაზე არსებულ ოფისებში ხორციელდება და არა სასაზღვრო გამშვებ პუნქტებზე. რისკის კრიტერიუმები ინტეგრირებულია პროგრამაში “ასიკუდა ვორლდ””, რაც დეკლარირებული ტვირთის ფიზიკურ შემოწმებას მხოლოდ 10-15%-ს მოითხოვს.
საქართველოს კანონმდებლობა საბაჟო ღირებულების ნაწილში შესაბამისობაშია მოყვანილი GATT-ის სტანდარტებთან, თუმცა, საბაჟო ადმინისტრაციას უჭირს საბაჟო ღირებულების წესების ზედმიწევნით კარგად შესრულება.
პრობლემები:
არასაკმარისი რესურსები საბაჟო ღირებულების აუდიტის ჩასატარებლად;
არასაკმარისი პროფესიული რესურსები;
საბაჟო ღირებულების აუდიტის ჩასატარებელი საკანონმდებლო ბაზის ბოლომდე მოუმზადებლობა;
მაღალი რისკის მატარებელი სავაჭრო პარტნიორები;
იმპორტიორების მიერ საბაჟო ღირებულების ხელოვნურად შემცირება.
ზემოთხსენებული პრობლემების გამო საქართველოს საბაჟო 2005-2008 წლებში ცდილობდა ხელოვნურად შემცირებული ღირებულების კონტროლს ინვოისის საფუძველზე, რაც მნიშვნელოვნად რთულდებოდა განსაკუთრებით, რისკის ქვეყნებიდან შემოსული ტვირთების განბაჟებისას, 2008 წლიდან, ტვირთების განბაჟება სრულდება ტრანზაქციის ღირებულების მიხედვით.
მსგავსი ცვლილების მიუხედავად, პრობლემა კვლავ გადაუჭრელია, სუსტი შეფასების კონტროლისა და ტვირთის გაშვების შემდგომი შეფასების აუდიტის სისტემის არარსებობის გამო.
საქართველოს საბაჟო სისტემაში საბაჟო დოკუმენტაციაზე დაყრდნობით ანგარიშსწორება ბანკის საშუალებით ხდება. თუმცა, გვერდს ვერ ავუვლით ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრობლემას, როგორიცაა დავების გადაწყვეტის საკითხი. მიმდინარე საბაჟო კოდექსში ჩადებულია ჩანაწერი, რომელიც პირდაპირ გადამისამართდება საგადასახადო კოდექსის დავების სისტემის მიმართ, რომ ყველა საბაჟო დავა უნდა გადაწყდეს საგადასახადო დავის მსგავსად. საქართველოში არსებობს სამსაფეხურიანი აპელაციის სისტემა. პირველი და მეორე საფეხური ფინანსთა სამინისტროს სისტემაშია მოთავსებული. ნებისმიერი საბაჟო გადაწყვეტილება შესაძლებელია გასაჩივრდეს შემოსავლების სამსახურში. შემოსავლების სამსახურის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება შესაძლებელია გასაჩივრდეს ფინანსთა სამინისტროს დავების გადაწყვეტის საბჭოში. მესამე და უმაღლესი საფეხური იერარქიაში არის სასამართლო, სადაც შესაძლებელია ნებისმიერი წინა გადაწყვეტილების გასაჩივრება.
უმეტეს შემთხვევაში, მოვაჭრეები იძულებულნი არიან თავი შეიკავონ დავებისგან, რადგან საკანონმდებლო ბაზის მიხედვით, მათი საქონელი დაპატიმრებულია დავის გადაწყვეტამდე, ხოლო დავის გადაწყვეტის საკითხი კი, შესაძლებელია რამდენიმე კვირის, ან თვეების განმავლობაში გაგრძელდეს, რაც ბიზნესს შესაძლებელია ფატალურ შედეგად დაუჯდეს. ამას გარდა, ყოფილა შემთხვევები, როდესაც მოვაჭრემ სასამართლოში გაასაჩივრა საბაჟოს გადაწყვეტილება, სასამართლომ არაადექვატური პროფესიონალური რესურსების გამო კვლავ საბაჟო სამსახურს მიმართა დეტალების დასადგენად. მსგავსი ფაქტები ამტკიცებს, რომ საქართველოში შეუძლებელია არსებობდეს დავების სამართლიანი გადაწყვეტის სისტემა, თუ – არსებობს მხოლოდ ერთკომპონენტიანი ხელისუფლება, რომელიც იღებს გადაწყვეტილებას და განიხილავს საჩივრებს კვლავ თავის გადაწყვეტილების შესახებ.
მნიშვნელოვანი პრობლემაა გადაწყვეტილების მიღების გამჭვირვალობა: შემოსავლების სამსახურისა და ფინანსთა სამინისტროს დავების გადაწყვეტის საბჭოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები არ არის საჯარო და ხელმიუწვდომელია.
საქართველოს საბაჟო კანონმდებლობა გაიოლებულ პროცედურებს სთავაზობს “ოქროს სიაში” რიცხულ კომპანიებს. “ოქროს სიის” პროგრამა ცხოვრებას უადვილებს კანონმორჩილ კომპანიებს, მათ უვადდებათ გადასახდელების გადახდა, უიოლდებათ განბაჟების პროცედურა, რაც ვაჭრობის განვითარებისთვის მნიშვნელოვანია. თუმცა, ასეთი მიდგომები ჯერჯერობით არ ვრცელდება მცირე მოვაჭრეებზე.
საქართველოს საბაჟო სისტემაში ყველაზე რეფორმირებული სფერო ბოლო 5 წლის განმავლობაში საინფორმაციო ტექნოლოგიებია. საინფორმაციო ტექნოლოგიების დანერგვა ოთხ მიმართულებას მოიცავს: არსებული სისტემის მხარდაჭერა და განვითარება; ბიზნესის განგრძობითობის მხარდაჭერა, ელექტრონული მომსახურების გაფართოება, ახალი ინტეგრირებული გადაწყვეტის განვითარება. ფინანსთა სამინისტროს მიერ იგეგმება საინფორმაციო ტექნოლოგიების სისტემის მენეჯმენტის დანერგვა მომავალ წელს. 2010 წელს იგეგმება საინფორმაციო ტექნოლოგიების ინფრასტრუქტურის ბიბლიოთეკის სტანდარტების დანეგვა. ჩვეულებრივი მოვაჭრეები (“ოქროს სიის” წევრების გარდა), საბაჟო საწყობები, ტვირთისა და საბაჟო აგენტებს სისტემაზე ხელმისაწვდომნი არ არიან, აქედან გამომდინარე საქართველოში შესაძლებელი არ არის ქაღალდის გარეშე ოპერაციების ჩატარება, სრული ელექტრონული მომსახურების შესაძლებლობა რადიკალურად შეცვლის საქართველოს საბაჟოს განვითარების დონეს.
ტექნიკური არაეფექტურობის გამო, ელექტრონული მომსახურება როგორიცაა: დეკლარაციების წარდგენა, გადასახდელების გადახდა, განბაჟება, ჯერჯერობით, არ არის დანერგილი. ძალიან ბევრი პროცედურა ჯერ კიდევ ქაღალდის დოკუმენტებით სრულდება. საქართველოს საბაჟო სისტემა საინფორმაციო პროცედურებისათვის იყენებს პროგრამას “ასიკუდა”, ამჯერად, პროგრამის დონე ამაღლებულია – “ასიკუდა ++” და “ასიკუდა ვორლდ” ვერსია. სირთულეს წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ პროგრამა მთელი ქვეყნის მასშტაბით არ არის დანერგილი. სისტემა, რამდენიმე ევროპელი ექსპერტის მიერ შეფასდა და დაასკვნეს, რომ ის აკმაყოფილებს უმაღლეს საინფორმაციო სტანდარტებს.
თურქეთის საბაჟო
რეფორმის გამოცდილება თურქეთ-ევროპის კავშირის საბაჟო კავშირის მფარველობის ქვეშ
თურქეთი ყოველთვის უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა სხვა ევროპულ ქვეყნებთან ურთიერთობებს, მან მისი ეკონომიკის, პოლიტიკისა და სოციალური სტრუქტურების “დასავლეთიზირება”” მეცხრამეტე საუკუნიდან დაიწყო, პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ 1923 წელს თურქეთმა აირჩია დასავლეთევროპული მოდელი მისი ახალი სეკულარული სტრუქტურის გასავითარებლად. თურქეთი გაეროს, ჩრდილო ატლანტიკური ორგანიზაციის, ევროპის საბჭოსა და OECD-ის წევრი ქვეყანაა და ასევე, დასავლეთევროპული კავშირის ასოცირებული წევრია. ცივი ომის დროს თურქეთი დასავლური ალიანსის ნაწილი იყო, იცავდა თავისუფლებას, დემოკრატიასა და ადამიანის უფლებებს. თურქეთი თამაშობდა და თამაშობს სასიცოცხლო როლს ევროპული კონტინენტის დაცვაში და მისი საგარეო პოლიტიკის პრინციპული ელემენტები გაერთიანებულია ევროპელ პარტნიორებთან. პოლიტიკურ სფეროში დასავლეთ ევროპასთან მჭიდრო თანამშრომლობა, ბუნებრივია, ეკონომიკურ სფეროში ანალოგიურ ურთიერთობებს მოითხოვდა. 1959 წლიდან თურქეთმა ევროპის ეკონომიკურ კავშირთან ურთიერთობა დაიწყო. 1963 წლის ანკარის შეთანხმება და 1970 წლის დამატებითი პროტოკოლი ის ორი მნიშვნელოვანი დოკუმენტია, რომელმაც მოახდინა მომავალი საბაჟო კავშირის იდენტიფიცირება და დაამტკიცა სრული წევრობის საბოლოო მიზანი.
1996 წლის 1 იანვრის შეთანხმება საბაჟო კავშირის შესახებ შესასრულებელი კალენდრის მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო, რომელიც ფარავს ყველა საწარმოო პროდუქტს და სოფლის მეურნეობის პროდუქტებს, რომელიც შეადგენდა 1995 წელს ევროკავშირსა და თურქეთს შორის ვაჭრობის 93%-ს.
თურქეთის საერთაშორისო გამოცდილება
1953 წელს თურქეთი მსოფლიო საბაჟო ორგანიზაციის წევრი გახდა, ის, ასევე, დაკავშირებულია ბევრ ქვეყანასთან ორმხრივი ადმინისტრაციული შეთანხმებით, რომლებიც დაფუძნებულია ორმხრივ შეთანხმებებზე მსოფლიო საბაჟო ორგანიზაციებთან. 1954 წელს თურქეთმა ხელი მოაწერა ევროპის ეკონომიკური საბჭოს კონვენციას ხმელეთით საქონლის საერთაშორისო გადაზიდვების შესახებ, ასევე, ტურისტული გაიოლების კონვენციას, კერძო ავტომობილების მუდმივი იმპორტის შესახებ კონვენციას, საერთაშორისო ტრანსპორტის მარშრუტის კონვენციას, კონტეინერის კონვენციას და პალეტის კონვენციას.
მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრობისას, თურქეთმა მიიღო ორგანიზაციის შეფასების პრინციპები 1994 წელს, რომლის მიხედვითაც იმპორტი უნდა შეფასდეს მისი ტრანზაქციის ღირებულების საფუძველზე და არა დამოწმებული წერილის მიხედვით, იმ შემთხვევაში, თუ არ არსებობს მნიშვნელოვანი ეჭვი, რომელიც მეორადი შეფასების წესის გამოყენების საშუალებას იძლევა.
ზემოთხსენებულმა საერთაშორისო გამოცდილებამ თურქეთს გაუიოლა ევროპის კავშირთან საბაჟო კავშირის შექმნისათვის საჭირო მოთხოვნილ კანონმდებლობასთან ადაპტაცია.
თურქეთის საბაჟო ადმინისტრაციის სტრუქტურა საბაჟო კავშირამდე
1990-იანი წლების დასაწყისამდე და მის შემდეგ თურქეთის საბაჟო მომსახურება მიჩნეული იყო არაეფექტურად და კორუფციულად. ჩინოვნიკები და მოვაჭრეები ერთობლივად განიხილავდნენ მდგომარეობას, როგორც ბიზნესის მთავარ დამაბრკოლებელს, რომელიც აუცილებლად უნდა გაუქმებულიყო, რათა უკეთესად მომხდარიყო თურქეთის ინტეგრაცია მსოფლიო ეკონომიკაში და სარგებელი მიეღო საერთაშორისო ვაჭრობიდან.
1994 წლამდე თურქეთის საბაჟო ადმინისტრაცია ღირებულების ბრიუსელის განსაზღვრებას იყენებდა, რომელიც მწარმოებლების დასაცავად გამოიყენებოდა თურქეთში, თუმცა, იწვევდა გაუმჭვირვალობას, იმპორტიორები, რომლებმაც არ იცოდნენ აღიარებული ფასები, არ იცოდნენ რამდენი შეიძლებოდა გადაეხადათ მათ მიერ იმპორტირებულ პროდუქტზე. 1994 წელს თურქეთმა მსო-ს შეფასების პრინციპი მიიღო, ერთი წლის შემდეგ, რაც ხელი მოაწერა GATT VII მუხლს. მსო-ს შეფასების პრინციპმა თავდაპირველად სიძნელეები გამოიწვია, მაგრამ გამჭვირვალე გახადა საბაჟო გადასახადები და ვალდებულებები. ერთი წლის შემდეგ საბაჟო გადასახადების საფუძვლად ინვოისის ღირებულება აიღეს.
საბაჟო
ადმინისტრაციის
ეფექტურობის გაზომვა
თურქეთში არ იზომებოდა ადგილობრივი საბაჟო ოფისების ეფექტურობა, საბაჟო მომსახურება უმეტესად განხილული იყო, როგორც ქვეყნის დამცავი ინსტრუმენტი იმპორტირებული საქონლისგან. ძველი მიდგომის გამო, სათანადო ყურადღება არ ექცეოდა საგარეო ვაჭრობას და საბაჟო ოფისების ეფექტურობის გაზომვას. განბაჟების პროცედურა დროში იყო გაწელილი, მრავალჯერადი და დამღლელი. თურქეთის საბაჟო დახურული ადმინისტრაცია იყო, გამორიცხული იყო სხვა ინსტიტუტებისა და კერძო სექტორის ჩარევა. თურქეთის საბაჟოს მნიშვნელოვანი პრობლემები ჰქონდა დეკლარირების კუთხით, რომელიც უამრავი ფურცლისგან შედგებოდა და არავითარ სტანდარტს არ ექვემდებარებოდა საბაჟო კავშირის მოთხოვნის შესაბამისად, 1996 წლის ერთი ადმინისტრაციული დოკუმენტის მიღებამდე, როდესაც თურქეთმა დაიწყო ერთი ფურცლის სტანდარტის გამოყენება საბაჟო დეკლარაციის ფორმით ნებისმიერი საბაჟო პროცედურისათვის.
გაიოლებული საბაჟო პროცედურების დანერგვის ნაკლებობა
საბაჟო კავშირის ჩამოყალიბებამ თურქეთს მოუტანა ახალი საბაჟო კოდექსი და მასთან ერთად, ინსტიტუციონალური გაიოლების პროცედურები. ევროპის გარდა, თურქეთს არ ჰქონდა თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმება არც ერთ სხვა ქვეყანასთან საბაჟო კავშირის ჩამოყალიბებამდე, შემდეგ კი მან გააფორმა ასეთი ხელშეკრულება ყველა იმ ქვეყანასთან, რომლებსაც თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ხელშეკრულება ჰქონდა ევროპის კავშირს.
ანკარის შეთანხმება
1959 წელს თურქეთმა პირველად გააკეთა განაცხადი ევროპის ეკონომიკურ კავშირთან გაერთიანების თაობაზე, ევროპის ეკონომიკური კავშირის პასუხი იყო რჩევა ასოციაციის შექმნის თაობაზე, სანამ თურქეთს ნება დაერთვებოდა წევრობაზე და ხელი მოეწერა თურქეთის რესპუბლიკასა და ევროპის ეკონომიკური კავშირს შორის ასოციაციის შექმნის შესახებ შეთანხმებას (ანკარის შეთანხმება), რომელიც ძალაში 1964 წელს შევიდა. შეთანხმება უზრუნველყოფდა თურქეთის სრულუფლებიან წევრობას ევროპის ეკონომიკურ კავშირში ჩამოყალიბებული სამი ფაზის გავლით საბაჟო კავშირისა, რომელსაც შედეგად თურქეთის ეკონომიკურ სივრცეში ინტეგრაცია უნდა მოჰყოლოდა.
თურქეთის საფეხურეობრივი გაწევრიანების სამი ფაზა:
მოსამზადებელი ფაზა (1964-1970);
გარდამავალი (1973-1995);
დამასრულებელი ფაზა (1996 წლიდან სრულ ეკონომიკურ ინტეგრაციამდე).
1970 წელს ძალაში შევიდა დამატებითი პროტოკოლი, რომელშიც დეტალურად გაიწერა საბაჟო კავშირის შექმნის პროცედურები. პროტოკოლის თანახმად, მის ძალაში შესვლასთან ერთად, ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება (EEC) გააუქმებდა თურქეთიდან იმპორტის სატარიფო და რაოდენობრივ ბარიერებს. ამასთან, თურქეთიც იმოქმედებდა ანალოგიურიად 12 და 22-წლიანი ორი კალენდარული განრიგის შესაბამისად და მოითხოვდა თურქეთის ეკონომიკური კანონმდებლობის ჰარმონიზაციას ევროგაერთიანების კანონმდებლობასთან. გარდა ამისა, დამატებითი პროტოკოლი ითვალისწინებდა მხარეებს შორის ფიზიკურ პირთა თავისუფალ მომოსვლას მომდევნო 12-დან 22-წლამდე.
თურქეთი-ევროკავშირის ასოციაციის საბჭომ, რომელიც წარმოადგენს ასოციაციის უმაღლესი რანგის ორგანოს და შედგება თურქეთისა და ევროგაერთიანების წევრი ქვეყნების საგარეო საქმეთა მინისტრებისგან, მიიღო გადაწყვეტილება 1/95, თურქეთსა და ევროგაერთიანებას შორის საბაჟო კავშირის შექმნის თაობაზე სამრეწველო და გადამამუშავებელი სოფლის მეურნეობის საქონლით ვაჭრობისათვის, რომელიც 1995 წლის 31 დეკემბერს ამოქმედდა.
საბაჟო კავშირის ამოქმედებასთან ერთად, თურქეთმა გააუქმა ყველა გადასახდელი ევროკავშირიდან სამრეწველო საქონლის იმპორტზე, ზოგიერთი დროებითი გამონაკლისის გარდა.
გარდა ამისა, თურქეთი დათანხმდა 5 წლის განმავლობაში მოეხდინა მესამე ქვეყნებიდან იმპორტირებული სამრეწველო საქონლის ტარიფებისა და სხვა ექვივალენტური გადასახდელების ჰარმონიზაცია ევროკავშირის საერთო გარე ტარიფებთან და ქვეყნის მისადაგება ევროკავშირის კომერციულ პოლიტიკასთან, ასევე, შეღავათიანი სავაჭრო რეჟიმი ცალკეულ მესამე ქვეყნებთან.
საბაჟო კავშირის შედეგად, ევროკავშირსა და ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის წევრ ქვეყნებში ნაწარმოები სამრეწველო საქონლის ომპორტზე შეწონილი ტარიფი 5,9% დან 0%-მდე, ხოლო მესამე ქვეყნებში წარმოებული ანალოგიური საქონლისთვის 16%-დან 4,2%-მდე შემცირდა.
საბაჟო მოდერნიზაციის პროექტი GYMOP
1999-2002 წლებში მსოფლიო ბანკის ფინანსური რესურსების დახმარებით შესაძლებელი გახდა თურქეთის საბაჟო კანონმდებლობის განახლება და სავაჭრო ტრანზაქციათა ავტომატიზაცია.
ჰარმონიზაციის საჭიროება ევროკავშირის კანონმდებლობის შესაბამისად;
კომუნიკაციის უქონლობა ადმინისტრაციასა და დეკლარანტებს შორის;
დროის ფლანგვა სახელმძღვანელოს მომზადებისას;
სუსტი ადამიანური რესურსები ეფექტური კონტროლის განხორციელებისას;
დროის ფლანგვა სახელმძღვანელოს გამოკვლევისას;
საბაჟო რეგულირებების არაერთგვაროვანი გამოყენება;
გადაწყვეტილებების მიმღებსა და შემსრულებელ ორგანოებს შორის ინფორმაციის გაცვლის დროს წარმოქმნილი დაბრკოლებები.
აღნიშნული პრობლემების მოგვარება საბაჟო მოდერნიზაციის პროექტის GYMOP საშუალებით გახდა შესაძლებელი.
თურქეთის საბაჟო
რეფორმების გამოცდილება იძლევა რეკომენდაციას
კაპიტ გოჩელიკმა განაცხადა, რომ რეფორმისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი შიდა ძალები იყო. საბაჟო კავშირის გადაწყვეტილებამ 1/95 მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა თურქეთის სავაჭრო კანონმდებლობაში, მათ შორის, საბაჟო კანონმდებლობაში, მოდერნიზაციასა და ევროპის კავშირთა კანონების ჰარმონიზაციაში.
უაღრესად მნიშვნელოვანია პოლიტიკური და ადმინისტრაციული ნება, რომლის გარეშეც შეუძლებელია წარმატებული რეფორმის გატარება, ასევე, პარტნიორობა საჯარო სექტორსა და კერძო სექტორს შორის. სტრატეგიის შემუშავებისას კი, სწორი მენეჯმენტი, ფრთხილი დაგეგმვა და მონიტორინგის ხარისხი რეფორმის მომავალს განსაზღვრავს. რეფორმის კატალიზატორად მიიჩნევა ტექნოლოგიებიც. ტექნოლოგიური მხარდაჭერის გარეშე, თურქეთის საბაჟო ვერ შეძლებდა განეხორციელებინა საკანონმდებლო ცვლილებები და გაიოლებული პროცედურების პრაქტიკაში დანერგვა.
ბულგარეთის გამოცდილებაზე ევროპის საბაჟო კავშირში ინტეგრაციის პროცესში კონსულტანტმა, ბულგარეთის ფინანსთა სამინისტროსთან არსებული ცენტრალური საბაჟოს დირექტორატის განბაჟების შემდგომი სააუდიტო დირექტორატის ყოფილმა დირექტორმა ანდრეი ვიდენოვმა ისაუბრა.
ბულგარეთის საბაჟო ადმინისტრაცია წარმოადგენდა ცენტრალიზირებულ ადმინისტრაციულ სტრუქტურას, რომელსაც ფინანსთა სამინისტროს დაქვემდებარებაში მყოფი ეროვნული საბაჟო სააგენტო მართავდა. 2004 წელს მთლიანად დასაქმებულთა რიცხვი შეადგენდა 3 826 ადამიანს. 2007 წელს ბულგარეთი და რუმინეთი ევროპის კავშირს შეუერთდნენ. საბაჟოზე დასაქმებულთა რიცხვი კი ბულგარეთმა ხოლოდ რამდენიმე თვის წინ შეამცირა. ევროპის კავშირში გაწევრიანებამდე ბულგარეთმა გრძელი და ხანგრძლივი გზა გაიარა, პროცესის ერთ-ერთი მთავარი მონაწილე კი, ბულგარეთის საბაჟო ადმინისტრაცია იყო, რომლის პრიორიტეტიც გახლდათ ბულგარეთის მომზადება, რომ წარმატებულად შეერთებოდა ევროპის კავშირის საბაჟო კავშირს, რომელიც საერთო სავაჭრო პოლიტიკაში ერთ-ერთ წამყვან როლს თამაშობს. ქვეყნის საბაჟო ადმინისტრაციის მთავარ მიზანს წარმოადგენდა ჰარმონიზირებული კანონმდებლობის ეფექტური დანერგვა ადმინისტრაციის რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაციის მეშვეობით.
ანდრეი ვიდენოვმა დაწვრილებით გააცნო დამსწრე საზოგადოებას, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია მოლაპარაკების თითოეული რაუნდი განვითარების სურვილის მქონე ქვეყნისათვის და დასძინა, რომ თითეული მოლაპარაკებიდან ქვეყანამ მისთვის აუცილებელი მიდგომა უნდა შეიმუშაოს იმ საკითხების მიმართ, რომლის გადაწყვეტასაც ევროპის კავშირი მოითხოვს. 2007-2013 წლების ევროკავშირ-საქართველოს სტრატეგიული დოკუმენტი საქართველოს ხელმძღვანელობასთან მჭიდრო კონსულტაციების შემდეგ შეიქმნა, მასში დასახული მთავარი ამოცანების შესრულება და პრიორიტეტების დასახვა მომდევნო მოლაპარაკებების წარმატების გარანტია იქნება.
ევროკავშირ-საქართველოს სამოქმედო გეგმა საკანონმდებლო ბაზის რეფორმას მოიცავს, რომელიც ორმხრივი ვაჭრობის გაიოლებასა და ბაზარზე შეღწევადობას უკავშირდება, მასში შედის საქართველოს საბაჟოს საკანონმდებლო ბაზისა და პროცედურების შესაბამისობა საერთაშორისო და ევროპის კავშირის სტანდარტებთან. აღნიშნული კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს, რომ საქართველოს არ უნდა ჰქონდეს დიდი მოლოდინი ქვეყნისთვის განსაკუთრებული გამონაკლისების დაშვების შესახებ. საჭიროა, ქვეყანამ ნათლად ჩამოაყალიბოს პრიორიტეტების ნუსხა, სადაც დასახული მიზნები ქვეყნის ინტერესებს მოემსახურება და მათი მიღწევა პოლიტიკური ნებით და მხარდაჭერით იქნება შესაძლებელი.
