კახეთის რეგიონის ტურისტული პოტენციალი

დოც. ნ. კაციტაძე დოც. ლ.კოჭლამაზაშვილი

საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც შეესაბამება, ერთი მხრივ, საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებს და, მეორე მხრივ, ქვეყნის სოციალ-ეკონომიკურ განვითარებას, ობიექტურად ამძაფრებს მოთხოვნებს საგადასახადო რეფორმების მიმართ, რადგანაც საგადასახადო სისტემის რეფორმირებამ მნიშვნელოვანი როლი უნდა შეასრულოს ფისკალური პროგრამების რეალიზაციის პროცესში. 2005 წელს სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლები (გრანტების გარეშე) დაგეგმილია მთლიანი შიდა პროდუქტის 15,7 პროცენტის ოდენობით, რაც 2000-2003 წლების დონეს 4,5-5 პროცენტით აღემატება.

ამდენად, მოსალოდნელია, რომ მაკროეკონომიკური განვითარების ოპტიმისტური მოლოდინი პოზიტიურ გავლენას ბიუჯეტის შემოსავლებზეც მოახდენს. ამასთან, ოპტიმისტურ მოლოდინს წინ უსწრებს საგადასახადო სისტემის სერიოზული ნაკლოვანებები, რაც დამახასიათებელია გარდამავალი პერიოდის ეკონომიკისათვის: ჩრდილოვანი ეკონომიკა, კონტრაბანდის დიდი მოცულობა, გადასახადების
ადმინისტრირების დაბალი დონე, აღრიცხვიანობის მოუწესრიგებლობა, საწარმოოებსა და ორგანიზაციების მწირი ფინანსური შესაძლებლობანი, არასრულყოფილი კანონმდებლობა, გადასახადის გადამხდელისა და შესაბამისი მაკონტროლებელი ორგანოების პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებათა არარსებობა და ა.შ. სწორედ აღნიშნულმა განაპირობა, რომ ქვეყნის ეკონომიკური კრიზისი ყველაზე მწვავედ ფინანსურ კრიზისში ვლინდებოდა და აისახებოდა ქვეყნის მთავარ ფინანსურ გეგმაში – სახელმწიფო ბიუჯეტში. აღნიშნული საშუალებას გვაძლევს, დავასკვნათ, რომ საგადასახადო სისტემა ძალიან არასამართლიანი იყო მრავალი საგადასახადო შეღავათის დაწესებით და გადასახადებისგან გათავისუფლებით, აგრეთვე გადასახადების გადახდისგან თავის არიდების ფაქტების დაუსჯელობით, ფაქტობრივად, ძირს უთხრიდა საბაზრო ეკონომიკის ძირითად მოთხოვნას ჯანსაღი კონკურენტული გარემოს შექმნის შესახებ. ქვეყანაში მიმდინარე საგადასახადო რეფორმა მიზანად ისახავს:
საერთო საგადასახადო ტვირთის შემცირებას (ბიუჯეტის ხარჯების შემცირებასთან ერთად);
საგადასახადო სისტემის დამამახინჯებელი მოქმედების შესუსტებას და საგადასახადო ტვირთის თანაბარ განაწილებას (უპირველეს ყოვლისა, დაუსაბუთებელი შეღავათების გაუქმებით);
გადასახადების ადმინისტრირების გამკაცრებას ანუ დაუსჯელობის სინდრომის აღმოფხვრას. ეკონომიკაზე საგადასახადო დატვირთვის შემცირებამ (განსაკუთრებით კანონმორჩილ გადამხდელებზე), საგადასახადო სისტემის ლიბერალიზაცია-გამარტივებამ და გადამხდელების დაცვის უზრუნველყოფამ,
ბუნებრივია, ხელი უნდა შეუწყოს საინვესტიციო გარემოს განვითარებას და დაბეგვრის სფეროდან გამოსული კაპიტალის ლეგალურ სფეროში დაბრუნებას.
ბიუჯეტის დანაკარგების შევსება მოსალოდნელია საგადასახადო ბაზის გაფართოების (შეღავათების გაუქმების), ბიზნესის ჩრდილქვეშიდან გამოსვლის (საწარმოების რეაქცია საგადასახადო განაკვეთების შემცირებასთან დაკავშირებით) და აქციზურ საქონელზე გადასახადების გაზრდისა და საგადასახადო ადმინისტრირების გამკაცრების საფუძველზე. ეჭვას არ იწვევს ის ფაქტი, რომ საგადასახადო რეფორმის მიზნები პრინციპში სწორად იქნა შერჩეული. ამასთან დაკავშირებით
მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, უფრო დეტალურად განვიხილოთ ქართული საგადასახადო სისტემისათვის დამახასიათებელი პრობლემები.
ექპერტების აზრით, მეტად მნიშვნელოვანი პრობლემა იყო გადასახადებისგან თავის არიდების მასშტაბები. ექვსი ძირითადი სახის გადასახადის (დღგ, აქციზი,
საბაჟო, საშემოსავლო, მოგება, სოციალური გადასახადი) გაანალიზებით დავინახავთ, რომ მათგან მიღებულ პოტენციურ
შემოსავლებს, ბარენც ჯგუფის შეფასებით, შეეძლო შეედგინა 1,664 მლრდ ლარი (დღგ-453 მლნ ლარი, აქციზი-385 მლნ ლარი, საბაჟო-70 მლნ ლარი, საშემოსავლო-
320 მლნ ლარი, მოგება-253 მლნ ლარი, სოციალური გადასახადი – 183 მლნ ლარი, აქედან გამომდინარე, თითქმის 1 მლრდ ლარი ჩრდილოვან სექტორს შეემატა1.
აღსანიშნავია ასევე ერთობლივი შემოსავლის აღრიცხვის მექანიზმის მნიშვნელოვანი ნაკლოვანებანი. კერძოდ, სამეწარმეო საქმიანობისათვის აქტივების რეალიზაციით მიღებული ნამეტის, ძირითადი საშუალებების რეალიზაციით, პროცენტების სახით მიღებული შემოსავლების, დივიდენდების, ქონების ლიზინგით,
იჯარით ან ქირით მიღებული შემოსავლების და როიალტის ხვედრითი წონა მთლიან შემოსავლებში შეადგენს მხოლოდ 0.9%. აღნიშნული მაჩვენებელი
ზოგიერთ ქვეყანაში (ლიტვა, ესტონეთი, ლატვია, უკრაინა) 9-10%-ის ფარგლებში მერყეობს, ხოლო დასავლეთში ერთ-ერთი ძირითადი შემოსავალია (მაგალითად, აშშ-ში 47%)1. აღნიშნული მიუთითებს გადასახადისაგან თავის არიდების ძალიან მნიშვნელოვან მასშტაბებზე, რაც, ერთი მხრივ, ამცირებს საგადასახადო ტვირთს, ხოლო, მეორე მხრივ, აიძულებს სახელმწიფოს, გადაიტანოს ის იმათზე, ვინც სრულად იხდის გადასახადს. ამასთან, იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოში 2005 წლამდე მოქმედი საგადასახადო განაკვეთები სხვა ქვეყნებთან შედარებით მაღალი არ იყო, უფრო მართებული იქნებოდა, გადასახადებისგან თავის არიდების მიზეზები საგადასახადო ტვირთის არათანაბარ, მხოლოდ პატიოსან გადამხდელებზე განაწილებაში მოგვეძებნა2. საგადასახადო რეფორმის ძირითადი იდეა მდგომარეობს იმაში, რომ საგადასახადო განაკვეთების შემცირება გამოიწვევს ნომინალურ და ფაქტობრივ საგადასახადო დატვირთვებს შორის სხვაობის შემცირებას, სტიმულების დასუსტების ხარჯზე ერთის შემცირებით და მეორის გაზრდით. ამასთან, გადასახადების განაკვეთების შემცირება, თავის არიდების ფართო მასშტაბების
პირობებში, ყოველთვის არ არის გამართლებული, რადგანაც განაკვეთების შემცირების საპასუხოდ (იმაზე დამოკიდებულებით, თუ როგორია საგადასახადო სისტემა და გადამხდელები) შესაძლებელია როგორც თავის არიდების მასშტაბების შემცირება, ასევე გაზრდა3. ზემოაღნიშნულ შრომებში წარმოდგენილი
შეხედულების საწინააღმდეგოდ დასაბუთებულია, რომ საგადასახადო განაკვეთის გარკვეულ ზღვრამდე ზრდა ხელს უწყობს საგადასახადო შემოსავლების
ზრდას, ხოლო ამ ზღვარს ზევით – ამცირებს საბიუჯეტო შემოსავლებს, ანუ მაღალი საგადასახადო ტვირთი ახშობს მეურნე სუბიექტის სამეწარმეო და საინვესტიციო
აქტივობას, რასაც შედეგად მოჰყვება წარმოების ზრდის ტემპის შემცირება და, საბოლოო ჯამში, ეკონომიკის განვითარების დაქვეითება.
არსებობს მოსაზრებაც, რომ ეკონომიკური სტაბილიზაციის მიღწევისათვის აუცილებელია საგადასახადო და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ერთმანეთთან ურთიერთკავშირში ფორმირება.ფისკალური და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ოპტიმალური ინტეგრირება არა მარტო უზრუნველყოფს ეკონომიკის განვითარების
არასასურველი მოვლენების შერბილებას, არამედ შექმნის ისეთ გარემოს, სადაც შესაძლებელი იქნება სტაბილური განვითარება4. აქტუალურია ასევე შეხედულება იმის თაობაზე, რომ ისეთ პირობებშიც, როდესაც განაკვეთების შემცირება არამარტო ამცირებს თავის არიდების მასშტაბებს, არამედ ზრდის საზოგადოების კეთილდღეობას,
მაინც შეიძლება იყოს ოპტიმალური განაკვეთების ამაღლების პოლიტიკა საგადასახადო ადმინისტრირების იმავდროული გაუმჯობესებით. აღნიშნულიდან
გამომდინარე, შეიძლება დანამდვილებით ითქვას, რომ განაკვეთების შემცირება გამართლებულად ჩაითვლება მხოლოდ სუსტი ადმინისტრირების პირობებში,
მაგრამ, ამასთან, ნაკლებად ეფექტურია, ვიდრე განაკვეთების გაზრდა ადმინისტრირების იმავდროული გაუმჯობესებით5.
ზემო აღნიშნული მეტყველებს იმ ფაქტზე, რომ საგადასახადო სისტემის გაუმჯობესება- სრულყოფისათვის შესაძლებელ მიდგომათა ირგვლივ ეკონომიკურ ლიტერატურაში
ფართო მსჯელობა მიმდინარეობს. კერძოდ, მეტად პოპულარულია თემა – რეფორმისადმი ეტაპობრივი მიდგომა, რომელიც თანმიმდევრულად განხორციელებული
გარდაქმნების საკმაოდგრძელ ჯაჭვს წარმოადგენს. ეტაპობრივი მიდგომის ფარგლებში შესაძლებელია ცალკეული ეტაპების რეალიზების ზედმიწევნით
დაწვრილებითი ინსტიტუციონალური ანალიზი, რაც ნათელს ხდის მათი თანმიმდევრობის სისწორეს – მათი რიგითობის დადგენას. კერძოდ, საგადასახადო ადმინისტრირებასთან დაკავშირებულმა ეტაპებმა შეიძლება რეფორმაში არსებითი როლი შეასრულონ და ხელი შეუწყონ როგორც საგადასახადო სისტემის ფუნქციობაზე
გაწეული ხარჯების შემცირებას, ისე გადასახადების ამოღების დონის ამაღლებას. ეტაპობრივი მიდგომის არსებითი უპირატესობა ისაა, რომ ერთი ეტაპიდან მეორეზე გადასვლისას ჩნდება შესაბამისი ცვლილებებისა და პარამეტრების შეფასებისა და შესწორება-კორექტირების შესაძლებლობა. ალტერნატიული მიდგომა
ვარაუდობს საგადასახადო სისტემის ოპტიმალური ვარიანტის გამოთვლის საკმაოდ ამბიციურ მცდელობას, რის საფუძველზეც ნავარაუდევია რადიკალური
რეფორმა საგადასახადო სისტემის შერჩეულ ოპტიმალურ ვარიანტზე საკმაოდ სწრაფი გადასვლისა. განვიხილოთ განვითარებულ ინდუსტრიულ ქვეყნებში ჩატარებული რეფორმები. XX საუკუნის 50-70-იანი წლების დასავლეთ ევროპის ქვეყნების საგადასახადო რეფორმების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ეკონომიკური პოლიტიკის მთავარ ამოცანას, კერძო სექტორის განვითარებასთან ერთად, წარმოადგენდა პრიორიტეტულ დარგებში მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის
სტიმულირება. აღნიშნულის წახალისება კი ძირითადად შემდეგი საგადასახადო მექანიზმებით ხდებოდა: 1. დაჩქარებული ამორტიზაციის მექანიზმის
ამოქმედებით, რომელიც უზრუნველყოფდა არა მარტო კორპორაციათა დასაბეგრი შემოსავლის შემცირებას, არამედ გამოთავისუფლებული სახსრების საბრუნავ საშუალებებში შემდგომ ინვესტირებას;
2. ამასთანავე, ინვესტირებისათვის გათვალისწინებული იყო საგადასახადო შეღავათები მოგების რეინვესტირების შემთხვევაში;
3. საგადასახადო შეღავათების დაწესებით სამთო-მოპოვებითი საწარმოებისათვის;
4. ეკონომიკის პრიორიტეტული დარგების მიხედვით დარგობრივი საგადასახადო შეღავათების დაწესებით;
5. საგადასახადო შეღავათების დაშვებით ექსპორტის შემთხვევაში;
6. საინვესტიციო საგადასახადო კრედიტის დაწესებით;
7. საგადასახადო შეღავათების დაწესებით სამეცნიერო-კვლევითი და საკონსტრუქტორო
სამუშაოების განვითარების სტიმულირებისათვის.
ზემოთ აღნიშნული საგადასახადო მექანიზმების გამოყენებამ გარკვეულწილად საფუძველი შეუქმნა ამ ქვეყნების დღევანდელ ეკონომიკურ მდგომარეობას. რეფორმების ერთი ეტაპი არ აღმოჩნდა საკმარისი ეკონომიკის სათანადო დონეზე განვითარებისათვის და ამიტომ XX საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში განხორციელდა
საგადასახადო სისტემების მორიგი რეფორმირება, რომელმაც მოიცვა მსოფლიოს თითქმის ყველა ეკონომიკურად წამყვანი ქვეყანა. მაგალითად, 1926 წელს აშშ-ში მიღებულ იქნა კანონი საგადასახადო რეფორმის შესახებ. ამ კანონის ჩარჩოებში საშემოსავლო გადასახადის მაქსიმალურად ზღვრული განაკვეთი 50%-დან 33%-მდე შემცირდა. ანალოგიურად, 80-იან წლებში მიმდინარე რეფორმის პირობებში ეს გადასახადი შემცირდა: შვედეთში 88%-დან 80%-მდე; პორტუგალიაში
80%-დან 69%-მდე; ირლანდიაში 77%-დან 55%-მდე, იტალიაში 72%-დან 68%-მდე; დიდ ბრიტანეთში 73%-დან 60%-მდე. ამრიგად, შეიმჩნეოდა ამ განაკვეთის საგრძნობი, არსებითი შემცირება, რომელიც, ამერიკის მაგალითით თუ ვიმსჯელებთ, შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც რადიკალური. აგრეთვე, შეიმჩნეოდა
პირადი შემოსავლებიდან დაქვითვების და სტანდარტული დაქვითვების ძალზე მნიშვნელოვანი ზრდა, რის შედეგადაც 6^მლნ ადამიანზე მეტი ამოღებულ იქნა საგადასახადო სიებიდან. რაც შეეხება რეფორმის ეტაპობრივი განხორციელების აუცილებლობას, იგი გამოწვეული იყო სახელმწიფოთა მიერ ეკონომიკაში ჩარევის პოლიტიკის ლიბერალიზაციით, საბიუჯეტო დეფიციტის შემცირების მცდელობით, ინფლაციის მზარდი ტემპებით და სხვა პროგრესულ ღონისძიებათა გატარების აუცილებლობით. როგორც ცნობილია, გასული საუკუნის 80-იან წლებში დასავლეთის ქვეყნებში გავრცელდა და აღიარება ჰპოვა ა. ლაფერის ბიუჯეტურმა კონცეფციამ, რომლის თანახმადაც, საგადასახადო შემოსულობანი წარმოგვიდგება ორი ძირითადი ფაქტორის – საგადასახადო განაკვეთისა და საგადასახადო ბაზის პროდუქტად. რაც შეეხება ეკონომიკურ ზრდას, ავტორის აზრით, მისი მიღწევა შესაძლებელია საგადასახადო დაბეგვრის განაკვეთების გონივრული მანიპულაციით, საგადასახადო
შეღავათებითა და პროგრესული დაბეგვრით.
ამრიგად, XX საუკუნეში საგადასახადო სისტემების რეფორმირების მეორე ეტაპი მიზნად ისახავდა:
1. გადასახადების სტრუქტურის გამარტივებას;
2. გადასახადებით დაბეგვრის პრინციპების
სრულყოფას;
3. შეღავათების შემცირებას;
4. გადასახადების თავიდან აცილების შესაძლებლობების აღმოფხვრას;
5. რაც მთავარია, საგადასახადო დაგეგმვის ეფექტურობის ამაღლებას.
რეფორმების ევოლუციური ეტაპობრივი ხასიათი მგდომარეობდა იმაში, რომ: აშშ-ში ცვლილებები განხორციელდა ორ ეტაპად – 1981 და 1986 წლებში; ინგლისში რეფორმები დაიწყო 1979 წელს და თითქმის ათი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა; გერმანიაში საგადასახადო რეფორმამ მოიცვა 1986-1990 წლები; იაპონიაში მისი თეორიული მომზადება თხუთმეტი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა და განხორციელდა 1988 წელს; შვეიცარიაში ამ პერიოდმა 5 წელიწადი მოითხოვა და განხორციელდა 1991 წელს. მიუხედავად იმისა, რომ რეფორმები რამდენიმე ეტაპად განხორციელდა, ყველა ქვეყანაში აღინიშნებოდა მათი კონცეფტუალური ერთიანობა, რაც განპირობებული იყო ერთიანი მიზნით. ამასთან, საგადასახადო დაბეგვრის რეფორმის ძირითადი მიმართულება, პირდაპირი გადასახადების კუთხით, ხასიათდებოდა
საშემოსავლო და მოგების გადასახადების ლიბერალიზაციით. პარალელურად გაუქმდა საგადასახადო კრედიტი, შემცირდა დაჩქარებული ამორტიზაციის განაკვეთი და გაიზარდა დაუბეგრავი მინიმუმი. ამ მიმართულებით ყურადღებას იმსახურებს სხვა განვითარებული ქვეყნების გამოცდილებაც. ასე მაგალითად, ინგლისში
განხორციელებული საგადასახადო რეფორმის საფუძველზე მნიშვნელოვნად შემცირდა კაპიტალის საზღვარგარეთ გადინება, რამაც ხელი შეუწყო საგადასახადო ემიგრაციის თანმხლები ნეგატიური შედეგების თავიდან აცილებას. გერმანიაში საგადასახადო რეფორმის ძირითადი აქცენტი გადატანილი იყო საშემოსავლო და კორპორაციული გადასახადის სიმძიმის შემცირებაზე, რასაც სდევდა შეღავათების შემცირებაც. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ პირდაპირი გადასახადების შემცირებამ მოითხოვა არაპირდაპირი გადასახადების რამდენადმე გაზრდა, კერძოდ, დამატებული ღირებულების და გაყიდვიდან გადასახადებისა. მაგალითად, 90-იანი წლების მეორე ნახევარში დღგ-ს საშუალო განაკვეთი გერმანიაში 14%-დან გაიზარდა 15%-მდე, ხოლო იაპონიაში გაყიდვიდან გადასახადის განაკვეთი – 3-დან 5%-მდე. შვეიცარიაში შემოიღეს დამატებული ღირებულების გადასახადი. ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგალითად, იაპონიაში) გაიზარდა მიწის გადასახადის
განაკვეთი, რითაც გარკვეულწილად გათვალისწინებულ იქნა ეკონომიკის განვითარების ტენდენციები. ამასთან, არაპირდაპირი გადასახადების სფეროში მიმდინარე რეფორმები ორიენტირებული იყო და მიზნად ისახავდა, ერთი მხრივ, საბაჟო გადასახდელების ფისკალური დანიშნულების შემცირებას და დამატებული ღირებულების გადასახადის ფუნქციის გაფართოებას და, მეორე მხრივ, მისთვის, ფაქტობრივად, უნივერსალური ფუნქციის მინიჭებას. ყურადღებას იმსახურებს ის გარემოებაც,
რომ აღნიშნულ რეფორმებს თან სდევდა საგადასახადო კანონმდებლობის დაცვაზე კონტროლის გაძლიერება, ფიზიკური და იურიდიული პირების მიერ მისი დარღვევის შემთხვევაში მათ მიმართ ეკონომიკური და ადმინისტრაციული სანქციების გამკაცრება. XX საუკუნის 80-90-იან წლებში მიმდინარე საგადასახადო რეფორმების ანალიზმა საშუალება მოგვცა, ფისკალური რეფორმირების ორი ძირითადი ტენდენცია გამოგვეყო: პირველი ტენდენცია იმაში გამოიხატება, რომ განვითარებული
ქვეყნების ერთმა ნაწილმა აქცენტი პირდაპირ გადასახადებზე გადაიტანა (აშშ, კანადა, ავსტრალია, იაპონია და სხვა), მეორე ტენდენცია კი არაპირდაპირ
მომსახურებასა და მოხმარებაზე დაწესებულ გადასახადებში გამოვლინდა. როგორც უცხოეთის ქვეყნების გამოცდილებამ გვიჩვენა, განვითარებულ ქვეყნებში განხორციელებულ საგადასახადო რეფორმებს განსხვავებული მიმართულებები ჰქონდათ, ამასთან, შეიმჩნეოდა განვითარების საერთო ტენდენციებიც. კერძოდ, გადასახადების როლის ზრდა ადგილობრივი ბიუჯეტების ფორმირებაში. მაგალითად, იაპონიაში ადგილობრივი გადასახადები ქვეყნის ბიუჯეტში 30%-ს აღწევს, ხოლო აშშ-ში – 65%-ს. უმეტეს ქვეყნებში მოქმედებს 100-მდე სახეობის ადგილობრივი გადასახადი. გამონაკლისია იაპონია, სადაც მხოლოდ ქონების გადასახადი მოქმედებს, რომელსაც ადგილობრივი შემოსავლების 40% ეკუთვნის. ზემოთ ჩამოთვლილი ქვეყნები რეფორმებით მიღწეული შედეგებით არ დაკმაყოფილებულან და დღესაც აგრძელებენ საგადასახადო დაბეგვრის ეფექტურობის ამაღლებისათვის თეორიული და პრაქტიკული გზების ძიებას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ფინანსურ მეცნიერებას თანამედროვე ეტაპზეც კი არ შეუძლია, უპასუხოს ბევრ კითხვას გადასახადებთან დაკავშირებით, ხოლო მუდმივი საგადასახადო
რეფორმები თითქმის ყველა განვითარებულ ქვეყანაში მიუთითებს სამართლიანი, დასაბუთებული და სრულყოფილი საგადასახადო სისტემის შექმნის მცდელობის უწყვეტ პროცესზე, რომელიც, ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე, უნდა ეფუძნებოდეს ეროვნული ეკონომიკისთვის დამახასიათებელ თავისებურებებს.
ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ ზემოთ განხილული რეფორმის გატარება ეყრდნობოდა ერთობ განვითარებულ არგუმენტაციას, რომელიც ექვსი ძირითადი პოზიციის მიხედვით შეიძლება იქნეს წარმოდგენილი:
1. გადასახადების გადახდისგან თავის არიდება კანონში ხვრელების გამოყენებით
ან პირდაპირი თავის არიდებით იმდენად გახშირდა, რომ ძირს უთხრიდა საგადასახადო მორალს. გამომდინარე იმ გარემოებიდან, რომ პარეტო-ეფექტურობის
მიღწევა არარეალური ჩანდა, რეფორმების პროექტები პოლიტიკური მიზანშეწონილობისკენ იყო მიმართული და იმ ახალ საგადასახადო სისტემაზე გადასვლის გზებს იკვლევდა, რომლებიც შედარებით მცირე რაოდენობის ადამიანების ინტერესებს შეზღუდავდა;
2. გადასახადების შედარებითი მაღალი
ზღვრული განაკვეთებით სამართლიანობის
მიღწევა შეუძლებელი იყო, რადგანაც მაღალი შემოსავლის მქონე პირები იოლად არიდებდნენ თავს საგადასახადო
კანონმდებლობით დაწესებულ განაკვეთებს, რაც აზრს უკარგავდა ამ გადასახადებს;
3. ერთობ მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა საგადასახადო სისტემასთან დაკავშირებული მადესტიმულირებელი ეფექტების შეფასება, ამიტომ გრძელდებოდა საგადასახადო
სისტემის გამარტივების ისეთი მეთოდების ძიება, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელი იქნებოდა ეკონომიკური ზრდის მიღწევა გადანაწილების
ზოგადად მიღებული მიზნების მაქსიმალური უზრუნველყოფით.
4. თითქმის გლობალური ინფლაცია, ე.ი. ჩვეულებრივ არაინდექსირებული საგადასახადო სისტემებისათვის დამახასიათებელი
იყო შემოსავლების მნიშვნელოვანი
გადანაწილება ხელისუფლების
სასარგებლოდ (ფისკალური დრამა), რომლებსაც საზოგადოებრივი სექტორის ზედმეტად გაფართოებაში ადანაშაულებდნენ;
5. მრავალი ქვეყნის მზარდი ინტერნაციონალიზაცია
აიძულებდა მათ, გაჰყოლოდნენ
ტრენდს და მიეღოთ უფრო ერთმანეთის მსგავსი საგადასახადო რეჟიმები;
6. საზოგადოებრივი სექტორის კონცეფციის
შეცვლის შედეგად საბაზრო ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის და დაგეგმვის მომხრეები უმცირესობაში დარჩენ, ამიტომ პოპულარული გახდა საბაზრო მექანიზმებისაკენ შებრუნება და უზომოდ გაბერილი საზოგადოებრივი სექტორის ალაგმვა.
ასეთი არგუმენტების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ბუნებრივად წარმოგვიდგება საგადასახადო რეფორმების არსი, რაც მრავალ ქვეყანაში ასე თუ ისე სინქრონულად
წარიმართა, ამასთან, სახელმწიფოს საგადასახადო შემოსავლები ჩვეულებრივად უცვლელი რჩებოდა. შეიმჩნეოდა რეფორმირების შემდეგი ასპექტები:
1. ფიზიკურ პირთა და ფირმების შემოსავლების საგადასახადო ბაზის გაფართოება და
2. საგადასახადო ადმინისტრირების გაუმჯობესება (შესაბამისობაშია 1 ტიპის არგუმენტებთან);
3. ფიზიკურ და იურიდიულ პირთა საგადასახადო
განაკვეთების შემცირება და
4. ერთ გადასახადზე განაკვეთების დიფერენციაციის შედარებით მოკლე ნაბიჯები (შესაბამისობაშია 2 და 3 ტიპის
არგუმენტებთან);
5. გადასახადების კომბინაციის შეცვლა
არაპირდაპირი გადასახადების გადახრის მიმართულებით (განსაკუთრებით დღგ-სკენ), რაც სარგებლობდა მხარდაჭერით ევროპის თანამეგობრობაში
გაწევრიანების თვალსაზრისით (შესაბამისობაშია 6 ტიპის არგუმენტთან). რეფორმების დასაბუთებას ხშირად თან სდევს დანახარჯი-მოგება – ტექნიკის ანალიზის შედეგებით დასაბუთებული მითითებანი. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ რეფორმებით გათვალისწინებული ყველა მიზანი რეალურად
ვერ იქნა მიღწეული. ასე მაგალითად, აშშ-ში 1986 წლის რეფორმა რეალურად უწყობდა ხელს დამალული გადასახადების წინააღმდეგ ბრძოლას. შეღავათების ნაწილი გაუქმდა, შემოღებულ იქნა უფრო მკაცრი საგადასახადო მინიმუმი და ერთი კატეგორიის გადასახადების დანახარჯების მეორე კატეგორიის
გადასახადებით შეცვლის შეზღუდვები. შედეგად, გადასახადებისაგან თავის არიდებასთან დაკავშირებული საქმიანობა გახდა უფრო ძნელი და ნაკლებად
მიმზიდველი, მაგრამ მიზანი მისი გამარტივებისა ვერ იქნა მიღწეული, რადგან შემოსავლების სხვადასხვა კატეგორიას
შორის გაჩნდა ახალი ზღვრები, რამაც უფრო გაართულა სისტემები. გარდა ამისა, ვერ იქნა მიღწეული საგადასახადო სისტემის სამართლიანობის პრინციპი, რადგანაც შენარჩუნდა მრავალი ხვრელი და შეღავათიანი რეჟიმი გაზისა და ნავთობის დარგისათვის. შენარჩუნებული იქნა აგრეთვე ძირითადი
ფონდების დაჩქარებული ამორტიზაციის მაღალი ნორმები (უძრავი ქონების გამოკლებით). კაპიტალისაგან მიღებული შემოსავლის დიდი ნაწილი დარჩა ხელსაყრელ რეჟიმში იმდენად, რამდენადაც საგადასახადო რეფორმა არ გულისხმობდა საგადასახადო ბაზის პრინციპულ ცვლილებას, როგორც ამერიკის ფედერალურ საბიუჯეტო სისტემაში, რომელიც ძირითადად ეყრდნობა საშემოსავლო და მოხმარებაზე დაწესებულ გადასახადებს. შენარჩუნდა დაბეგრილი შემოსავლიდან ზოგიერთი დაქვითვა (მაგალითად, პროცენტის გამოქვითვა სახლის გირაოს გამო), ამიტომ სათანადოდ არ გაფართოვდა საგადასახადო ბაზა. რეფორმის შემუშავების პროცესში იყო მცდელობა, უზრუნველეყოთ საგადასახადო სისტემის ნეიტრალურობა ინფლაციისადმი ინდექსაციის სისტემის კონსტრუირების გზით, მაგრამ ადმინისტრირების
დანახარჯები და საბიუჯეტო შემოსავლების დანაკარგები მსგავსი ინდექსაციის პირობებში ძალზე დიდი აღმოჩნდა, ამიტომ არ მოხდა რეალიზება ინდექსაციის სისტემისა. საერთოდ, XX საუკუნის ბოლო ათწლეულებისათვის დამახასიათებელია ეკონომიკის ზრდის უზრუნველსაყოფად გადასახადების კონკრეტული სტრუქტურის
დასასაბუთებლად სხვადასხვა კრიტერიუმის გამოყენებასთან დაკავშირებული ფართო დისკუსია, რის შედეგადაც, ჩვენი აზრით, მეტად საყურადღებო დასკვნები იქნა გამოტანილი.
მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ პოსტსაბჭოურ ეპოქაში რეფორმების განხორციელების პროცესში დაშვებული იქნა ორი მნიშვნელოვანი ეკონომიკურ-პოლიტიკური შეცდომა, რომელთაგანაც ერთ-ერთი იყო ის, რომ სახელმწიფოს მიერ შექმნილი სტიმულები უფრო მეტად ხელს უწყობდნენ მეწარმეთა მიერ მოგების (იგულისხმება “შემოქმედებითი იმპულსის” არარსებობა) ამოღებას, ვიდრე კეთილდღეობის ზრდას. და ბოლოს, საგადასახადო სისტემის რეფორმირების, როგორც ეკონომიკური ზრდის მიღწევის მნიშვნელოვანი გზის, საწინააღმდეგოდ შეიძლება წარმოვადგინოთ
ეკონომიკურ ლიტერატურაში ხანგრძლივი კვლევის შედეგად დასაბუთებული იმ ფაქტორების (კლებადობით) ჩამონათვალი, რომლებიც განსაზღვრავენ ეკონომიკურ ზრდას:
1. მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე;
2. ინსტიტუტების ხარისხი (საკუთრების უფლების დაცულობა, კანონების შესრულების დონე და სხვა);
3. სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკის და ბიუროკრატიული აპარატის ხარისხი;
4. ეკონომიკის გახსნილობის ხარისხი;
5. ადამიანური კაპიტალის ხარისხის ზოგიერთი მაჩვენებელი (მაგალითად, სიცოცხლის ხანგრძლივობა).
ეკონომიკურ ზრდასა და ბიუჯეტის შემოსავლების მშპს-თან დამოკიდებულებას შორის ემპირიული კავშირის არარსებობა (ან სისუსტე), მისი (ბიუჯეტის შემოსავლების მშპს-თან დამოკიდებულების) თეორიულად დასაბუთებული მაჩვენებელი განსაზღვრავს, რომ ეკონომიკური ზრდა ან საერთოდ არ არის დამოკიდებული გადასახადებით დაბეგვრის დონეზე, ან საგადასახადო ტვირთის ფაქტობრივი მაჩვენებელი საშუალოდ ახლოს არის ოპტიმუმთან1. პირველ შემთხვევაში ეკონომიკური ზრდის დაჩქარება გადასახადების შემცირების ხარჯზე საერთოდ შეუძლებელია, მეორე შემთხვევაში – რეალურია მხოლოდ იმ ქვეყნებში, სადაც საგადასახადო
ტვირთი ძალიან მაღალია. მაშასადამე, მხოლოდ ამ შემთხვევაშია მიზანშეწონილი საგადასახადო ტვირთის შემცირება. ხოლო ქვეყნებში, სადაც გადასახადებით
დაბეგვრის შედარებით დაბალი დონეა, მისი შემდგომი შემცირება შეიძლება მიზანშეუწონელი იყოს, რადგანაც გადასახადებისა და ბიუჯეტის
ხარჯების ზედმეტად შემცირებამ შეიძლება ნეგატიური შედეგი მოგვცეს. ამიტომ აქცენტი უნდა გაკეთდეს არა საერთო საგადასახადო ტვირთის შემცირებაზე
(მით უმეტეს, თუ საგადასახადო ტვირთი ქვეყანაში მაღალი არ არის), არამედ საგადასახადო სისტემის სტრუქტურის შეცვლაზე. ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფისათვის უფრო მისაღებია, მეტი აქცენტი გაკეთდეს მოხმარებაზე დაწესებულ გადასახადებზე, ვიდრე მოგებასა და ხელფასზე.