კომერციული ბანკებისა და საგადასახადო სისტემის ურთიერთობის სფეროში საკანონმდებლო ბაზის რეფორმირების საკითხისათვის

რევაზ ლურსმანაშვილი

საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ქვეყანაში გატარებული ეკონომიკური რეფორმების წარმატება მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული იმაზე, სახელმწიფო რამდენად შეძლებს საგადასახადო შემოსავლების სრულად აკრეფის პრობლემების გადაწყვეტას. ეს პრობლემა საკმაოდ მრავალმხრივია და ამიტომ მისი გადაწყვეტა, ჩვენი აზრით, მხოლოდ საკანონმდებლო და ნორმატიული აქტების ფართომასშტაბიან გადახედვაში მდგომარეობს.
საბიუჯეტო და საგადასახადო პოლიტიკის პრაქტიკული მნიშვნელობის სუსტი მეცნიერული დასაბუთება არ გვაძლევს საშუალებას, მოვახდინოთ ეკონომიკის რეგულირების ბიუჯეტური ინსტრუმენტების პოტენციალის სრული მოცულობით რეალიზება. მაგალითად, ქვეყნის საფინანსო-საკრედიტო პოლიტიკის გატარებაში ყოველთვის არ ხდება საბიუჯეტო და საგადასახადო პოლიტიკის გათვალისწინება, სათანადოდ არ ფასდება მისი ზეგავლენა საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკურ მდგომარეობაზე. ამიტომ, აუცილებელია ქვეყანაში საგადასახადო რეფორმის გატარება რათა შეიქმნას ისეთი პირობები, რომ, ერთი მხრივ, არ აიძულებდეს კანონმორჩილ გადასახადის გადამხდელს, ეძებოს და მონახოს გადასახადისაგან თავის დაღწევის გზები, და, მეორე მხრივ, არაკეთილსინდისიერი გადასახადის გადამხდელისათვის დაიკეტოს ყველა სხვა მათ მიერ გამოყენებული ხვრელები.
საგადასახადო პროცესის საბანკო მომსახურება საგადასახადო დაბეგვრის სფეროში მუშაობის ერთ-ერთი მიმართულებაა, რომელმაც ეკონომიკურ თეორიასა და პრაქტიკაში სათანადო ყურადღება არ მიიპყრო და ჩრდილშია. მასზე ბევრადაა დამოკიდებული, შეძლებს თუ არა სახელმწიფო, აკრიფოს მისი კუთვნილი გადასახადები. ამ მიმართულებით დაგროვდა უამრავი პრობლემა, რომელთა გადაწყვეტასაც მივყავართ კომერციული ბანკების ბიუჯეტთან ურთიერთობის გაუმჯობესების საკითხამდე.
თუ კი გავითვალისწინებთ ზემოაღნიშნულს, ჩვენი აზრით, საქართველოს პირობებისთვის აუცილებელია, გამოვიკვლიოთ ბანკების საქმიანობის სამართლებრივი რეგულირება და ამის შედეგად უნდა შევეცადოთ კანონმდებლობაში ნეგატიური მომენტების არსის განსაზღვრას, დავსახოთ არსებული კითხვების დარეგულირების შესაძლო ვარიანტები.
საგადასახადო განაკვეთების შემცირებასთან და ნორმატიულ-სამართლებრივი უზრუნველყოფის განვითარებასთან ერთად მცირე ბიზნესზე ზემოქმედების ერთ-ერთ ეფექტურ ფორმად გვევლინება მისი მხარდაჭერა დაკრედიტების გზით. საწარმოთა დაკრედიტება ხორციელდება არასაკმარისი მოცულობით.
მიუხედავად იმისა, რომ 2005 წლის დასაწყისისთვის 1 წელზე მეტი ვადით გაცემული სესხების ხვედრითი წილი მთლიან სესხებში გაიზარდა 11%-ით და შეადგინა 61%,1 მაინც შეინიშნება გრძელვადიანი რესურსების უკმარისობა და მათზე მაღალი ფასები, რის გამოც ფერხდება წარმოების განვითარება. აღნიშნული მეტყველებს იმაზე, რომ მიზანშეწონილია, ბანკების გადასახადით დაბეგვრა გამოყენებული იქნეს მცირე ბიზნესის მეწარმეთა საქმიანობის სტიმულირებისათვის. მოცემულ შემთხვევაში სახელმწიფომ შეიძლება მიაღწიოს ორ მიზანს: ჯერ ერთი, სახელმწიფომ საკრედიტო ოპერაციების მეშვეობით შეიძლება მიაღწიოს საქართველოში მცირე ბიზნესის განვითარებას და, მეორე, შესაბამისად, ბანკების განვითარებასაც. კერძოდ, მოცემული მიმართულებით შესაძლებელია, ბანკებზე ზემოქმედების მეთოდი იყოს გარკვეული შეღავათების გავრცელება ბანკებზე, რომლებიც აკრედიტებენ მეწარმეობას. მაგალითად, შესაძლოა, აღვადგინოთ ადრე მოქმედი შეღავათი მოგების გადასახადის განაკვეთის 1,5-ჯერ შემცირებით იმ კრედიტებისათვის, რომელიც გაცემულია-ინდივიდუალურ მეწარმეებზე, მცირე ბიზნესის საწარმოებზე და აგროსამრეწველო კომპლექსზე-რაც შეადგენს კრედიტების საერთო მოცულობის არაუმცირეს 50%-ს. აღნიშნულ სექტორზე სესხების გაცემა ფერხდება მომეტებული რისკის, მათი დაბრუნების უზრუნველყოფის საიმედო სისტემის არარსებობის გამო. ამიტომ აუცილებელია, დამატებით გავაძლიეროთ სახელმწიფო მხარდაჭერა მცირე მეწარმეობაზე, რაც გარკვეული გარანტი იქნება, ერთი მხრივ, კრედიტის დაბრუნებისა და, მეორე მხრივ, ორგანო, რომელიც აკონტროლებს მცირე მეწარმეობას.
მომსახურების ერთ-ერთი სახე, რომელსაც ბანკი სთავაზობს თავის კლიენტებს არის ფაქტორინგული ოპერაციები. ფაქტორინგი (ინგ. ფაცტორ- შუამავალი) არის სავაჭრო-საკომისიო ოპერაციების სახესხვაობა, რომელიც დაკავშირებულია საბრუნავი სახსრების დაკრედიტებასთან.
საბაზრო ეკონომიკისათვის ფაქტორინგის მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ პირველი, ორგანიზაციებს შევუმსუბუქოთ ურთიერთშორის ანგარიშსწორება და, მეორე, დავეხმაროთ შესაძლო ფინანსური რისკების (ჩვეულებრივ დაკრედიტებასთან შედარებით) შემცირებაში. ბანკი კონტროლს უწევს თავისი კლიენტის ოპერაციებს, მათ შორის მისი სავაჭრო ოპერაციების ბუღალტრული აღრიცხვის განხორციელების გზით.
საქართველოს საგადასახადო კოდექსის შესაბამისად, საგადასახადო (ფინანსურ) აგენტად შეიძლება გამოვიდნენ ბანკები და სხვა საკრედიტო ორგანიზაციები, აგრეთვე კომერციული ორგანიზაციები, რომლებიც დარეგისტრირებულნი არიან სახელმწიფოში მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად. მოქმედ კანონმდებლობაში პირდაპირ არ არის ნათქვამი ფაქტორინგული საქმიანობის ლიცენზირების მექანიზმის შესახებ, აგრეთვე არ არის განსაზღვრული სახელმწიფო ორგანო, რომელიც ფინანსურ აგენტს ნებას დართავდა საქმიანობის ლიცენზირებისათვის, რასთან დაკავშირებითაც ფულადი მოთხოვნილების დათმობის პირობით დაფინანსების განხორციელება შეუძლიათ მხოლოდ ბანკებს და არასაბანკო-საკრედიტო ორგანიზაციებს. ამით სახელმწიფომ ბანკებს მიანიჭა ასეთი ოპერაციების შესრულება, როგორც მათი საქმიანობის ერთ-ერთ ძირითადი მიმართულება და ამით ფაქტორინგი მიეკუთვნა სასესხო ოპერაციებს.
ამგვარად, ჩვენი აზრით, გადასახადებით დაბევრის მიდგომები უნდა იყოს ერთიანი სხვადასხვა სასესხო ოპერაციებთან მიმართებაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფო ფაქტობრივად შეაფერხებს ბანკების მიერ ასეთი ოპერაციების განხორციელებას. სხვა სასესხო ოპერაციებიდან მიღებული შემოსავლებისაგან განსხვავებით, ფაქტორინგით შემოსავალი, მომსახურების გაწევით, მომსახურებით მიღებული ფაქტორინგული შემოსავალი ექვემდებარება დღგ-ით დაბეგვრას.
ნებისმიერ შემთხვევაში ისეთი საკრედიტო – საანგარიშსწორებო ინსტრუმენტი, როგორიც ფაქტორინგია, რომლის ძირითადი მიზანია ბანკების დახმარებით საწარმოთა ურთიერთშორის ანგარიშსწორების განხორციელება საქართველოს ეკონომიკისათვის დღეისათვის აუცილებელია. თანამედროვე ეტაპზე, ბანკების მითითებულ ოპერაციებზე საგადასახადო სტიმულირების მიზნით, მიზანშეწონილია, ფაქტორინგის ოპერაციებით მიღებული შემოსავლები, როგორც სასესხო ოპერაციების სახესხვაობა, არ დაიბეგროს დღგ-ით.
თავისი ეკონომიკური შინაარსით საკრედიტო ოპერაციების აქტიურ სახედ გვევლინება სალიზინგო ოპერაციები. ლიზინგი – ეს არის ქონებრივი ურთიერთობების კომპლექსი, ძირითადად მოიცავს და ეფუძნება საინვესტიციო ოპერაციების კრედიტებს, რომელიც მოიცავს აქტივის შესყიდვას და მის შემდგომ იჯარას. სალიზინგო ოპერაციები, როგორც საინვესტიციო საქმიანობის ფორმა, წარმოადგენს გრძელვადიანი დაკრედიტების ალტერნატივას და ხასიათდება უპირატესობებით.
მსოფლიოში ზოგადად მიღებულია, რომ საწარმოთა ძირითად კაპიტალში სახსრების ინვესტირების ერთ-ერთ შედარებით ეფექტურ ფორმად გვევლინება ლიზინგი – მანქანების და მოწყობილობების გრძლევადიანი იჯარა – ორი ძირითადი მიზეზის გამო: პირველი, საგადასახადო შეღავათები, რაც დაკავშირებულია დაჩქარებული ამორტიზაციის გამოყენების შესაძლებლობებთან, და მეორე, სალიზინგო გარიგებების სრული გამჭვირვალობა, რაც სრულად გამორიცხავს რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების რისკს.
ლიზინგის ოპერაციებმა განვითარებულ სამრეწველო ქვეყნებში ფართო გამოყენება ჰპოვა. 1980-იანი წლების შუახანებში ლიზინგზე აშშ-ში მოდიოდა შიდა ბაზარზე რეალიზებული მოწყობილობის 45%, იაპონიაში – 33%, გერმანიაში – 18%, ავსტრალიაში- 25%, ინგლისში, შვეიცარიაში, საფრანგეთში 13-17 %2. ჩვენს ქვეყანაში ლიზინგმა ფართო განვითარება ვერ ჰპოვა. შედარებისათვის, ლიზინგით მსოფლიო ბაზრის ყოველწლიური ბრუნვის მოცულობამ აშშ-ში შეადგინა 500 მლრდ აშშ დოლარი. ამ დროს, როგორც სპეციალისტები აღნიშნავენ, დაახლოებით 60% არის “ცისფერი” ლიზინგი, ანუ ფაქტობრივი სალიზინგო გარიგებები, რათა შემცირებულ იქნეს საწარმოთა საგადასახადო თანხები.3 სასოფლო – სამეურნეო სექტორში, მაგალითად, 1994-1996 წწ. ლიზინგის პირობით სასოფლო-სამეურნეო მეწარმეობაზე მიწოდებულ იქნა აგრარული სექტორისათვის ტექნიკის ერთობლივი მიწოდების – 8-10% მხოლოდ სოფლის მეურნეობის პროდუქტების მწარმოებლობაზე, მაშინ, როდესაც აშშ-ში, გერმანიასა და იაპონიაში ლიზინგის წილი, რომელიც ავანსირებულია ძირითადი კაპიტალის აქტიურ ნაწილში, ავანსირებულ კაპიტალდაბანდებებში შეადგენს – 25-30%.4
საქართველოს დღევანდელი პირობებისათვის საწარმოთა მოწყობილობების ნახევარზე მეტი ფიზიკურად და მორალურად მოძველებულია, რაც განაპირობებს მათ მიერ გამომუშავებული პროდუქციის დაბალ ნორმებს, წარმოებული პროდუქციის არც ისე მაღალ ხარისხს, მზა პროდუქციაში წუნის დიდ ხვედრით წონას, მაღალ თვითღირებულებას, ასეთი მოწყობილობების შენახვაზე მნიშვნელოვან დანახარჯებს, რისი შედეგიცაა უცხოეთის შესაბამის ანალოგებთან სამამულო პროდუქციის არაკონკურენტუნარიანობა.
საკუთარი ფინანსური რესურსების არარსებობა, ბანკის გრძელვადიან სესხებზე ხშირ შემთხვევაში ხელმიუწვდომლობა თანამედროვე არასტაბილურ სიტუაციაში მაღალი რისკის გამო, მოწმობს საქართველოს საწარმოებისა და ორგანიზაციებისათვის ლიზინგის მკვეთრ აუცილებლობას. ლიზინგის, როგორც მოზიდული ინვესტიციების ინსტრუმენტის, მაღალი ეფექტურობა დაამტკიცა 90-იანი წლების ბოლოსათვის საქართველოში აღმოცენებულმა ფინანსურმა კრიზისმა. პრაქტიკულად საბანკო დაკრედიტების არარსებობის ფონზე (ეხება როგორც 90-იან წლებს, ასევე თანამედროვე პირობებს) ლიზინგი გამოდის, როგორც საწარმოთა ძირითად ფონდებში ინვესტიციის მოზიდვის ალტერნატიული ვარიანტი, რამაც მიგვიყვანა სალიზინგო მომსახურების მოთხოვნილებების ზრდამდე.
ლიზინგის განვითარება ბანკების მონაწილეობის გარეშე შეუძლებელია. ერთი მხრივ, კომერციული ბანკები შეიძლება გამოვიდნენ ლიზინგის მიმცემებად, მეორე მხრივ, ბანკებმა შეიძლება არაპირდაპირი მონაწილეობა მიიღონ სალიზინგო ოპერაციებში, როდესაც ისინი განათავსებენ რესურსებს და შეიძენენ სალიზინგო კომპანიების კაპიტალის წილებს.
საქართველოში ლიზინგის განვითარება შეფერხდა როგორც საერთო ეკონომიკური სიტუაციიდან გამომდინარე, აგრეთვე დღგ-ით დაბეგვრის წესების შემოღების შემდეგაც, რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა საიჯარო გადასახადი. გარდა ამისა, ზოგადი საგადასახადო და საამორტიზაციო პოლიტიკა სტიმულს არ აძლევს არც ბანკებს და არც საწარმოებს, გამოიყენონ ლიზინგი.
პირველ რიგში, შესაბამისი საამორტიზაციო პოლიტიკის გარდა, ბანკზე შეიძლება გავავრცელოთ დამატებითი შეღავათი – მოგების გადასახადზე შემოსავლების იმ ნაწილში, რომელიც მიღებულია სალიზინგო ოპერაციებიდან. შეღავათი უნდა მივცეთ იმ ბანკებს, რომლებიც ახორციელებენ ლიზინგის ოპერაციებს ეკონომიკისათვის პრიორიტეტულ დარგებად მიჩნეულ საწარმოთა მიმართ. ჩვენი აზრით, ასეთი შემოსავლები უნდა დავბეგროთ შემცირებული განაკვეთებით. ამის აუცილებელი პირობა არის, ჯერ ერთი, სახელმწიფოს მიერ ეკონომიკის პრიორიტეტების დამტკიცება; მეორე, ბანკის კონტროლი მოწყობილობის გადაცემაზე ან მის შესაძენად გათვალისწინებულ სახსრებზე და მესამე, მოწყობილობისა და რესურსების განსაზღვრული ვადით გადაცემა. იმ შემთხვევაში, თუ საწარმოები საშუალებებს გამოიყენებენ არამიზნობრივად, ან ბანკების მხრიდან ვადაზე ადრე შეწყვეტენ ხელშეკრულებას, მოგების გადასახადზე პროლგოტირებული შემოსავლების თანხა გადაირიცხება შეღავათის გათვალისწინების გარეშე, ხოლო ბანკის მიერ შეღავათის მიღების მომენტიდან სხვაობა მოგების გადასახადში კორექტირდება ინფლაციაზე და მოხდება დამატებითი დარიცხვა ბიუჯეტში გადასახდელად. სახელმწიფოს დანაკარგები ამ შემთხვევაში მინიმალურია და მიისწრაფვის ნულისაკენ, რამდენადაც ნებისმიერ შემთხვევაში, რომ არ დავუშვათ სამრეწველო საწარმოს გაჩერება, სახელმწიფოს მოუხდება, სახსრები გამოყოს ბიუჯეტიდან. გარდა ამისა, აუცილებელია, გავათავისუფლოთ დღგ-ს გადასახადისაგან სალიზინგო ხელშეკრულებით მომუშავე ყველა ორგანიზაცია (ან მრეწველობის პრიორიტეტული დარგის საწარმოები).
საქართველოში ლიზინგის განვითარება ხელს შეუწყობს გამოშვებული პროდუქციის ოდენობისა და ხარისხის ამაღლებას, შესაბამისად, გაზრდის მოთხოვნილებებს მასზე, მის რეალიზაციას, რაც სასიკეთოდ წაადგება სამამულო ეკონომიკის განვითარებას და ბიუჯეტში საგადასახადო შემოსვლის ზრდას. ქვეყნის საბანკო სისტემის განვითარება, მისი შესაძლებლობები და სტაბილურობა დამოკიდებულია საწარმოთა (კლიენტთა) განვითარებაზე.
როგორც ზევით აღვნიშნეთ, ქვეყნის ეკონომიკის დინამიკური და სტაბილური განვითარებისათვის მეტად მნიშვნელოვანია კომერციული ბანკების სასესხო ოპერაციების ინტენსიური ზრდა. იმის გამო, რომ საქართველოს საწარმოთა ნახევარი თითქმის ზარალიანია და დიდია რისკი, არ დაუბრუნდეს ბანკებს გაცემული კრედიტები, საჭიროა სახელმწიფოს მხრიდან მათი საქმიანობის გარკვეული მხარდაჭერა, კერძოდ, საგადასახადო მექანიზმის მეშვეობით სტიმულირება.
საქართველოს ბანკების საქმიანობა რეგულირდება ეროვნული ბანკის ეკონომიკური ნორმატივებით. ბანკები ვალდებულნი არიან, გადარიცხონ სავალდებულო რეზერვების ფონდში რესურსების ღირებულებების 13 %.5
ამის შედეგად საბანკო სექტორის საშუალო რენტაბელობა მნიშვნელოვნად ჩამორჩება მრეწველობისა და ვაჭრობის ანალოგიურ მაჩვენებელს. აღნიშნული სიტუაციის გამოსწორების მიზნით შესაძლებელია, საკრედიტო საქმეში განვახორციელოთ შემდეგი ღონისძიებები: პირველი, შევამციროთ საკრედიტო ორგანიზაციათა ანარიცხები სავალდებულო რეზერვების ფონდში; მეორე, გავათავისუფლოთ ბანკები მათთვის არადამახასიათებელი ფუნქციებისაგან, კერძოდ, საწარმოებსა და ორგანიზაციებში საკასო დისციპლინის კონტროლისაგან; მესამე, გავამარტივოთ მცირე ბიზნესისათვის კრედიტების გაფორმების მოთხოვნები, მათ შორის, იმ მეწარმეებზე, რომლებიც იურიდიული პირები არ არიან; მეოთხე, სამოქალაქო კოდექსში შევიდეს ცვლილება იმ მიზნით, რომ მეანაბრეებს უფლება ჰქონდეთ, გააფორმონ ბანკთან ანაბრებზე გრძელვადიანი ხელშეკრულება ვადაზე ადრე ანაბრების გაცემის უფლების გარეშე, მაგრამ შედარებით მაღალი პროცენტით; მეხუთე, არსებითად უნდა გამარტივდეს ბანკის ფილიალებისა და დამატებითი ოფისების გახსნის წესები და შემცირდეს შესაბამისი ვადები (დღეისათვის ბანკის ფილიალის გახსნას ესაჭიროება რამდენიმე თვე); მეექვსე, გავათავისუფლოთ საკრედიტო ორგანიზაციები 5 წლით მოგების გადასახადისაგან და ეს სახსრები მიმართული იქნება საკუთარი საშუალებების (კაპიტალის) გასაზრდელად; მეშვიდე, კიდევ უფრო ლიბერალური უნდა გავხადოთ საკრედიტო ორგანიზაციის საკუთარი სახსრების გაანგარიშების წესი, პროგრამული უზრუნველყოფის უახლესი სქემების შესაძენად და ბანკების სხვა დანახარჯების გასაწევად, რაც დაკავშირებულია ძირითად საქმიანობასთან და ასევე მოსახლეობასთან ნაღდი ფულადი ანგარიშსწორებისათვის ბანკომატების თანამედროვე მოდელების შესაძენად; მერვე, იმის გამო, რომ მინიმუმამდე დავიყვანოთ საგადასახადო დავები და საკითხები გადავწყვიტოთ საგადასახადო კოდექსის დებულებების მიხედვით, განსაკუთრებით ბანკის ოპერაციებთან მიმართებაში მეთოდური რეკომენდაციები კონკრეტული მაგალითებით უნდა შეივსოს. გარდა ამისა, საბანკო კანონმდებლობისა და საგადასახადო კოდექსის მოთხოვნიდან გამომდინარე, ეროვნულმა ბანკმა და ფინანსთა სამინისტრომ მიზანშეწონილია, მოამზადონ ერთობლივი ინსტრუქცია საბანკო და არასაბანკო ოპერაციების გადასახადებით დაბევრის საკითხებზე.
საკანონმდებლო ბაზის მითითებულმა ცვლილებებმა, ჩვენი აზრით, რადიკალურად უნდა შეცვალოს სიტუაცია უკეთესობისაკენ, რამდენადაც ზემოაღნიშნული წინადადებები ჩამოყალიბდა ამჟამად მოქმედი კანონმდებლობის პრაქტიკულად გამოყენების შედეგად. თუმცა, სამართლებრივი ბაზა არსებითია, მაგრამ არა ერთადერთი, რომელიც ზემოქმედებას მოახდენს კომერციული ბანკების ფინანსური შედეგების ფორმირებაზე. ტექნოლოგიები, რომელსაც ბანკები იყენებენ თავიანთ მუშაობაში, აისახება მათი საქმიანობის შედეგებში.