ინვესტირების მიზნები და სახეობები კორპორაციული ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე

ქართლოს სახვაძე

ზოგადად, ინვესტირება შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ფულის მოთავსების პროცესი სპეციალურად შერჩეულ ფინანსურ ინსტრუმენტებში მათი ღირებულების გაზრდისა და დადებითი შემოსავლების მისაღებად. შესაბამისად, ყველა ინვესტორი მოქმედებს რაციონალურად და სახსრებს აბანდებს კონკრეტული მიზნით. ამასთან, ისინი შეიძლება დავყოთ ინსტიტუციონალურ (მსხვილი საფინანსო დაწესებულებები და არასაფინანსო კორპორაციები, ბანკები, სადაზღვევო კომპანიები) და ინდივიდუალურ (საკუთარ სახსრებს პირადად განაგებენ) ინვესტორებად.

ამავე დროს, ინვესტორთა საკმაოდ მრავალრიცხოვან ჯგუფს წარმოადგენენ პორტფელური ინვესტორები და აქციათა მცირე პაკეტის მფლობელი აქციონერები (მინორიტარული აქციონერები). პორტფელური ინვესტორების მიზნებს ხშირად ფინანსურ ბაზარზე სპეკულაციური ოპერაციების წარმოება წარმოადგენს, ამიტომაც, პირველ რიგში ისინი დაინტერესებულნი არიან ისეთი ინსტრუმენტების გამოყენებით, რომელთა მეშვეობითაც განსაკუთრებული რისკის გარეშე გაეზრდებათ თავიანთი შემოსავლები. მინორიტარული აქციონერები კი, ჩვეულებრივ არიან კომპანიის თანამშრომლები, რომელთაც მიღებული აქვთ აქციები პრივატიზების შედეგად.
პრაქტიკულად, ინვესტირება ემსახურება შემდეგ ძირითად მიზნებს: რეგულარული შემოსავლების მიღებას და კომპანიის აქტივების ზრდის მიღწევას ან ორივე ამოცანის ურთიერთშეთანხმებით რაიმე კონკრეტული საბოლოო მიზნის მიღწევას. შემოსავლები შეიძლება განისაზღვროს როგორც ხარჯების ასანაზღაურებლად ფულადი სახსრების რეგულარული ნაკადები, რომელთაც ჩვეულებრივ აქვთ ობლიგაციებიდან მიღებული პროცენტებისა და აქციებიდან მიღებული დივიდენდების ფორმა, ამასთან ისინი შეიძლება მიღებული იქნან კაპიტალიდანაც, კომპანიის ლიკვიდაციის შემთხვევაში.2
კაპიტალის ზრდა შეიძლება გამოწვეული იყოს კომპანიის ღირებულების და სააქციო კაპიტალის სიდიდის მომატებით ან მიღებული მოგების უწყვეტი რეინვესტირებით. ინვესტირების განხორციელებაზე გადაწყვეტილების მიღება დამოკიდებულია ერთი მხრივ, იმ მიზნებზე, რომლებსაც ისახავენ ინვესტორები და მეორე მხრივ, იმ ფინანსური ინსტრუმენტების სახეებზე, რომლებიც შერჩეულია ინვესტირებისათვის. ანუ, ინვესტირების განხორციელების წინაპირობად შეიძლება მიჩნეული იქნას რამდენიმე ფაქტორი, მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია იმ სახსრების მოცულობა, რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნან ინვესტირებისათვის. ამასთან, ინვესტირება საჭიროებს მიმდინარე ფინანსური საქმიანობიდან სახსრების დროებით გამოცალკევებას და მნიშვნელოვანწილად განპირობებულია თანხის დაკარგვის რისკის მიმართ ინვესტორის დამოკიდებულებითა და შემოსავლების გადასახადებით დაბეგვრის პირობებით.
განსახილველ ფაქტორთაგან ასევე მნიშვნელოვანია ინვესტორის დამოკიდებულება რისკის მიმართ, რამდენადაც არ არსებობს ინვესტიციის მომგებიანობის გარანტია და ყოველთვისაა ალბათობა დაბანდებული სახსრების დაკარგვის ან ღირებულების შემცირების. აქვე აღსანიშნავია, ორი ძირითადი პრინციპი: რაც უფრო მაღალია ფინანსურ ინსტრუმენტებთან დაკავშირებული რისკი, მით უფრო მაღალია ინვესტორის მიერ მისაღები შემოსავლები, და რაც ხანგრძლივია ინვესტირების პერიოდი მით მეტ შემოსავლებს ელოდება ინვესტორი.
არსებობს “რისკი-შემოსავლიანობის” ურთიერთკავშირის მრავალი სახეობა. ყოველი საინვესტიციო ინსტრუმენტისათვის შეიძლება აიგოს “რისკი-შემოსავლიანობის” ურთიერთკავშირის საკუთარი გრაფიკი. ამასთან, გადაწყვეყილების მიღების პროცესში ინვესტორებმა უნდა დაიცვან განსაზღვრული თანმიმდევრობა: 1. აქტივების ფლობის პერიოდში ანალიზის საფუძველსა და პროგნოზის გაანგარიშებაზე დაყრდნობით უნდა შეფასდეს მოსალოდნელი შემოსავლიანობა; 2. საჭიროა ინვესტიციებთან დაკავშირებული რისკის განსაზღვრა; 3. აუცილებელია დადგინდეს თანაფარდობა “რისკი-შემოსავლიანობა”, ინვესტიციის ყოველი ალტერნატიული ინსტრუმენტისათვის, რომ დავრწმუნდეთ, თუ რამდენად მისაღებია მოსალოდნელი შემოსავლიანობა რისკის არსებული დონის პირობებში; 4. უნდა შეირჩეს ის საინვესტიციო ინსტრუმენტები, რომლებიც რისკის დასაშვები დონის ფარგლებში ყველაზე უფრო მაღალი შემოსავლების მიღებას ითვალისწინებს.
კონკრეტული ინვესტიციის შერჩევისას გასათვალისწინებელია ასევე ფინანსური ინსტრუმენტების ლიკვიდურობა – დანაკარგების გარეშე ფულადი ექვივალენტის მიღების უნარი. ამას გარდა აუცილებლად გასათვალისწინებელია გადასახადით დაბეგვრის პირობები, რაც გულისხმობს არა მხოლოდ დაბეგვრის განაკვეთებს ამა თუ იმ ინვესტორის შემოსავლებზე, არამედ დაბეგვრის იმ პირობებსაც, რომლებიც უკავშირდება მოცემულ ფასიან ქაღალდს.
როგორც პრაქტიკა მოწმობს, შემოსავლების მისაღებად ყველაზე ხელსაყრელი ინვესტიციებია საბანკო დეპოზიტები და ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები, ობლიგაციები დიდი განაკვეთებით და წილობრივი ინსტრუმენტები მაღალი შემოსავლებით. შედარებით დაბალი რისკებით ხასიათდებიან ისეთი ფინანსური ინსტრუმენტები, როგორიცაა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები, საბანკო დეპოზიტები, ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები, იმ კომპანიის კორპორაციული ფასიანი ქაღალდები, რომელთაც გააჩნიათ მაღალი საკრედიტო რეიტინგი. მაღალი რისკებით ხასიათდებიან წილობრივი ინსტრუმენტებით განხორციელებული ინვესტიციები, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ ბირჟაზე არ ხდება აქციების კოტირება და გამოიყენება წარმოებული ინსტრუმენტები – ფიუჩერსები და ოფციონები.
კორპორაციული ფასიანი ქაღალდებით განხორციელებული გარიგება ჩვეულებრივ ხდება ინვესტორის ინიციატივით, მისი სახელით და მისი ანგარიშით. სააქციო საზოგადოებებისა და აქტიურად ემიტირებული ფასიანი ქაღალდების განვითარებამ ინვესტორებსა და ბაზრის მონაწილე სხვა პროფესიონალებს საშვალება მისცა დააბანდონ სახსრები აქციებში, თამასუქებში, ბანკებისა და კომპანიების ობლიგაციებში.
ფასიანი ქაღალდებით განხორციელებული ოპერაცია შეიძლება ატარებდეს როგორც ინვესტირების, ასევე სავაჭრო ხასიათს. თუმცა საინვესტიციო ოპერაციების შემთხვევაში სახსრების დაბანდება ხდება ორგანიზაციულ ბაზარზე კორპორაციულ ფასიან ქაღალდებში, შედარებით ხანგრძლივი პერიოდით. სავაჭრო გარიგებები კი, როგორც წესი, ემსახურება სპეკულაციურ მიზნებს და სრულდება შედარებით მოკლე დროში.
კორპორაციულ ფასიან ქაღალდებში განხორციელებული ინვესტიციები შეიძლება დავყოთ შემდეგ ძირითად სახეობებად: 1. აქციების შეძენა საკუთრებაზე კონტროლის, კაპიტალში მონაწილეობის ან სხვა მიზნების მისაღწევად, რომლებიც უკავშირდება მოცემული ფასიანი ქაღალდის წილობრივ ბუნებას; 2. დაბანდება ფასიან ქაღალდებში სახსრების სარგებლიანი განთავსების მიზნით და როგორც რეგულარული (დივიდენდები, პროცენტები) ისე სპეციალური შემოსავლების მიღება, მათი შემდგომი გაყიდვით; 3. მოკლევადიანი სპეკულაციური და საარბიტრაჟო გარიგებები; 4. დაკრედიტების ძირითად ფორმებში გამოვლენილი დაბანდებანი თამასუქებსა და წილობრივ სხვა ვალდებულებებში.
პირველ შემთხვევაში ბაზრის ოპერატორი მოქმედებს როგორც სტრატეგიული ინვესტორი, მეორე შემთხვევაში, როგორც პორტფელური ინვესტორი, მესამე შემთხვევაში როგორც სპეკულიანტი, ხოლო მეოთხეში როგორც კრედიტორი.1
კორპორაციული ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ინვესტირების ობიექტებს უპირატესად წარმოადგენენ აქტივები. ამიტომაც სახსრების დაბანდების მიზნები ძირითადად შემდეგში მდგომარეობს: 1. გრძელვადიანი ინვესტირება შერჩეულ საწარმოსა თუ კომპანიის კაპიტალში მონაწილეობის, რეგულარული შემოსავლების მიღების თუ საკუთრებაზე კონტროლის შესაძლებლობების გაზრდის მიზნით. ფაქტობრივად, ინვესტორის გავლენის ხარისხი სააქციო საზოგადოების ფუნქციონირებაზე დამოკიდებულია ამ საზოგადოებაში მისი კუთვნილი აქციების რაოდენობაზე. ამდენად, სახსრების დაბანდება კომპანიის მართვასა თუ ჰოლდინგის ფორმირებაში (საფინანსო-სამრეწველო ჯგუფი) მონაწილეობის მისაღწევად, ასევე მსხვილი პაკეტის შესყიდვა, კომპანიის მენეჯმენტზე მნიშვნელოვანი გავლენის მოსაპოვებლად, ხშირად გამოიყენება პოსტპრივატიზაციის პერიოდში საკუთრების გადანაწილების მექანიზმად ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე შემოსავლების მიღების შესაძლებლობასთან ერთად; 2. მოკლევადიანი ოპერაციები აქციებით და საარბიტრაჟო გარიგებები – წარუმატებელი და არასტაბილური აქციების ბაზარი ქმნის განსაკუთრებით ხელსაყრელ შესაძლებლობას სპეკულაციური შემოსავლების მიღებისათვის. მაგრამ სრულყოფილი ინფორმაციის არსებობა საშუალებას არ აძლევს ბევრ ინვესტორს (ამ შემთხვევაში სპეკულაციურ ინვესტორს) შეასრულოს ამგვარი ოპერაციები ეფექტურად. უპირატეს მდგომარეობაში ჩვეულებრივ ხვდებიან ბანკები, რომლებმაც იციან ემიტენტის საკრედიტო ისტორია და ხშირად აქვთ საქმიანი ურთიერთობა დეპოზიტარებთან. მათ შორის ბევრი აწარმოებს აქციონერთა რეესტრს. ემიტენტთა უმრავლესობის მიერ გამოშვებული აქციების ჯეროვანი შეუფასებლობის, არასაკმარისი ინფორმირებულობის და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურის განუვითარებლობის გამო აღმოჩნდნენ ბანკები უპირატეს მდგომარეობაში და შეძლეს საკმაოდ ეფექტურად მოეხდინათ თავისუფალი ფულადი სახსრების ინვესტირება. მათ შორის მეტ წარმატებას მიაღწიეს ისეთმა ბანკებმა, ვინც თავიანთი ინვესტიციები ჩადეს კარგად ნაცნობი კლიენტების აქციებში ან გამოიყენეს თავიანთი ფილიალების ქსელი, სხვადასხვა ოდენობის აქციათა პაკეტების ფასთა სხვაობებზე მოკლევადიანი საარბიტრჟო გარიგებების საწარმოებლად. იმ ბანკებმა, რომლებმაც მიიღეს ინვესტიციების განხორცილების შესახებ გადაწვეტილება მხოლოდ საფონდო ინდექსებით შეფასების თანახმად, მათ მოახდინეს საკმაოდ არაეფექტური პორტფელების ფორმირება, რაც რეალურად მიუთითებს კორპორაციული ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მხოლოდ ტექნიკური ანალიზის გამოყენების არასაკმარის ეფექტურობაზე; 3. გრძელვადიანი ინვესტიციის განხორციელებისას აქციების, როგორც პორტფელის რისკის შემცველი მაღალშემოსავლიანი შემადგენელი ელემენტის შეძენა. ამ მიზნის მიღწევა მოითხოვს ფუნდამენტალური ანალიზის განხორციელებას, რის შედეგადაც შესაბამისი ანალიტიკოსი წინასწარ განსაზღვრავს მოცემული კომპანიის აქციათა ღირებულების სავარაუდო მატებას ან შემცირებას მის რეალურ (საბალანსო ან სალიკვიდაციო) ღირებულებასთან შედარებით. ასეთი ანალიზის მიზანია ბაზარზე სათანადოდ შეფასებული ფასიანი ქაღალდების გამოვლენა. ყოველივე ამის საფუძველზე ხდება საინვესტიციო გადაწყვტილების მიღება, ამა თუ იმ აქციის ყიდვა-გაყიდვის ან შენარჩუნების მიზნით. ფუნდამენტალური ანალიზი, ესაა საკმაოდ შრომატევადი საქმე, რომელიც მოითხოვს მონაცემთა ბაზის შექმნას და შესაბამის ფინანსირებას. ამდენად, ფასიანი ქაღალდებით განხორციელებული ოპერაციებიდან მიღებული შემოსავლები ცალკეული კონკრეტული დამწყები ინვესტორისათვის შეიძლება აღმოჩნდეს არასაკმარისი, მხოლოდ იმ დანახარჯების დასაფინანსებლადაც კი, რასაც მოითხოვს ფუნდამენტალური ანალიზი.
კორპორაციული ფასიანი ქაღალდებით განხორციელებული საინვესტიციო ოპერაციების ეფექტიანობის განსაზღვრა ეფუძნება სხვადასხვა ოპერაციების შედეგებისა და დანახარჯების ანალიზსა და ინვესტორის საქმიანობაზე ამ ოპერაციებით გამოწვეული გრძელვადიანი ზემოქმედების შეფასებას. ასეთი ანალიზის ჩატარება მიზანშეწონილია როგორც ემიტენტის აქციებში სახსრების დაბანდების შემთხვევაში, ასევე, კორპორაციული ფასიანი ქაღალდებით განხორციელებული ოპერაციების ეფექტურობის შეფასებისას. ამასთან, სახელმწიფოს სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკა და ამოცანები, პირველ რიგში, წარმოადგენს ინვესტიციების ეფექტიანობაზე მოქმედ ფაქტორებს. მთლიანად, ქვეყნის მასშტაბით მაკროეკონომიკურ დონეზე ინვესტიციების საერთო ეფექტიანობის ფაქტორებში მხედველობაშია მისაღები სოციალური, პოლიტიკური, კულტურული და სხვა ეფექტიანობის განმსაზღვრელი პირობები.