გლობალიზაცია და ფინანსური სისტემის სრულყოფის პრობლემები საქართველოში

რევაზ კაკულია

სტატიაში განხილულია გლობალიზაციის პირობებში დამოუკიდებელი საქართველოს ფინანსური სისტემის ფორმირებისა და სრულყოფის საკითხები. გააანალიზებულია ქვეყნის საბიუჯეტო-საგადასახადო სისტემის ფორმირება-განვითარებისა და რეფორმირების პრობლემები, ნაჩვენებია ის სიძნელეები, რომელთა არსებობამ გაახანგრძლივა ეროვნული ეკონომიკის კრიზისი, ჩამოყალიბებულია ქვეყნის ახალი ხელისუფლების მიერ განხორციელებული ღონისძიებების შედეგად ფინანსურ სისტემაში მიღწეული წარმატებები.

მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრისათვის დამახასიათებელმა მძაფრმა მეცნიერულმა, ტექნოლოგიურმა, პოლიტიკურმა და სოციალურ-ეკონომიკურმა გარდაქმნებმა საფუძველი ჩაუყარა ეკონომიკური განვითარების გლობალიზაციას. ნაციონალურ-სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები, მათი პოლიტიკური მოწყობის, სოციალურ-ეკონომიკური ურთიერთობის ხასიათისა და ინდუსტრიული განვითარების დონის მიუხედავად, ჩათრეული აღმოჩნდნენ მსოფლიო სამეურნეო პროცესში.
დასავლეთის განვითარებული ქვეყნების ლტოლვა, მცდელობა საკუთარი ეკონომიკა დაიცვან საგარეო გავლენებისაგან მეტყველებს ერთიანი მსოფლიო ეკონომიკური სივრცის ფორმირების ფაქტზე. დაიწყო “ბაზარი – სახელმწიფო” სისტემიდან “მრავალი სახელმწიფო – ერთი ბაზრის” სისტემაზე გადასვლა1.
საერთაშორისო არენაზე სახელმწიფოთა იერარქია მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია არა შრომით, საწარმოო, ბუნებრივ-კლიმატურ, გეოგრაფიულ პოტენციალსა და რესურსებზე, არამედ ფულის ძალაზე აგებული ეკონომიკის განვითარების დონეზე. დღეს ფულისა და ბაზრის ძალას შეუძლია განსაზღვროს რეალური ეკონომიკური სტიმულები.
მე-20 საუკუნის 70-იანი წლებიდან ფინანსურმა სფერომ უდიდესი ცვლილებები განიცადა. სწრაფი ტემპებით მიმდინარეობს საფინანსო შუამავლობიდან ფინანსების ეკონომიკური ცხოვრების წარმმართველ ძალად გადაქცევა. საქმე მარტო ის როდია, რომ ფინანსების სფერო ეკონომიკის სხვა სფეროებთან შედარებით წინმსწრები ტემპებით ვითარდება. გაცილებით მნიშვნელოვანია ის, რომ უმსხვილესი ფინანსური ინსტიტუტები დაჩქარებული ტემპებით იპყრობენ საერთაშორისო ეკონომიკურ სივრცეებს და განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკას და იქ გადამწყვეტ პოზიციებს იკავებენ.
რამ განაპირობა ფინანსების როლის ასეთი აღზევება? რას წარმოადგენს თანამედროვე ფინანსური კონგლომერატები და საერთაშორისო ფინანსური ცენტრები და რა გავლენას ახდენს ისინი განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკაზე?
თანამედროვე ეკონომიკა ფინანსური ეკონომიკაა. არა ეკონომიკა ფინანსებთან ერთად, არამედ ფინანსური ეკონომიკა, რომელშიც ფინანსები არა მარტო უბრალოდ მონაწილეობს ეკონომიკაში და მას ემსახურება, არამედ მასში ფინანსებს გაბატონებული როლი აკისრია2.
თანამედროვე ეპოქაში ტექნიკის, ინფორმატიკისა და საკომუნიკაციო სფეროებში მიღწეულმა უდიდესმა პროგრესმა განსაკუთრებული როლი შეასრულა ფინანსური ურთიერთობების გაღრმავებაში. უსწრაფესმა კავშირებმა მსოფლიო ეკონომიკურ და სოციალურ ცხოვრებას საშუალება მისცა განახორციელოს ნებისმიერი ფინანსური ოპერაცია დროის უმცირეს მონაკვეთში. უდავოა, რომ ამ ფაქტორის მნიშვნელობა განუსაზღვრელია.
ფინანსური სფეროს გაძლიერებაში უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს გლობალიზაციის პროცესი, როცა ფინანსები განთავისუფლებულია სახელმწიფო რეგულირების პოლიტიკური და ეკონომიკური მარწუხებისგან, თუმცა ამ პროცესს ეროვნულ-სამეურნეო კომპლექსების ფუნქციონირებამაც შეუწყო ხელი.
ისმის კითხვა: რა ელის პოსტსოციალისტური ქვეყნების ფინანსურ სისტემებს ეკონომიკის გლობალიზაციის პირობებში?
იმის გამო, რომ არც ერთ სახელმწიფოს არ შეუძლია ფინანსური ეკონომიკის სივრცის გარეშე არსებობა, მთავარია განისაზღვროს თითოეულის ადგილი გლობალურ ფინანსურ იერარქიაში. ამისათვის აუცილებელია განვიხილოთ მსოფლიო მოწყობის თანამედროვე სოციალურ-პოლიტიკურ და ეკონომიკურ წინააღმდეგობათა სამი ჯგუფი, რომლებიც გავლენას ახდენენ პოსტსოციალისტური ქვეყნების რეალურ მდგომარეობაზე:
პირველი – ეს არის წინააღმდეგობა ე.წ. “ცივილიზებულ მსოფლიოსა” და რუსეთს შორის. ჯერ ერთი, რუსეთი ვერ იშლის ყოფილი სოციალისტური ქვეყნების დამოუკიდებლობის შელახვას და მეორე, ფინანსური ცენტრი ამწვავებს რუსეთზე დაწოლას, რათა ამ უკანასკნელმა გადაიხადოს ცენტრის სასარგებლოდ ფინანსური რენტა, რომელიც ათეული მილიარდი დოლარით განისაზღვრება. მასში შედის ძველი ვალების ანაზღაურება, პროცენტის გადახდა და ა.შ.
წინააღმდეგობათა მეორე ჯგუფია პოსტსოციალისტური ქვეყნების ცენტრებსა და რეგიონებს შორის არსებული პრობლემები. კერძოდ, ცენტრალიზებულ ფონდებში მობილიზებული ფინანსური რესურსების უდიდესი ნაწილი თავს იყრის ამ ქვეყნების სახელმწიფო ბიუჯეტში. ტერიტორიული ერთეულების განვითარება ფაქტობრივად ფორმალურ ხასიათს ატარებს, რაც იწვევს რეგიონების ეკონომიკური გამოთანაბრების შენელებას, არადა საქართველოს ტერიტორიის ორი მესამედი მთაგორიანია და რეგიონებს განვითარების უმნიშვნელო პირობები გააჩნია. მარტო ტრანსფერტების ინსტიტუტის გამოყენება ვერ იძლევა სასურველ შედეგს.
და ბოლოს, მესამე ჯგუფის წინააღმდეგობები მოიცავს სახელმწიფოსა და მოქალაქეებს შორის ურთიერთობებში არსებულ პრობლემებს. საქმე ეხება სახელმწიფოს მიერ აღებული ვალდებულებების შეუსრულებლობას და მოსახლეობაში ხელისუფლების ნდობის ფაქტორის მოუწესრიგებლობას. ეს არის: ანაბრების დაუბრუნებლობა, პრივატიზაციის პროცესის ნაკლოვანებები და საკუთრებითი უფლებების დაცვის შენარჩუნების პრობლემები3.

1. ფინანსური სისტემის ფორმირება და განვითარება გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში
საბაზრო ეკონომიკა სულ უფრო ღრმად იჭრება საქართველოს ეკონომიკისა და პოლიტიკის იმ სფეროებში, რომლებიც ადრე სახელმწიფოს ფუნქციონირების პრეროგატივას წარმოადგენდა. მართვის ადმინისტრაციულ-მბრძანებლური სისტემა წარსულს ჩაბარდა. საქართველოში საბაზრო ეკონომიკა შეუქცევადია. ცხოვრებამ მოითხოვა საბაზრო ურთიერთობისა და მისთვის დამახასიათებელი ცენტრის ტერიტორიული ერთეულებისა და ავტონომიური ფორმირებების შრომითი, მატერიალური და ფულადი რესურსების გამოყენების ეფექტიანობის შემფასებელი კრიტერიუმების დანერგვა. არადა, სსრ კავშირის დაშლით კოლონიური რეჟიმისაგან განთავისუფლებული ქვეყნები, მათ შორის საქართველოც, უმძიმეს ეკონომიკურ კრიზისში დიდხანს იმყოფებოდა.
ეკონომიკური კავშირების მოშლა, რუსეთის ხელისუფლების იმპერიული ზრახვებისაკენ კვლავინდებური ლტოლვა, ეროვნებათაშორისი შუღლი, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა და ადმინისტრაციულ-მბრძანებლური სისტემის გადმონაშთების მანკიერებათა აღზევება, 300 ათასიან ლტოლვილთა შენახვა – აი, პრობლემების წრე, რომლებიც ართულებს ქვეყანაში საბაზრო ეკონომიკის წარმატებით განხორციელებას.
მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ბაზარი თვითრეგულირებადია და მას შეუძლია ქვეყნის ეკონომიკური და სოციალური განვითარების უპრობლემო მართვა, დასაზუსტებელია. არადა, ახლო წარსულში სისტემური კრიზისის პირობებში განვითარების საბაზრო მოდელის ადეკვატური ფინანსური სისტემის ფორმირება საქართველოში წარიმართა ადგილობრივი პირობების გაუთვალისწინებლად მონეტარიზმის თეორიული კონცეფციის ბაზაზე, რამაც უარყოფითი შედეგები მოგვცა. საყურადღებოა ისიც, რომ წინასწარ თეორიულად დასაბუთებული პროგრამის გარეშე საბაზრო ეკონომიკის საფუძვლების აშენება გარკვეული პერიოდის მანძილზე დადებით შედეგებს არ იძლევა. “საბაზრო ეკონომიკა წარმოადგენს არა მარტო პროგრესის და შესაძლებლობების თვითრეალიზაციის წყაროს, არამედ ადამიანთა დაუცველობის, შეშფოთების და ტანჯვა-წამების მიზეზსაც”4.
საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის მყისიერად განხორციელება ქვეყნისათვის ტრაგიკული შედეგების მომტანი აღმოჩნდა. წარმოების დაქვეითებას, არსებული ეკონომიკის ნგრევას მოჰყვა არნახული უმუშევრობა, ჰიპერინფლაცია, ეკონომიკის სტრუქტურის დეფორმაცია, ცხოვრების დონის უკიდურესად დაცემა. ეკონომიკა კატასტროფულად დაქვეითდა. სწორედ ეკონომიკის დაქვეითებას უდაბლეს დონეზე (1994 წელს ქვეყნის მშპ 1990 წლის მოცულობის 27,5% შეადგენდა) მოჰყვა მოსახლეობის შემოსავლებისა და ცხოვრების დონის არნახული დაცემა.
XX საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოში წინასწარ მოუმზადებლად დაწყებული ეკონომიკური გარდაქმნების შედეგი იყო ის, რომ ქვეყანაში მძვინვარებდა ყოველმხრივი ეკონომიკური კრიზისი. ამასთან, ეს კრიზისი პოსტსოციალისტურ სივრცეში არსად არ ყოფილა ისეთი ღრმა და ხანგრძლივი, როგორც საქართველოში. 2003 წლისათვის (ვარდების რევოლუციამდე) მშპ-ის წარმოების დონემ 1990 წლის დონის მხოლოდ 46,6% შეადგინა, მაშინ როდესაც მან თურქმენეთსა და ესტონეთში მიაღწია 80%-ს, ლატვიაში – 70%-ს, რუსეთში, ყაზახეთსა და ლიტვაში – 65%-ს, სომხეთში – 60%-ს5.
მართებულად მიგვაჩნია აკადემიკოს ვლადიმერ პაპავას მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ნაწილობრივ მაინც უნდა გადაისინჯოს “საბაზრო სისტემაში სახელმწიფოს როლზე საყოველთაოდ მიღებული შეხედულებები”6. მით უმეტეს, აკადემიკოსი სახელმწიფოს ეკონომიკურ უნარს წარმოების მეხუთე ფაქტორად მიიჩნევს. “ბიზნესის წარმართვის პროცესში ძირითადი გადაწყვეტილებების მიღებით მეწარმე მოცემული კონკრეტული ფირმის საქმიანობის კურსს განსაზღვრავს. სახელმწიფოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები კი ეროვნული ეკონომიკის შემადგენელი ყველა ფირმის განვითარების სტრატეგიაზე ახდენს გავლენას7.
სახელმწიფომ თავის თავზე უნდა აიღოს პირველ რიგში ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის ფუნქცია, ვინაიდან სწორედ ეს შეუწყობს ხელს ეკონომიკურ ზრდას, დასაქმებასა და ინფლაციის დონის შემცირებას.
საიდუმლოებას არ წარმოადგენს ის, რომ ნებისმიერი ქვეყნის ეკონომიკის აღმავლობისათვის სახელმწიფოს როლი მარეგულირებელი ფინანსური ბერკეტების გამოყენებით საზოგადოებრივი კაპიტალის კვლავწარმოების ოპტიმალური ორიენტაციის უზრუნველყოფაში ვლინდება, რათა ჩამოყალიბდეს კონკურენციული საბაზრო მექანიზმი, რომელიც ეროვნული შემოსავლის განაწილება-გადანაწილებით შექმნის ეკონომიკური ზრდის პირობებს.
ამ ასპექტით მნიშვნელოვანია კეთილგონივრული ფისკალური პოლიტიკის განხორციელება. ბიუჯეტის ხარჯვით ნაწილში ყოველი არასწორი ქმედება საზიანოა ქვეყნის სამეურნეო ცხოვრებისათვის. იმასთან დაკავშირებით, რომ საქართველოს ჯერ კიდევ მწირი საშემოსავლო ბაზა გააჩნია, ფისკალური პოლიტიკის ჩამოყალიბების პროცესს სახელმწიფომ სერიოზული ყურადღება უნდა მიაქციოს. ქვეყნის ცენტრალიზებული ფინანსური რესურსები უნდა განთავისუფლდეს ე.წ. ფონდწარმომქმნელი ინსტიტუციური ორგანიზაციების ფუნქციონირებისაგან. უნდა შევეგუოთ იმ აზრს, რომ საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტი უნდა იყოს ერთადერთი ინსტიტუტი და შესაბამისად უარი უნდა ვთქვათ ყველა სხვა დანარჩენ ფონდებზე, რომლებიც მნიშვნელოვნად ზრდის არამწარმოებლურ, ფუჭ ხარჯებს და იწვევს სწორედ ისედაც შეზღუდული ფინანსური რესურსების განიავებას. სწორად მოიქცა ქვეყნის ახალი ხელისუფლება, როცა ფაქტობრივად გააუქმა ცენტრალიზებული ფონდები და მათი ფუნქციები დააკისრა სახელმწიფო ბიუჯეტს.
საქართველოში დემოკრატიული სახელმწიფოებრივი სისტემის მშენებლობის გარიჟრაჟზე ეკონომიკური ცხოვრების მოშლამ, ინფლაციის მაღალმა დონემ, კორუფციის ფართო მასშტაბებმა, ჩრდილოვანი ეკონომიკის პრობლემებმა, სუსტმა საგადასახადო ადმინისტრირებამ გამოიწვია ბიუჯეტის შემოსავლების მინიმუმამდე შემცირება. ფაქტობრივად ქვეყანას 1995 წლამდე ბიუჯეტი არ გააჩნდა.
1991-1994 წლების საბიუჯეტო მოწყობა ფაქტობრივად თვითდინებაზე იყო მიშვებული. 1991 წლის პირველი დამოუკიდებელი სახელმწიფო ბიუჯეტი ითვალისწინებდა ქვეყნის ტერიტორიაზე შექმნილი შემოსავლების მთლიანად საქართველოს ბიუჯეტში აკუმულირებას. 1992 წლის ბიუჯეტი მაისამდე დამტკიცებული არ იყო. 1992 წლის ბიუჯეტის დეფიციტმა 55%-ს გადაამეტა. ხელისუფლებამ ვერ შეძლო ბიუჯეტის შემოსავლებისა და ხარჯების ურთიერთდაბალანსებული გაანგარიშების მომზადება. 1993 და 1994 წლების სახელმწიფო ბიუჯეტი საქართველოს პარლამენტს არ დაუმტკიცებია. ბიუჯეტის განხილვა და მიღება ხდებოდა კვარტალების მიხედვით.
მიუხედავად იმისა, რომ ბიუჯეტის რეალური საშემოსავლო წყაროები თავმოყრილი იყო ცენტრალურ ბიუჯეტში, 1991-2003 წლებში არც ერთი წლის ბიუჯეტის შემოსავლების გეგმა არ შესრულებულა.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ის ფაქტი, რომ საქართველოში მეურნეობრივ აღმავლობასა და ეკონომიკურ უსაფრთხოებაში სერიოზული პრობლემები შექმნა 1998-99 წლების საბიუჯეტო კრიზისმაც. ამ კრიზისმა დაადასტურა გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში მონეტარისტული მეთოდების თანმიმდევრული რეალიზაციის პირობების შეუძლებლობა და სხვა ქვეყნების სახელმწიფო ეკონომიკური პოლიტიკის მექანიკურად გადაღების მანკიერება.

2. ფინანსური სისტემის რეფორმირება და საბიუჯეტო სფეროში მიღწეული წარმატებები
ქვეყნის ფინანსური სისტემის ტრანსფორმაციისა და გარდაქმნის გზები და საშუალებები რადიკალურად შეიცვალა “ვარდების რევოლუციის” შემდეგ პერიოდში. შემუშავებულ იქნა ქვეყანაში სოციალურ-ეკონომიკურ ურთიერთობებში წინა პერიოდში წარმოქმნილი წინააღმდეგობების დაძლევის და საზოგადოების წევრთა ჰარმონიული განვითარების უზრუნველყოფის პროგრამა, რომელიც უდავოდ ხელს შეუწყობს საბაზრო ეკონომიკის ფორმირება-განვითარებას, ურომლისოდაც შეუძლებელი იქნება შეიქმნას ეკონომიკური ზრდისა და განვითარების საბაზრო წინაპირობები: თავისუფალი ბაზარი, საკუთრება – კერძო და დაცული, ინფლაცია – დაბალი, ქვეყნებს შორის ვაჭრობა – თავისუფალი. ეს წინაპირობები აუცილებელია იმისათვის, რომ მიღწეული იქნეს ფასების ლიბერალიზაცია, სრული დასაქმება, ბიზნესისადმი ხელის შეწყობა, კერძო კომპანიების მართვაში ჩაურევლობა, სამეურნეო ცხოვრებაში საკონტაქტო ურთიერთობათა განვითარება, სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა და ადმინისტრაციული რეგულირების მინიმიზაცია.
იმისათვის, რომ სახელმწიფომ დაძლიოს დასაქმების პრობლემები, უზრუნველყოს ქვეყნის თავდაცვა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა, გადასახადების მეშვეობით ამოღებული სახსრებით მან უნდა დაფაროს ამ ფუნქციების შესრულებისათვის გაწეული ხარჯები.
მიღწეულ წარმატებებზე ნათელ წარმოდგენას იძლევა საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლების მონაცემები:

2004 წელს ნაერთი ბიუჯეტის შემოსავლებისა და გრანტების მოცულობამ მიაღწია 2283 მლნ ლარს, ანუ წინა წელთან შედარებით გაიზარდა 69,2%-ით. შემოსავლების ხვედრითი წონა მშპ-ის მიმართ 14,2 პროცენტიდან 23,3 პროცენტამდე გაიზარდა.
ანალოგიური მდგომარეობაა 2005-2006 წლებშიც. 2005 წელს ნაერთი შემოსავლებისა და გრანტების მოცულობამ მიაღწია 3256,8 მლნ. ლარს, ანუ წინა – 2004 წელთან შედარებით გაიზარდა 53,3%-ით.
2006 წელს სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლებისა და გრანტების მოცულობამ შეადგინა 4429,9 მლნ. ლარი, ანუ წინა, 2005 წელთან შედარებით გაიზარდა 36%-ით.
ქვეყნის ახალმა ხელისუფლებამ ფინანსური სისტემის რეფორმის ძირითად მიზნად დაისახა ფინანსური რესურსების ფორმირებისა და გამოყენების ისეთი მექანიზმის დანერგვა, რომელიც ხელს შეუწყობდა ეროვნული შემოსავლის ეფექტიან განაწილებას და გადანაწილებას, რითაც მიღწეული იქნება საწარმოო ძალთა განვითარება, მოქნილი საბაზრო სტრუქტურების ფორმირება, ცხოვრების დონის ამაღლება, რეგიონების ეკონომიკური განვითარების დონეთა მეტ-ნაკლები გამოთანაბრება.
რაც შეეხება საბიუჯეტო-საგადასახადო სისტემის რეფორმას, იგი ითვალისწინებს: ყველა დონის ბიუჯეტების ადეკვატური კონცეფციური საფუძვლების შემუშავებას; სახელმწიფო ფინანსების ყველა სეგმენტის ეროვნულ ეკონომიკაზე ზემოქმედებას; ფინანსებისა და საგადასახდელო ბალანსის ობიექტურ შეფასებას; ფინანსურ დაგეგმვას, გეგმების შესრულების აღრიცხვასა და ანალიზს, ფინანსური ბაზრის ინფრასტრუქტურის ფორმირებას და ფუნქციონირების გაუმჯობესებას, ყველა დონის საბიუჯეტო მექანიზმის გარდაქმნას ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტად; ფინანსური კადრების მომზადებას და გადამზადებას.
ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკური წინსვლა პირდაპირ კავშირშია საგადასახადო სისტემის ეფექტიან ფუნქციონირებასთან. თეორიულად და პრაქტიკულად გააზრებულ და მეცნიერულად დასაბუთებულ გადასახადებს შეუძლია ეროვნულ ეკონომიკაზე პოზიტიური ზეგავლენის მოხდენა, აღმოფხვრას ნეგატიური მოვლენები და დაამკვიდროს ეკონომიკურ და სამართლებრივ ბაზაზე აგებული საგადასახადო დაბეგვრა.
2007 წლის ივლისში ქვეყნის პარლამენტმა მიიღო კანონი “საქართველოს საგადასახადო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ”, რომელშიც გადაწყვეტილია სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის პრობლემები. ამ კანონის მიღება გამოიწვია რიგმა ობიექტურმა გარემოებებმა. ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპების შენარჩუნებისათვის უნდა განხორციელდეს ინვესტიციებისა და ექსპორტის წახალისება, კერძოდ, ადგილობრივი წარმოების საქონლის კონკურენტუნარიანობის ზრდა საწარმოო დანახარჯების შემცირებით და რეინვესტირების ხელშეწყობით. ამისათვის მნიშვნელოვან ეტაპად მიჩნეული იქნა პირდაპირი გადასახადების შემდგომი ლიბერალიზაცია, ანუ ხელფასზე და მოგებაზე გადასახადების განაკვეთების შემცირება. საქმე ისაა, რომ არსებული საშემოსავლო და სოციალური გადასახადები თავისი ბუნებით, ანუ დაბეგვრის ობიექტის თვალსაზრისით, ხშირ შემთხვევაში ერთმანეთის იდენტური იყო და გადასახადის გადამხდელისათვის არა მარტო ართულებდა ბიზნეს-პროცესს, არამედ ზოგიერთ გადამხდელს ერთი და იგივე შემოსავალზე დაბეგვრის თვალსაზრისით არათანაბარ მდგომარეობაში აყენებდა. მაგალითად, მეწარმე ფიზიკური პირებისათვის იგი შეადგენდა – 29,6%, ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლებისათვის კი – 26,7%.
ახალი საგადასახადო კოდექსით (2005 წლის 1 იანვრიდან) სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწაზე ქონების გადასახადისგან განთავისუფლდა ის ფიზიკური პირები, რომლებსაც საკუთრებაში გააჩნიათ 5 ჰა-მდე მიწა.
მთლიანობაში “საქართველოს საგადასახადო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ” საქართველოს კანონის მიღების მიზანია:
– რეგიონში ყველაზე ლიბერალური საგადასახადო კანონმდებლობის საშუალებით საინვესტიციო გარემოს გაუმჯობესება;
– ინვესტიციებისა და ექსპორტის წახალისება;
– ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპის შენარჩუნება საშუალოვადიან პერიოდში;
– საგადასახდელო ბალანსის მდგომარეობის გაუმჯობესება;
– სოფლის მეურნეობის ეფექტიანობის ამაღლება;
– გადამხდელისათვის გადასახადის გადახდის პროცესების გამარტივება;
– საგადასახადო ადმინისტრაციის ეფექტიანობის ამაღლება.
ისმის ლოგიკური კითხვა: რა გავლენას მოახდენს საგადახადო კოდექსში შეტანილი ცვლილებები სახელმწიფო ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილზე?
სოციალური გადასახადის გაუქმება და საშემოსავლო გადასახადის შემოთავაზებული განაკვეთების დაწესება, ანუ განაკვეთების შემცირება პირველ წელს გამოიწვევს გარკვეული ოდენობით საშემოსავლო გადასახადის მიხედვით შემოსავლების შემცირებას, მაგრამ ადმინისტრირების გამარტივების, შემოსავლების ლეგალიზების წახალისების და, ზოგადად, საგადასახადო ტვირთის შემსუბუქების ფონზე, შემდგომ წლებში კომპენსირებული იქნება პირველი ეტაპის შესაძლო დანაკარგები, რომლებიც სავარაუდოდ შეადგენს 20 მლნ. ლარს.
ამასთან, მოგების გადასახადის განაკვეთის 5%-ული პუნქტით შემცირების გამო პირველივე წელს დანაკარგის საპროგნოზო მაჩვენებელი შეადგენს 134 მლნ. ლარს, მომდევნო წლებში კი მიღებული იქნება შესაბამისი ეკონომიკური ეფექტი და ამ გადასახადის მიხედვით შემოსავლების გადიდებაა მოსალოდნელი.
აღნიშნული კანონით გათვალისწინებული მიწაზე დარიცხული ქონების გადასახადისა და სანქციების ჩამოსაწერი თანხა შეადგენს 85 მლნ. ლარს, მაგრამ მისი ჩამოწერა რეალურ დანაკარგს არ მოგვცემს. კანონი არ გამოიწვევს ბიუჯეტიდან აუცილებელი ხარჯების გამოყოფას და არ წარმოშობს სახელმწიფოს ახალ ფინანსურ ვალდებულებას.
სერიოზული ეფექტი იქნება მიღებული იმ გადამხდელთათვის, რომელთა მიმართაც ვრცელდება კანონის მოქმედება: გაიზრდება კერძო ეროვნული დანაზოგები და შესაბამისად, ინვესტიციები; დანაზოგების ზრდა შეამცირებს საპროცენტო განაკვეთს; შეიცვლება სესხების სტრუქტურა გრძელვადიანი კორპორაციული სესხების ზრდის მიმართულებით; გაიზრდება სტიმული უცხოური კერძო ინვესტიციებისათვის; შემცირდება საწარმოო დანახარჯები; ყოველივე ეს გაზრდის ექსპორტს და მოახდენს ვალუტის კურსის გამყარების კომპენსირებას; გაიზრდება დასაქმების დონე; განვითარდება სასოფლო-სამეურნეო მიწის ბაზარი; ამაღლდება სოფლის მეურნეობის ეფექტიანობა; შენარჩუნდება ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპი გრძელვადიან პერსპექტივაში.
ამრიგად, საქართველოს პარლამენტის მიერ 2007 წლის ივლისში მიღებული “საქართველოს საგადასახადო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ” საქართველოს კანონით გადაწყდა, რომ საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთი მეწარმე ფიზიკური პირებისათვის გათვალისწინებულია 25 პროცენტის ოდენობით (არსებული 29,6% ნაცვლად), ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლები და გადასახადის გადამხდელის მოწმობის არმქონე პირის მიერ მომსახურების გაწევით მიღებული შემოსავლები დაიბეგრება 25 პროცენტით (ამჟამად არსებული 26,7%-ის ნაცვლად); მოგების გადასახადის განაკვეთი 15 პროცენტამდე შემცირდება, ნაცვლად არსებული 20%-ისა.
ერთ-ერთი სერიოზული პრობლემა, რომელიც ეროვნულ ეკონომიკაზე უარყოფითად მოქმედებს, არის უკანასკნელ პერიოდში ინფლაციის ზრდა. ქვეყანაში ინფლაციის ზრდა გამოწვეულია, პირველ რიგში, მსოფლიო ბაზარზე ხორბლის გაძვირებითა და რუსეთის მიერ გაზის ფასის ზრდით. “მაგრამ ამ მიზეზების გარდა, წმინდა ქართული ობიექტური და სუბიექტური მიზეზებიც არსებობს, რომლებიც მთავრობის შეცდომებმა წარმოქმნა… საქართველოს ჰოლანდიური დაავადების მუტანტი შეეყარა, რასაც ინფლაციასთან პირდაპირი კავშირი აქვს”10.

3. ფინანსური სისტემის სრულყოფის პრობლემები საქართველოში
საქართველოში “ვარდების რევოლუციით” ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ ბევრი კორუმპირებული თანამდებობის პირი დააკავეს, რომლებმაც თავისუფლება დოლარების გადახდით მოიპოვეს; პრივატიზაცია დოლარებში განხორციელდა; უცხოეთში სამუშაოდ წასული მოსახლეობისაგან ქვეყანაში შემოდის დიდი ოდენობის დოლარები, რაც იწვევს მის გაუფასურებას და ეროვნული ვალუტის გამყარებას; ამით კი ექსპორტიორები ზარალდებიან. ქვეყნის ეროვნული ბანკი იძულებულია ჭარბი უცხოური ვალუტა – დოლარი ლარის გაყიდვით ამოიღოს მიმოქცევიდან. ლარის მასის ბრუნვაში გაშვება ინფლაციის ზრდის მომასწავებელია და სწორედ ეს არის ქვეყანაში ფასების ზრდის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზიც. ამასთან, ინფლაციის ზრდას მთავრობის მიმდინარე ხარჯვითი პოლიტიკაც უწყობს ხელს.
შევეხოთ კიდევ ერთ პრობლემას. როგორც ცნობილია, სახელმწიფო ბიუჯეტის შედგენასთან დაკავშირებული სამუშაოების ორგანიზაციას ფინანსთა სამინისტრო ახორციელებს. ეს მუშაობა ახალი საბიუჯეტო წლის დადგომამდე 10 თვით ადრე იწყება. ამ დროისათვის ბიუჯეტის დაფინანსებაზე მყოფი სამინისტროები და უწყებები ფინანსთა სამინისტროში წარადგენენ განაცხადებს მომავალ საბიუჯეტო წელს მათ მიერ გასაწევი ხარჯების შესახებ.
იმ ქვეყნებში, სადაც საბიუჯეტო პროცესი ეფექტიანად წარიმართება, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსების მიმღები, მხარჯავი სტრუქტურების მიერ შედგენილი განაცხადი მაღალ პასუხისმგებლობას, შესაბამის ნორმატივებს და ზუსტ გათვლებს ემყარება; აღმასრულებელი ხელისუფლების მხრიდან კი იგი მკაცრ ექსპერტიზას ექვემდებარება. აქედან გამომდინარე, დაფინანსების გამოყოფის შესახებ წარდგენილი განაცხადის დასაბუთებულობის დონე მაღალი სინჯისაა.
2003 წლამდე საქართველოში არსებული პრაქტიკა იმაზე მიუთითებდა, რომ მხარჯავი ერთეულების მიერ ფინანსთა სამინისტროში წარდგენილი განაცხადების უმეტესობა დაუსაბუთებელი იყო, გათვლები ნაკლებად სარწმუნო და რაც მთავარია, ისინი სრულიად არ ითვალისწინებდნენ ქვეყნის საბიუჯეტო შესაძლებლობებს, კერძოდ კი, შემოსავლების მობილიზაციის სფეროში შექმნილ მდგომარეობას. მხარჯავი სუბიექტები განაცხადების შედგენას ახდენდნენ პრინციპით: “მოითხოვე მეტი და იბრძოლე იმისთვის, რომ ის ძალიან არ შეამცირონ”. ასე მაგალითად, 1995-2000 წლებში სამინისტროებისა და უწყებების აბსოლუტური უმრავლესობა მოითხოვდა რეალურ საჭიროებაზე საკუთარი ხარჯების 5,2-დან 23,8-ჯერ მეტ დაფინანსებას, ეს მაშინ, როდესაც აღმასრულებელი ხელისუფლება შემოსავლების მწვავე უკმარისობის პირობებში მხარჯავი ერთეულების დასაბუთებულ მოთხოვნილებებსაც კი ვერ ითვალისწინებდა11.
საბიუჯეტო ხარჯების შესახებ განაცხადების რეალურობა მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია შესაბამისი ნორმატიული ბაზის არსებობაზე. მართალია, ბოლო წლებში ასეთი ბაზა ეკონომიკური და სოციალური სფეროების მნიშვნელოვან ნაწილში შეიქმნა, მაგრამ ამ მიმართულებით ჯერ კიდევ ბევრია გასაკეთებელი.
ჩვენი აზრით, ნაკლოვანებები გააჩნია საბიუჯეტო დაგეგმვას. განა დასაშვებია ის, რომ საბიუჯეტო წლის განმავლობაში პარლამენტის მიერ დამტკიცებული სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლები და ხარჯები მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის. ასე მაგალითად, 2007 წლის დამტკიცებული ბიუჯეტი მაისში გაიზარდა 661 მლნ. ლარით, ხოლო სექტემბერში ხარჯები კვლავ იზრდება 450 მლნ. ლარით. წლის განმავლობაში დამტკიცებული ბიუჯეტის 20%-ით ზრდა არ მიანიშნებს საბიუჯეტო დაგეგმვის ოპტიმალობაზე, მით უმეტეს, რომ ეს პროცესი ხელს უწყობს ინფლაციის ზრდას.
მიზანშეწონილია რადიკალურად შეიცვალოს სახელმწიფო ბიუჯეტის ფორმირების პროცესი. ამასთან აუცილებელია ბიუჯეტის დეფიციტი მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი. სასურველი არ არის დეფიციტის ყოველწლიური ზრდა, რომლის დაფინანსების წყაროებად გამოიყენება არა საკუთარი შემოსავლები, არამედ უცხოური კრედიტი, რაც თავის მხრივ, სახელმწიფო ვალის ზრდის მომასწავებელია.