კეინსის ჩრდილიდან გამოსვლა

ნ. არველაძე

დღევანდელმა კრიზისმა დეპრესიის ეპოქის მეორე უდიდესი ეკონომისტის შეხედულებები გაამართლა.

ბარაკ ობამამ პრეზიდენტად არჩევისთანავე გამაფრთხილებელი გზავნილი გააკეთა: “ჩვენ ისტორიული მასშტაბის ეკონომიკური კრიზისის წინაშე ვდგავართ… გვემუქრება დეფლაციის საშიშროება, რომელმაც შესაძლოა მასობრივი ვალების უფრო მეტი ზრდა გამოიწვიოს”. განცხადებამ მხოლოდ დეპრესიის შიში კი არ გამოიწვია, არამედ, ეპოქის უმნიშვნელოვანესი მოაზროვნე, ირვინგ ფიშერი გაგვახსენა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ამერიკის ყველაზე ცნობილი ეკონომისტი საზოგადოებამ თითქმის დაივიწყა. და თუ კიდევ ახსოვთ, ის ისტორიაში საფონდო ბირჟების შესახებ ყველაზე ცუდი მომავლის წინასწარმეტყველებასთან ასოცირდება. 1929 წლის ოქტომბერში ფიშერმა განაცხადა, რომ ბირჟებმა “პერმანენტულად მაღალ საფეხურს მიაღწიეს”. დღეს მიმდევრები ჰყავს მის ბრიტანელ თანამედროვეს – ჯონ მეინარდ კეინსს. ფიშერმა თანამედროვე მონეტარულ ეკონომიკას ჩაუყარა საფუძველი. კეინსი ფიშერს მისი თეორიების “დიდი პაპის პაპას” უწოდებდა. (ისინი ერთმანეთს პირველად ლონდონში შეხვდნენ 1912 წელს და კარგად შეეწყვნენ). თეორია ეხება მონეტარული ძალების გავლენას რეალურ ეკონომიკაზე.
თუ 1930-იანების მულტიპლიკატორთან პარალელს გავავლებთ, ფიშერის იმდროინდელი თეორია ჩვენი ეპოქისათვისაც შესაბამისია. მნიშვნელობა არ აქვს, მას “ინსაიდერების” თუ “შიდა” ვალების პრობლემას დავარქმევთ, მთავარი აზრი მაინც ერთია – ამერიკელების ერთ ნაწილს სხვა ამერიკელების ვალი აქვს. ღირებულებისა და შემოსავლების შედარებითი კლება და ვალის ზრდა აქტუალობას ინარჩუნებს. ვალების საქმე ცუდად მიდის, ბანკები სუსტდებიან და იძულებულნი ხდებიან აქტივები იაფად გაყიდონ. ფიშერმა აჩვენა, თუ როგორ შიძლება ამ გზით დეპრესიაში ჩავარდნა. 1933 წელს ის წერდა:
“მასშტაბური ინვესტიციები და სპეკულაციები ხშირად ძალიან დიდ მნიშვნელობას იძენს, მაგრამ შესაძლოა მათ არ გამოიღონ მნიშვნელოვანი შედეგები იმ შემთხვევაში, თუ მათ ნასესხები ფული არ მართავს. პიროვნებების მცდელობები, შეამცირონ მათი ვალების ზრდის ტემპი, რათა ლიკვიდურობის მასობრივ ეფექტს გაექცნენ… რაც უფრო მეტს იხდის დებიტორი, მით უფრო დავალდებულებულია ის. რაც უფრო მეტად ყირავდება ეკონომიკის ნავი, მით მეტად ყირავდება მოვალე”…
ამერიკელი პოლიტიკოსები ფიშერს იშვიათად მოიხსენიებენ, მაგრამ ისინი ხშირად იყენებენ მის შეხედულებებს. აშშ-ის ფედერალური რეზერვის თავმჯდომარემ ბენ ბერნანკმა აკადემიური ნაშრომი მიუძღვნა ფიშერის საკრედიტო დავალიანების დეფლაციის თეორიას. მისმა გამოკვლევამ ჩამოაყალიბა პასუხი კრიზისისადმი. მან 2008 წლის მარტში გადაწყვიტა ფულადი დახმარება გაეწია ბეარნ სტერნისათვის. ნაწილობრივ ამიტომ, საინვესტიციო ბანკების გაკოტრებამ არ გამოიწვია აქტივების ფასების სწრაფი დაცემა და დეფოლტი. ზოგიერთი ამბობს, რომ ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ ფიშერის თეორიები ძალიან კარგად შეისწავლა: 2001-დან 1004 წლამდე, ტექნოლოგიური მარაგის კოლაფსმა საპროცენტო განაკვეთები დაბალ ნიშნულზე შეინარჩუნა და საკუთრების ახალი ბუშტის გაბერვას შეუწყო ხელი.
“ფიშერი რომ დღეს ცოცხალი ყოფილიყო, ის გვეტყოდა, რომ თავიდან უნდა ავიცილოთ დეფლაცია და დავფიქრდეთ შიდა ვალებზე. იდეალური იქნებოდა ამ სიტუაციების თავიდან აცილება, მაგრამ, სამწუხაროდ, ჩვენ სწორედ ასეთ მდგომარეობაში ვართ”, – აცხადებს ეკონომისტი რობერტ დიმანდი.
ფიშერი 1867 წელს დაიბადა და დოქტორის ხარისხი 1891 წელს იელის უნივერსიტეტში მიიღო. 1898 წელს ის კინაღამ ტუბერკულოზით გარდაიცვალა. 1894 წელს შვეიცარიაში მოგზაურობისას მთებში გუბურებში ჩამდინარე პატარა ჩანჩქერი შენიშნა. ფიშერის ბიოგრაფი ლორინგ ალენი წერს, რომ ეს სანახაობა გახდა განმსაზღვრელი ფაქტორი ფიშერისათვის, მიეკვლია ზუსტი კავშირისთვის სიმდიდრეს, კაპიტალს, პროცენტსა და შემოსავალს შორის. “ჩამდინარე წყალი, რომელიც გუბურაში დროის თითოეულ ერთეულში ზუსტად განსაზღვრული მოცულობით ჩაედინება, არის შემოსავალი. გუბურა, წყლის მოცემული მოცულობა, არსებული მომენტისათვის კაპიტალად გადაიქცა”. მომდევნო 30 წელიწადში მან ჩამოაყალიბა ფინანსური ეკონომიკის მრავალი ცენტრალური კონცეფცია.
1911 წელს ნაშრომში “ფულის ძალაუფლების შეძენა” ფიშერმა ჩამოაყალიბა ფულის რაოდენობის თეორია, სადაც ახსნილია, რომ ფულის მიწოდება ეფარდება მის სიხშირეს – ნიშნული, რომელზეც დოლარი ტრიალებს ბაზარზე, უდრის მწარმოებლურობა გამრავლებული ფასის დონეზე. ალბათ უფრო მნიშვნელოვანია მისი მიგნება, თუ როგორ შეიძლება გამოიწვიოს რეალური საპროცენტო განაკვეთის ნომინალურიდან გადახრა ცვალებადმა სიხშირემ და ფასებმა. ამგვარად, ფულად ფაქტორებს შეუძლია ფასების სწრაფი ზრდისა და გაკოტრების გამოწვევაც.
ფიშერი ამ დროისათვის უკვე საფინანსო სფეროს გურუდ აღიარეს. მალევე მან საფონდო ბირჟების კრახი იწინასწარმეტყველა. თუმცა, დიდი დეპრესიის პირობებშიც კი, ოპტიმისტური განწყობა შეინარჩუნა. ფიშერმა დაკარგა ავლა-დიდება, სახლი და დარჩენილი სიცოცხლე სულგრძელი ცოლის დის შემწეობით გაატარა. მაგრამ მუშაობას აგრძელებდა.
ფიშერის თანახმად, დოლარის ღირებულება ოქროს ფასს კი არა, სასაქონლო კალათას უნდა მიებას, რაც ყველა იმ ცენტრალური ბანკის მასულდგმულებელი გახდება, რომელსაც ფასების სტაბილურობის შენარჩუნება სურს.
1920-იანი წლების განმავლობაში ფიშერი გაამდიდრა კარტოთეკის სისტემის გამოგონებამ და მისმა გაყიდვებმა. ფული მან აქციებში დააბანდა, რომლებიც ფასიანი ქაღალდების ერთ-ერთი სახე იყო. იგი ჰერბერტ ჰუვერს ამაოდ სთხოვდა ვეტო დაედო სმუტ-ჰოუელის სამარცხვინო ტარიფისათვის 1930 წელს. მან განავითარა საკრედიტო დეფლაციის თეორია. 1933 წელს ეკონომეტრიკულ საზოგადოებასთან ერთად დაიწყო ეკონომეტრიკის გამოშვება. ფიშერმა აღწერა საკრედიტო დეფლაცია, როგორც გაყიდვების შემცირების, აქტივების ფასების ვარდნის, რეალური საპროცენტო განაკვეთების ზრდის, სისწრაფის კლების, ქსელური ღირებულების შემცირების, გაკოტრების შემთხვევების ზრდის, კრედიტების ჩამოჭრის, ბანკების მიერ აქტივებზე დემპინგური ფასების დადების, უნდობლობის ზრდისა და მარაგების კლების შედეგი. ნახაზი 1 ფიშერს ეკუთვნის და გვიჩვენებს, თუ როგორ გაზარდა დეფლაციამ ვალები.
ფიშერი ურყევად ამტკიცებდა, რომ დეფლაციის ბოლოს მოსაღებად ოქროს სტანდარტის გაუქმება იყო საჭირო და ფრანკლინ რუზველტს ემუდარებოდა, გაეთვალისწინებინა მისი ხედვა (კეინსიც იმავე მოსაზრებას იზიარებდა). 1933 წელს, პრეზიდენტად არჩევის შემდეგ, რუზველტმა მოკლე ხანში დოლარი გააუფასურა. გაუფასურებამ და საბანკო არდადეგებმა (1933 წლის 6 მარტიდან 9 მარტამდე ბანკები რუზველტის ბრძანების შესაბამისად დაიხურა) დეპრესიას თავისი დაღი დაასვა, მდგომარეობის გაუმჯობესების ნიშნები კი არ ჩანდა. კარგ ვარიანტში, ფიშერს რუზველტის გადაწყვეტილებებზე მხოლოდ მსუბუქი გავლენა შეეძლო. მისი რეპუტაცია იმდენად დაკნინდა, რომ ახალგაზრდა აკადემიკოსებიც კი ყურადრებას აღარ აქცევდნენ.
ფიშერის თანამედროვე კრიტიკოსები მისი საკრედიტო დეფლაციის ჰიპოთეზაში დარჩენილი შავი ლაქისკენ იშვერდნენ თითს: რეალური საკრედიტო ბაზრის ზრდა დებიტორებს ცუდ, კრედიტორებს კი კარგ მდგომარეობაში აყენებს, ამიტომ ქსელის ეფექტი ნული უნდა იყოს. ბენ ბერნანკმა 1980-იან წლებში ეს თეორია გულმოდგინედ შეისწავლა. 2007 წლის ივნისში, კრიზისის დაწყებამდე, მან განაცხადა, რომ საკრედიტო ხაზების გაფართოებამ 1930-იან წლებში მწარმოებლურობა შეამცირა და ფასები დაწია (რის გამოც გაიზარდა რეალური ვალები), ყველაფერმა კი მსესხებლებს შორის ფინანსური მარაგების ამოწურვა გამოიწვია; მსესხებლების ფულადი სახსრების ბრუნვა და ლიკვიდურობა შემცირდა და გაიზარდა გამსესხებლის რისკების ხარისხი. ბერნანკმა და ნიუ იორკის უნივერსიტეტის პროფესორმა მარკ გერტელმა ამ მდგომარეობას “ფინანსური კატალიზატორი” უწოდეს.
ქვემოთ მიმართული ტეხილი შეიძლება დაიწყოს იმ დროსაც კი, როდესაც ინფლაციის მაჩვენებელი პოზიტიურია. მაგალითად, როდესაც ის მოულოდნელად მიემართება ქვევით. ვთქვათ, მსესხებელი, რომელიც 2%-იან ინფლაციას ელის, იღებს სესხს 5% განაკვეთით. თუ ინფლაციის მაჩვენებელი 1%-მდე შემცირდება, საპროცენტო განაკვეთი 3%-დან 4%-მდე აიწევს, სესხის გადახდა კი გართულდება.
იგივე უნდა ითქვას აქტივების დეფლაციის დროსაც. თუ მოსალოდნელია, რომ სახლის ფასი ერთ წელიწადში 10%-ით გაიზრდება, მყიდველს სურს ისესხოს მთლიანი საყიდელი ფასი, რადგან მისი სახლის ღირებულება მალე სესხის მოცულობას გადააჭარბებს. გამსესხებელიც დიდი სიხარულით მიდის გარიგებაზე იგივე მიზეზით. მაგრამ, თუ მოლოდინი არ გამართლდება და სახლის ფასი წლის განმავლობაში 10%-ით შემცირდება, მოკლე დროში სესხის მოცულობაზე ნაკლები იქნება. სახლის მეპატრონეც და გამსესხებელიც გაკოტრების უდიდესი საშიშროების წინაშე დარჩება.
დღეს, ამერიკის ვალი, საფინანსო ინსტიტუტებისა და ფედერალური მთავრობის გამოკლებით, დაახლოებით მშპ-ის 190%-ია, რაც 1930-იანების შემდეგ არ დაფიქსირებულა. მაგრამ წარსულსა და აწმყოს შორის დიდი სხვაობაა. დეპრესიის დასაწყისში ვალების მოცულობა უფრო დაბალი იყო – მშპ-ის 164%. უფრო დაბალი გახლდათ იპოთეკური სესხები სახლების ღირებულებასთან დაკავშირებით, ფასები კი ამდენად გაბერილი არ იყო: 1929-1933 წლებში სახლების ფასი 24%-ით დაეცა, ვალები კი დეფლაციამ და წარმოების შეკვეცამ დაამძიმა; ნომინალური მშპ 1929-1933 წლებში 46%-ით შემცირდა.
ვალების უღელი დღეს გაცილებით მძიმეა, რადგან ახლო წარსულში სესხების უდიდესი მოცულობა გაიცა. ეს რეალური საპროცენტო განაკვეთების შემცირების, დაბალი ინფლაციის, აქტივების გაძვირების და რეცესიის ლოგიკური პასუხია, რის გამოც მიზნის მისაღწევი ბერკეტები ნაკლებად სახიფათო გახდა. კრედიტების მოცულობის ზრდამ შედეგად იოლი კრედიტი და ზედმეტად შეფასებული სახლები გამოიღო.
რეცესიის გარეშეც კი, ქვეყანაში შემცირებული ფასები იპოთეკური სესხების ბაზარს დიდ ზიანს მიაყენებდა და საფინანსო სისტემას მწყობრიდან გამოიყვანდა. რეცესია ყველა ამ დინამიკას უფრო სარკასტულ ელფერს მატებს; დეფლაციას სწორედ ასეთივე ზიანის გამოწვევა შეუძლია. 2008 წლის ბოლოს დაეცა ბაზრის მთავარი ინდექსი. ეს ნაწილობრივ საწვავის ღირებულების კლების გამო მოხდა, მაგრამ ამერიკის ინფლაცია ნავთობის გარეშე, რომელშიც არ შედის საკვები და ენერგომატარებლები, სექტემბერში 2.5%-დან 1.8%-მდე შემცირდა.
ბევრ მეურნეობაში დაეცა ხელფასები და ფირმებმა პროდუქციაზე ფასები დაწიეს. უფრო გავრცელებული და ღრმა დეფლაცია იმის მანიშნებელი იქნებოდა, რომ საკუთრების ფასები დაეცემოდა უფრო მეტად, რათა სამეურნეო შემოსავლებთან წონასწორობა აღდგენილიყო, რაც ვალების გადაუხდელობის შემდგომ რაუნდს, დეფოლტსა და გამოსყიდვის უფლების ჩამორთმევას დაუდებდა სათავეს.
რა სახის გადაწყვეტილება შეესაბამება არსებულ პრობლემას? ფიშერი წერდა, რომ “დეპრესიის შეჩერება, ან პრევენცია ყოველთვის შესაძლებელი იყო ეკონომიკური კუთხით, მარტივად, თუ აღდგებოდა ძველი ფასები იმ საშუალო ნიშნულზე, რომელზეც აუნაზღაურებელი ვალები კონტრაქტს ქმნიდა.” აფსუს! ძველი ფასების აღდგენა არც ისე ადვილი საქმეა. მიუხედავად იმისა, რომ ნომინალური ფასები ვალის დეფლაციის დინამიკას მოკლე ვადით შეამსუბუქებს. მაღალ ინფლაციას შეუძლია საშინაო ფასების დაგდება, ნომინალური საშინაო ფასების სტაბილიზება და რეალური ვალის წნეხის შემსუბუქება. მაგრამ ინფლაციის შესახებ საუბარი ადვილია, წინააღმდეგობა კი რთული: მონეტარული და ფისკალური პოლიტიკის საშუალებით მოითხოვს მთლიანი მოთხოვნის ზრდას, რათა მოხდეს მოდუნებული ეკონომიკის გამოცოცხლება.
ფედერალური რეზერვი დეფლაციას არ ელის, მათ განაცხადეს, რომ ინფლაცია ოპტიმალურ დონეზე შენარჩუნდება, რაც ხალხს დადებითი ინფლაციის მოლოდინისკენ უბიძგებს, მაგრამ შეზღუდულია ფედერალური რეზერვის ბერკეტები დეფლაციის პრევენციისათვის. ფედერალური რეზერვი ცდილობს დაწიოს გრძელვადიანი საპროცენტო განაკვეთები, ამიტომ დიდ მნიშვნელობას იძენს ფისკალური პოლიტიკა.
2002 წელს ბერნანკმა დაასაბუთა, რომ მთავრობას ყოველთვის შეეძლო ინფლაციის გამოწვევა, თუ ფედერალური რეზერვი პირდაპირ სამთავრობო დანახარჯებს გაზრდიდა.
ფიშერი კეინსის გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ, 1947 წელს გარდაიცვალა. ფიშერი კეინსის ჩრდილში რჩება. ჩვენი თანამედროვე ექსპერტები აცხადებენ, რომ ფიშერს არასოდეს შეუკრებია ერთად საკუთარი აზრები, როგორც ეს კეინსმა ჩამოაყალიბა ნაშრომში “დასაქმების, პროცენტებისა და ფულის ზოგადი თეორიები”. უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ კეინსის აგრესიული ფისკალური პოლიტიკის პროპაგანდამ სძლია ფიშერის დეპრესიის დაძლევის, ფულის ღირებულების გამოთვლის შეცვლის თეორიას.
თუმცა, ფიშერის წინასწარმეტყველებები კვლავ სიცოცხლისუნარიანია და მათ, შესაძლოა გაუზრებლად, მაგრამ მაინც დაიწყეს ჟონვა დღევანდელი პოლიტიკოსების გონებაში. ბარაკ ობამას მრჩეველმა ეკონომიკურ საკითხებში 8 თებერვალს ფისკალური სტიმულის უკიდურესი ზომებისკენ მოუწოდა, რომელიც შეიცავს ზიანის მიმყენებელ პასაჟებს და პოტენციურად დეფლაციის ლაქებიც ახლავს. მისი რჩევა ფიშერსა და კეინსს შორის ხიდს აშენებს და ფიშერს თანამედროვე ეპოქაში დიდ მნიშვნელობას მატებს.