აგროსასურსათო სექტორის სახელმწიფო რეგულირებისა და ეკონომიკური მხარდაჭერის შესახებ

პაატა კოღუაშვილი, გიორგი ზიბზიბაძე, ლეილა გეგენავა

აგროსასურსათო სექტორი მთელი რიგი სპეციფიკური თავისებურებების გამო განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში საკმაოდ მკაცრად რეგულირდება. ერთი შეხედვით, მატერიალური წარმოების, დარგის, თუ სფეროს სახელმწიფო რეგულირება ეკონომიკური თვალსაზრისით გაუმართლებლად შეიძლება მოგვეჩვენოს, მაგრამ რეალობამ აჩვენა, რომ სოფლის მეურნეობაში საბაზრო კანონების სტიქიური მოქმედება დიდი რისკფაქტორია ნებისმიერი ქვეყნის ეროვნული უშიშროებისათვის.

ამის დასტურია 1920-30-იან წლებში აშშ-ში განვითარებული მოვლენები, როდესაც ე.წ. “დიდი დეპრესიის” დროს სოფლის მეურნეობა და სურსათის წარმოება უმნიშვნელოვანეს მადესტაბილიზებელ ფაქტორად იქცა მთელი ქვეყნისათვის. სწორედ ამის გამო ამ ქვეყანაში შემუშავდა და ამოქმედდა სახელმწიფო რეგულირების მექანიზმი, რის შედეგადაც აგრარული წარმოება და მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფა მართვადი და პროგნოზირებადი გახდა. აგრარულ კანონმდებლობაში შეტანილმა ცვლილებებმა პრაქტიკულად იურიდიული საფუძველი ჩაუყარა ახალ ეტაპს სასოფლო-სამეურნეო წარმოების განვითარებაში, რომელსაც აშშ-ისთვის სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საკანონმდებლო ცვლილებებმა რადიკალურად შეცვალა სახელმწიფოს მიდგომა სასოფლო-სამეურნეო რესურსების გამოყენებისა და სასურსათო უშიშროების საკითხებისადმი, რომელიც პრაქტიკულად დღემდე უცვლელია (პრეზიდენტ როლანდ რეიგანის ადმინისტრაციამ ბევრი გააკეთა კერძო ბიზნესში სახელმწიფოს ჩარევის შესაზღუდად და საბიუჯეტო ასიგნების შესამცირებლად, მაგრამ არა სოფლის მეურნეობაში. ამ დარგში სახელმწიფო მხარდაჭერის მოქმედი მექანიზმი ხელუხლებელი დარჩა).

ამ კონტექსტში სამართლიანად ისმის კითხვა, რა მდგომარეობაა ამ მიმართულებით საქართველოში?
აგროსასურსათო სექტორი ქვეყნის ეროვნული მეურნეობის იმ მნიშვნელოვან სფეროთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომელსაც დროის შედარებით მოკლე პერიოდში შეუძლია ახალ გარემოსთან ადაპტირება და სათანადო ეფექტის მოცემა. ამ თეზისის ჭეშმარიტებას ქვეყნის უახლოესი ისტორიაც ადასტურებს. კერძოდ, საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის პირველ წლებში ეროვნული მეურნეობის საყოველთაო ნგრევისა და მოშლის პირობებში აგროსასურსათო სექტორი ქვეყანაში ერთ-ერთ სიცოცხლისუნარიან და მწარმოებელ სფეროდ დარჩა. იგი აღმოჩნდა შედარებით ყველაზე მეტად მომზადებული ავტონომიურ რეჟიმში და საბაზრო პირობებში ფუნქციონირებისათვის. აღნიშნული განაპირობა არა მხოლოდ სურსათის წარმოების აუცილებლობამ, არამედ ამ ამოცანის რეალიზაციის შედარებით ხელსაყრელმა საწარმოო პირობებმა, რომელთა უმეტესობა წარმოების ბიოლოგიურ ფაქტორებს და მიწაზე მეურნეობრიობის უძველეს პრაქტიკას უკავშირდება (თუმცა არ უნდა გამოვრიცხოთ ის ფაქტიც, რომ წარმოების ძირითადი საშუალების – მიწის საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნაწილი ამ პერიოდისათვის უკვე კერძო საკუთრებაში იყო, რამაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონია დარგის ქმედუნარიანობის შენარჩუნებაზე). ამიტომაც იყო, რომ ამ სექტორის ძირითადმა წამყვანმა დარგმა – სოფლის მეურნეობამ 1995 წელს ქვეყნის შიდა პროდუქტში 41.7% დაიკავა. შემდგომ წლებში ეკონომიკის სხვა დარგების შედარებით გააქტიურების ფონზე ის მართალია თანდათან მცირდებოდა (2006 წლისათვის 16%-მდე შემცირდა), მაგრამ აღნიშნული ტენდენცია, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს დარგის დაკნინებას და მისი როლის შემცირებას ქვეყანაში ეკონომიკური ზრდის მიღწევისა და სიღარიბის დაძლევის საქმეში. პირიქით, ამ სექტორში ამჟამად იწარმოება საშუალოდ 2,2-2,4 მლრდ. ლარის ღირებულების სოფლის მეურნეობის საერთო პროდუქცია და დასაქმებულია შრომისუნარიანი მოსახლეობის 50%-ზე მეტი, რაც ამ დარგის უდაოდ დიდ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.
უდაოა ისიც, რომ სოფლად მეწარმეობისა და აგრობიზნესის შემდგომი განვითარება ხელს უწყობს არა მარტო სურსათით თვითუზრუნველყოფის დონის ამაღლებას და საგარეო ვაჭრობის ბალანსის დეფიციტის შემცირებას, არამედ კვებისა და გადამმუშავებელი მრეწველობის და საერთოდ აგროსამრეწველო კომპლექსის მომსახურე დარგების (სასოფლო-სამეურნეო მანქანათმშენებლობის, კომბინირებული საკვების მრეწველობის, მინერალური სასუქების წარმოებისა და სასურსათო პროდუქციის კვლავწარმოებისათვის საჭირო სხვა დარგების საწარმოთა) ავტომატურ აღორძინებასაც იწვევს.
მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, დღეისათვის ქვეყანაში მოქმედი აგრარული პოლიტიკა ამ სექტორის წინაშე მდგარი ამოცანებისა და მიზნების არაადექვატურია. პირიქით, ამ სფეროში ჩატარებული რეფორმების დროს დაშვებულმა შეცდომებმა კიდევ უფრო შეასუსტა აგროსასურსათო სექტორის მატერიალურ-ტექნიკური ბაზა და პროდუქტიულობა, რაც სხვა მიზეზებთან ერთად ქვეყანაში ეკონომიკური კრიზისის წარმოშობის ერთ-ერთი სერიოზული მიზეზი გახდა. მართალია, წინა პლანზე წამოიწია სასურსათო პროდუქტების მწარმოებელი დარგების პრიორიტეტულმა განვითარებამ, მაგრამ იგი მიმდინარეობს სტიქიურად. საექსპორტო და შიდა მოხმარების პროდუქტების წარმოებას შორის ჩამოყალიბებული პროპორციები მინიმალურადაც ვერ პასუხობს ქვეყანაში სასურსათო პრობლემის მოგვარებისა და საექსპორტო პოტენციალის ამაღლების ამოცანებს, რადგანაც ეს პროცესი მიმდინარეობს ადგილობრივი საწარმოო რესურსების არარაციონალურად გამოყენების პირობებში ქვეყნისა და მისი რეგიონების პერსპექტიული განვითარების საზიანოდ.
ცნობისათვის აღვნიშნავთ, რომ საბჭოურ პერიოდში საქართველო იყო საკვები პროდუქტების ერთ-ერთი ძირითადი ექსპორტიორი. ქვეყნიდან გადიოდა ბოსტნეული, საადრეო კარტოფილი, ჩაი, თამბაქო, ეთერზეთები, ციტრუსები, ხილი, ღვინო და ღვინომასალები, მინერალური წყლები, სხვადასხვა კონსერვანტი, კონცენტრატები და სხვა. საყურადღებოა, რომ რესპუბლიკათაშორისო კვების პროდუქტებით ვაჭრობაზე გასული საუკუნის 80-იან წლებში საქართველოზე მოდიოდა საკავშირო ვაჭრობის 10% და ექსპორტირებული კვების პროდუქტების ღირებულება 1,7-ჯერ აღემატებოდა ამ სახეობის პროდუქტების იმპორტს. დღევანდელ პირობებში კი სიტუაცია მკვეთრად შეცვლილია. ქვეყანაში მკვეთრად შემცირდა ე.წ. “სამხრეთული და სუბტროპიკული” კულტურების ფართობები, მოსავალი და მათი გადამუშავების პროდუქტების რაოდენობრივი მაჩვენებლები, მნიშვნელოვნად დაეცა ცალკეული სასოფლო-სამეურნეო კულტურის მოსავლიანობა, ზოგიერთი კულტურა კი საერთოდ ამოვარდა დარგობრივი სტრუქტურიდან (შაქრის ჭარხალი, თამბაქო, ეთერზეთები, სამკურნალო მცენარეები და სხვ.), რამაც მკვეთრად გააუარესა სურსათის ექსპორტ-იმპორტის უარყოფითი ბალანსი.
აგროსასურსათო სექტორის ამჟამინდელი არასახარბიელო მდგომარეობის ერთ-ერთი მიზეზი ისიცაა, რომ ქვეყანაში ჩატარებულ მიწის რეფორმას და აგროსაწარმოთა რესტრუქტურიზაციას, წვრილი ნატურალური და ნახევრადნატურალური გლეხური მეურნეობების შექმნა მოჰყვა. საყურადღებოა ისიც, რომ, გლეხურ მეურნეობათა აბსოლუტური უმრავლესობა (62%) ამჟამად ფლობს მხოლოდ 1 ჰა-მდე მიწის ფართობს. მათზე მოდის რეფორმირებული მიწის ფონდის 23,8%, ანუ 228 ათასი ჰექტარი, მაშინ როცა დანარჩენ 38%-ზე მოდის 730 ათასი ჰექტარი მიწის ფართობი (აღნიშნული ფაქტი გარდა მიწების უკიდურესი დანაწევრება-დაქუცმაცებისა, მიწების არასამართლიან განაწილებაზეც მეტყველებს). მათ უმეტესობას არ გააჩნია საჭირო მატერიალურ-ტექნიკური ბაზა, მაღალმოსავლიანი ჯიშის სათესლე მასალისა და მაღალპროდუქტიული ჯიშის პირუტყვის, სასუქებისა და შხამქიმიკატების შეძენის საშუალება, მოკლებულნი არიან სრულყოფილ სერვისულ მომსახურებას და ა.შ. ამ და სხვა სახის პრობლემების გამო ისინი ვერ აწარმოებენ საჭირო რაოდენობისა და ხარისხის პროდუქციას. თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ სათანადოდ არ არის მათი ურთიერთობები დარეგულირებული სახელმწიფოსთან, კომერციულ ბანკებთან და ბაზრის ინფრასტრუქტურის სხვა სუბიექტებთან, მაშინ უფრო გასაგები გახდება მათი პრობლემები და სავალალო მდგომარეობა.
სოფლის მეურნეობაში შექმნილი კრიზისული მდგომარეობის ეკონომიკური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ მათი გადაწყვეტა ვერ მოხერხდება მხოლოდ აგრარული სექტორის ფარგლებში, რადგანაც იგი მოითხოვს კომპლექსურ ღონისძიებათა სისტემის შემუშავებას და განხორციელებას. კერძოდ, საჭიროა შეიქმნას აგროწარმოების განვითარების მყარი საწარმოო და არასაწარმოო ინფრასტრუქტურა, რასაც სასტარტო საფუძველი ძირითადად სახელმწიფომ უნდა ჩაუყაროს. ამასთან, უნდა მოხდეს სოფლად საქონელმწარმოებელთა ეკონომიკური მოტივაციის ამაღლება საფინანსო, საკრედიტო, სადაზღვევო და სხვა ბერკეტების გონივრული გამოყენებით.
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქვეყანაში დღეისათვის შექმნილი ეკონომიკური სიტუაცია და მისგან გამომდინარე არასახარბიელო სოციალური ფონი ძირითადად ეკონომიკურ პროცესებში სახელმწიფოს მონაწილეობის პასიური როლითაა განპირობებული. მსოფლიო პრაქტიკა და გამოცდილება ადასტურებს, რომ არცერთ ქვეყანას არ შეუძლია მეტნაკლებად ნორმალური განვითარება ეკონომიკურად ძლიერი სოფლის მეურნეობის გარეშე. დადასტურებულია ისიც, რომ არცერთ განვითარებულ ქვეყანას არ მიუღწევია ამ დარგის განვითარებისათვის გარკვეული ზომით სახელმწიფო ეკონომიკური მხარდაჭერისა და სახელმწიფო რეგულირების გარეშე.
ამ მიზნით თითეული ქვეყანა იყენებს იმ მეთოდსა და საშუალებას, რომელიც სახელმწიფოს გააჩნია კონკრეტული ამოცანის გადასაწყვეტად. ზოგიერთი ქვეყნისათვის ეს არის სახელმწიფო ბიუჯეტი და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, ზოგისთვის ადმინისტრაციული რესურსი და ა.შ. მაგრამ ყველა შემთხვევაში აგროსასურსათო სექტორის მხარდაჭერის ნაწილი მომხმარებელთა, ხოლო ნაწილი სახელმწიფო ბიუჯეტის, ანუ გადასახადის გადამხდელთა ხარჯზე ხორციელდება.
უნდა ითქვას, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გაწეული სოლიდური დახმარება შეიძლება არ იყოს რეალური, თუ იმავდროულად დაწესდება აკრძალვა ან შეზღუდვა პროდუქციის ექსპორტზე (ამ შემთხვევაში შეიძლება დაზარალდეს მწარმოებელი შიდა ბაზარზე მიწოდების გაზრდის გამო). ადგილი აქვს საპირისპირო შემთხვევას, როცა ბიუჯეტი არ ეხმარება საქონელმწარმოებელს, მაგრამ აწესებს იმპორტის გადასახადის მაღალ განაკვეთს (ამ შემთხვევაში შეიძლება დაზარალდეს მომხმარებელი ბაზარზე პროდუქციის მიწოდების შემცირების გამო). ამდენად მხარდაჭერის ეფექტიანობის შეფასებისათვის საჭიროა არა მარტო ბიუჯეტიდან დახმარების სახით გამოყოფილი სახსრების დათვლა, არამედ ყველა სხვა იმ ღონისძიებების ეკონომიკური შეფასება, რომლებიც სამომხმარებლო ბაზრის დაცვას უკავშირდება. აქედან გამომდინარე, აგროსასურსათო სექტორისადმი მხარდაჭერის ფორმა, ზომა და ხარისხი სხვადასხვაა მსოფლიოს ქვეყნებში, თუმცა ის ცვლილებას განიცდის დროში, შიდა და გარე ფაქტორების ზემოქმედებით. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ სურსათის მწარმოებელთა სახელმწიფო მხარდაჭერა დღევანდელ მსოფლიოში არ არის ცალკე აღებული ქვეყნების პრობლემა, რამდენადაც ის საბოლოო ანგარიშით განსაზღვრავს სურსათის დეფიციტს ან სიჭარბეს, სურსათის ფასებს, ქვეყნებს შორის სუბსიდიების არაპირდაპირი გადანაწილების ზომას განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებიდან განვითარებადი ქვეყნებისაკენ და ა.შ. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ ამ საერთაშორისო პრობლემის გადაწყვეტას ეძღვნება ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის (ვმო) ბოლო პერიოდის “რაუნდები” (ურუგვაის და დოჰას).
აქვე უნდა აღინიშნოს ის ობიექტური ფაქტორები. რომელთა გამო აუცილებელია სახელმწიფო ჩაერიოს აგრარული წარმოების რეგულირების პროცესში. კერძოდ, დამტკიცებულია, რომ სურსათი ზოგადად მართალია განეკუთვნება იმ პროდუქტების (საქონლის) რიცხვს, რომლებზეც მოთხოვნა არაელასტიურია როგორც ფასის, ასევე შემოსავლების მიმართ, მაგრამ განსხვავებით სხვა დარგებში შექმნილი საქონლისაგან, მასზე მოთხოვნა შეზღუდულია ფიზიოლოგიურად (ანუ ადამიანი მას ვერ მოიხმარს იმაზე მეტს, ვიდრე სჭირდება მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად). ეს ფაქტი შეიძლება არც ყოფილიყო გადამწყვეტი, მაგრამ დამტკიცებულია ისიც, რომ მატერიალური წარმოების სხვა დარგებში წარმოებული პროდუქტებისაგან განსხვავებით მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესი უფრო მეტად ასტიმულირებს სურსათის წარმოებას (მიწოდებას), ვიდრე მასზე მოთხოვნას. სხვადასხვა დარგებში წარმოებული პროდუქტის აღნიშნული თავისებურება საბოლოო ანგარიშით განაპირობებს ერთის მხრივ აგროწარმოების ერთობლივი ამონაგების შემცირებას, ხოლო, მეორეს მხრივ, აგროწარმოებასთან დაკავშირებულ დარგებში (სასოფლო მანქანათმშენებლობა, კომბინირებული საკვების მრეწველობა, ქიმიური, მრეწველობა და ა.შ.) ერთობლივი ამონაგების გადიდებას. სხვაობა უფრო დიდია მაშინ, როცა არ არსებობს აგროპროდუქციაზე და მისი აღწარმოებისათვის საჭირო სამრეწველო პროდუქციაზე (მომსახურებაზე) ფასების პარიტეტის დაცვის რაიმე სამართლებრივი ნორმები (მაგალითად, როგორც ეს არის აშშ-ში, სადაც ჯერ კიდევ “დიდი დეპრესიის” წლებიდან მოქმედებს კანონი ფასების პარიტეტის დაცვის შესახებ). ასეთ ვითარებაში საბაზრო ფასს, როგორც პროდუქციაზე მოთხოვნა-მიწოდების რეგულატორს, არ შეუძლია თავისი ფუნქციის შესრულება. საჭიროა გარე ფაქტორი – სახელმწიფოს სახით, რომელმაც სამართლებრივ დონეზე უნდა დაარეგულიროს ეს პრობლემა.
აგროწარმოების სახელმწიფო რეგულირებისა და მხარდაჭერის ობიექტური აუცილებლობის დასაბუთების არგუმენტად ის ფაქტიც გამოდგება, რომელიც გარემოს ნაკლები დაბინძურების მიზნით აგროწარმოების “ბიოლოგიზაციას” უკავშირდება. ეკოლოგიურად სუფთა ბიოპროდუქციის წარმოებაზე გადასვლა დაკავშირებულია საკმაოდ დიდ ხარჯებთან, რომლის გაღება საქონელმწარმოებელთან ერთად სახელმწიფომაც უნდა იკისროს.
ერთ-ერთი არსებითი არგუმენტი ეთიკური ხასიათისაა და ის სურსათით თვითუზრუნველყოფის მიზნით ქვეყანაში სურსათის წარმოების პოტენციურ საშუალებათა სრულ გამოყენებას უკავშირდება, რაც იმას ნიშნავს, რომ თუ ქვეყანას სურსათის წარმოების გადიდების საშუალება აქვს, მან ეს უნდა განახორციელოს მიუხედავად იმისა, აქვს მას ამ საქმეში შეფარდებითი უპირატესობა თუ არა. აღნიშნულს კარნახობს მსოფლიოში მოშიმშილეთა რიცხვის (900 მლნ) განუხრელი ზრდის ტენდენცია და აქედან გამომდინარე ყველა ქვეყანა მორალურად ვალდებულია გაზარდოს სურსათის წარმოების დონე არსებული პოტენციალის დონეზე.
ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ბოლო პერიოდში საზღვარგარეთის ქვეყნებში საკმაოდ მნიშვნელოვანი სახსრები გამოიყოფა აგროსასურსათო სექტორში არა მარტო სურსათის წარმოების პირდაპირი სუბსიდირებისათვის, არამედ მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის მიღწევების დანერგვისა და სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოების გაძლიერებისათვის. ამ მიმართულებით რუსეთის ფედერაციაში საშუალოდ გამოიყოფოდა 20 მლნ აშშ დოლარი; საფრანგეთში – 432 მლნ; იაპონიაში – 312 მლნ; გერმანიაში – 236 მლნ; ახალ ზელანდიაში – 66 მლნ; ნორვეგიაში – 6 მლნ და ფინეთში – 4,8 მლნ აშშ დოლარი. უფრო მეტიც, აშშ-მა სოფლის მეურნეობის მხარდაჭრის გასაფართოებლად ტრანსფერტების სახით მიმართა 94 მილიარდი დოლარი, საფრანგეთმა – 12 მლრდ ევრო და ა.შ. როგორც ვხედავთ, აგროსექტორი პრაქტიკულად არცერთ ქვეყანაში არაა მარტო საბაზრო ურთიერთობებისა და ბუნებრივი გარემოს პირისპირ ისე, როგორც ეს ჩვენ ქვეყანაშია.
მიგვაჩნია, რომ სწორედ სახელმწიფო რეგულირებისა და მხარდაჭერის გზით უნდა გადაიჭრას აგროწარმოების პროდუქტიულობისა და კონკურენტუნარიანობის ამაღლების ისეთი პრობლემები, რომელთა გადაჭრაც ამ ეტაპზე არ ძალუძს წვრილ გლეხურ მეურნეობებს.
აგრარულ სფეროში სახელმწიფო რეგულირებისა და მხარდაჭერის ამოცანები ჩვენი აზრით, შეიძლება ასე ჩამოყალიბდეს:
1. აგრარულ სექტორში საწარმოო-ეკონომიკური პირობების სტაბილიზაცია და შემდგომი განვითარება ქვეყნის სასურსათო უშიშროების მისაღწევად;
2. სოფლის მეურნეობის, როგორც დარგის უპირველესი პრიორიტეტის რანგში აყვანა და სოფლად საქონელმწარმობელთა ინტერესების დაცვა;
3. სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ბაზრის ფორმირება და განვითარება;
4. სოფლად საქონელმწარმოებელთათვის მისაღები საკრედიტო და სადაზღვევო ინსტიტუტების ფორმირება, სპეციალური აგროსაკრედიტო სისტემის შექმნა და ერთიანი რაციონალური გადასახადის დაწესება;
5. ქვეყნის აგროსასურსათო სექტორის საწარმოთა ტექნიკური გადაიარაღებისა და პროგრესული ტექნოლოგიების დანერგვაში აქტიური ხელშეწყობა;
6. აგრარულ პროდუქციაზე და მისი აღწარმოებისათვის საჭირო სამრეწველო წარმოშობის საქონელზე ფასთა სწორი პარიტეტის ჩამოყალიბება და შენარჩუნება;
7. საწარმოო და სოციალური ინფრასტრუქტურის განვითარება;
8. საექსპორტო პროდუქციის წარმოებისათვის ხელშეწყობა და მხარდაჭერა, სტიმულირების სხვადასხვა ბერკეტების, მათ შორის პრემიებისა და სუბსიდიების გამოყენებით;
9. სამეცნიერო კვლევათა მიღწევების, ახალი ტექნოლოგიების პროპაგანდა და მისი აგროწარმოებაში დანერგვის ხელშეწყობისათვის ფერმერთა საკოსულტაციო-ინფორმაციული ცენტრების შექმნა;
10. მეურნეობრიობის კოოპერაციული ფორმების დაფუძვნების სტიმულირება სახელმწიფოს ხელთარსებული სხვადასხვა ბერკეტების გამოყენებით.
ამდენად, საქართველოს აგროსასურსათო სექტორის შემდგომი რეფორმირება და მისი დროული ადაპტაცია საბაზრო გარემოსთან კვლავაც რჩება ობიექტურ აუცილებლობად. იგი უნდა გახდეს ამ სექტორში წარმოების გადიდების და ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლების მნიშვნელოვანი იმპულსი.
საბაზრო ეკონომიკურ ურთიერთობათა არსი და მოთხოვნები საყოველთაოდ ცნობილია, მაგრამ დღემდე არ არსებობს მისი მიღწევის ერთიანი მზა რეცეპტი, რომელიც მისაღები იქნებოდა ნებისმიერი ქვეყნისათვის. ამის თაობაზე სამართლიანად შენიშნავს პროფესორი თამაზ კუნჭულია: “თითოეულმა ქვეყანამ ბუნებრივ-ეკონომიკური თავისებურებებისა და მსოფლიო გამოცდილების გათვალისწინებით უნდა გამოძებნოს საკუთარი მოდელი”. ჩვენი აზრით, საბაზრო ურთიერთობებზე გადასვლისას გათვალისწინებული უნდა იქნეს სოფლის მეურნეობის განვითარების ისტორიულად ჩამოყალიბებული ტრადიციები (სპეციფიკური თავისებურებები), გაძღოლის ფორმები და ყოველივე ამას უნდა მიესადაგებოდეს აგრარულ სექტორში საბაზრო მექანიზმები. მექანიკურად არ უნდა იქნეს დანერგილი ყოველივე ის, რაც საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ იქნება რეკომენდებული.
ზემოთქმულთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ თანამედროვე მსოფლიოში კონკურენცია მიმდინარეობს არა მარტო სახელმწიფოებრივი მოწყობის მოდელებს შორის, არამედ ეროვნულ მეურნეობათა მოდელებსა და ეკონომიკის დარგთა ორგანიზაციისა და გაძღოლის ფორმებს შორისაც /რათა მიღწეულ იქნას ქვეყნის კონკურენტუნარიანი უპირატესობა/. ის, რაც ოპტიმალურია ჩინელისათვის, ან ამერიკელისათვის, შეიძლება ჩვენთვის არ იყოს ოპტიმალური. ჩვენ განსხვავებული ეროვნული სპეციფიკა გვაქვს (ხასიათი, ჩვევები), რომელიც განსაკუთრებული თავისებურებებით წარმართავს ერის ყოფა-ცხოვრებისა და სამეურნეო საქმიანობის სხვადასხვა სფეროს, განსხვავებულია ადამიანთა ურთიერთობის რეგულირების მექანიზმები – ფსიქოლოგიური, ტრადიციისმიერი, ღირებულებათა შკალით განსაზღვრული, კულტურული, მიწასთან დამოკიდებულების და სხვ. გვაქვს განსხვავებული გეოპოლიტიკური გარემო, რესურსული პოტენციალი, ბიოგეოკლიმატური პირობები, საიდანაც მომდინარეობს საკვების შემადგენლობა, კვების თავისებურებები, კვების ხასიათი (კვების ტრადიცია) და ა.შ., რაც ბუნებრივია, მოითხოვს აგროსასურსათო სექტორის რეფორმირებისა და განვითარების განსხვავებულ მიდგომას, მის რეალიზაციას ქართული (ეროვნული ტრადიციების) სპეციფიკის გათვალისწინებით და არა უცხოეთის რომელიმე ქვეყნის (თუნდაც ძალიან წარმატებულის) გამოცდილების მექანიკურად გადმოტანა-გამეორებას.
ეკონომიკურ ლიტერატურაში რამდენიმე ძირითად პრინციპს გამოყოფენ, რომელსაც უნდა ეფუძნებოდეს აგროწარმოების სახელმწიფო რეგულირება და მხარდაჭერა. მათ შორის ძირითადია:
– ფერმერები ძირითადად უნდა საქმიანობდნენ თვითდაფინანსების პრინციპით, ხოლო სახელმწიფო მხარდაჭერა გამოყენებულ უნდა იქნას, როგორც დამატებითი, წარმოების ეფექტური ეკონომიკური გარემოს უზრუნველყოფისათვის;
– ფერმერთა მხარდაჭერისათვის გამოყოფილი სუბსიდიები, სუბვენციები, დოტაციები, პრემიები და სხვა. მარეგულირებელი ფინანსური რესურსები უნდა ასტიმულირებდეს მათი მეურნეობრიობის უფრო მაღალ ეფექტიანობას;
– სახელმწიფო მხარდაჭერის ღონისძიებები გამოყენებულ უნდა იქნეს დიფერენცირებულად, თითოეული ფერმერის (საწარმოს) კონკრეტული ფინანსურ-ეკონომიკური მაჩვენებლების გათვალისწინებით და უნდა ატარებდეს მკაცრად მიზნობრივ-პროგრამულ ხასიათს.
სახელმწიფო რეგულირების ამოცანას ზოგიერთი ავტორი განსაზღვრავს, როგორც საშუალებას აგრარული სექტორის ეფექტიანობის და სტაბილურობის მისაღწევად, ეკონომიკური პარიტეტის შესანარჩუნებლად (სოფლის მეურნეობასა და მის მომსახურე დარგებს შორის) ფერმერთა შემოსავლების გამოთანაბრებისათვის (მრეწველობაში დასაქმებულ მუშაკთა დონეზე) და სამამულო აგრომწარმოებელთა დასაცავად.
ჩვენ სრულად ვერ გავიზიარებთ აგროწარმოების სახელმწიფო რეგულირების ამოცანის განსაზღვრას, რადგან მიგვაჩნია, რომ იგი თავის არსით უნდა ემსახურებოდეს არა მხოლოდ სამამულო აგრომწარმოებელთა დაცვას ან დარგის სტაბილურობისა და ეფექტიანობის ამაღლებას, არამედ სასოფლო-სამეურნეო წარმოების სპეციფიკური თავისებურებების კომპენსირებას, დარგთაშორის კონკურენციაში თანაბარ სასტარტო პირობებში ჩართვის მიზნით, ანუ რეგულირების (მხარდაჭერის) ამოცანა დარგისათვის თანაბარი სასტარტო გარემოს შექმნით უნდა შემოისაზღვროს და არა ე.წ. სათბურის პირობების შექმნით. თუ თანაბარ კონკურენტულ პირობებში აგროწარმოება, რომელსაც გააჩნია მაღალი სოციალური და ეკონომიკური მნიშვნელობა, აღმოჩნდება დასახმარებელი, მაშინ უკვე შეიძლება დაისვას ზემოთ აღნიშნული ამოცანა, ანუ მხარდაჭერა – დარგის დასაცავად და მისი ეფექტიანობის ასამაღლებლად. ამავე მოსაზრებიდან გამომდინარე, ჩვეულებრივ, სახელმწიფო მხარდაჭერის პრაქტიკაში არსებული ფორმებიდან აგროწარმოების მიმართ გამოყენებულ უნდა იქნას არა სუბვენცია ან დოტაცია, არამედ სუფსიდია მეცხოველეობისა და მიწათმოქმედების პროგრამების მხარდასაჭერად.
აგროსასურსათო სექტორის საბაზრო გარემოსთან დროული და ეფექტური ადაპტაციის მიღწევის მიზნით მიწაზე მეურნეობრიობის პროგრესულ-ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმების დანერგვასთან ერთად აუცილებელია ქმედითუნარიანი ეკონომიკურ-სამართლებრივი მექანიზმის შექმნა, რომელიც უზრუნველყოფს დარგის განვითარების რეგულირების შესაბამისი სამართლებრივი გარემოს ჩამოყალიბებას და ადეკვატური საბაზრო სტრუქტურების ფორმირებას, რეგულირების შესაბამისი ბერკეტების შერჩევას და ამოქმედებას. ამ მოთხოვნების რეალიზაციის მიზნით საჭიროა შეიქმნას სოფლის მეურნეობისა და მასთან დაკავშირებული დარგების წარმართვის ისეთი ორგანიზაციული სტრუქტურა, რომლის უპირველესი ამოცანა იქნება აგროსამრეწველო, სასურსათო სექტორის სამართლებრივი და ეკონომიკური რეგულირება რაციონალური აგრარული პოლიტიკის ფარგლებში.
აგრარული სექტორი, როგორც განსაკუთრებული და მნიშვნელოვანი საწარმოო-ეკონომიკური სფერო (ცნობისათვის: დამტკიცებულია, რომ დარგის მულტიპლიკაციის ეფექტი 4-5-ჯერ აღემატება მრეწველობის ანალოგიურ მაჩვენებელს, მასთან დაკავშირებულია ეროვნული მეურნეობის დარგების 1/3-ზე მეტი, დარგში მოქმედი ერთი სამუშაო ადგილი უზრუნველყოფს მომიჯნავე დარგებში 5, 6 სამუშაო ადგილის შექმნას, ხოლო სასოფლო-სამეურნეო წარმოების 1%-ით გაზრდა უზრუნველყოფს ეკონომიკურ ზრდას 2,5%-ის ფარგლებში) ეკონომიკური განვითარების ყველა ეტაპზე განხილულ უნდა იქნას, როგორც პრიორიტეტული დარგი, რომელზედაც დამოკიდებულია ქვეყნის სასურსათო უსაფრთხოება და ეკონომიკური დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა, საგადამხდელო ბალანსის გაუმჯობესება და ეროვნულ მეურნეობაში დამატებითი ადგილების შექმნა.
ამდენად, ხელისუფლებამ უნდა გაიცნობიეროს, რომ აგროწარმოების სახელმწიფო რეგულირება და მისი აქტიური მხარდაჭერა პრაქტიკულად ყველა ქვეყანაში მართალია გარკვეულწილად სოფლად საქონელმწარმოებელთა და საერთოდ, სოფლად მცხოვრებთა ლობირების შედეგია, მაგრამ უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი ამ მხრივ მაინც სახელმწიფო სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველყოფის უზენაესი პრინციპია, რომელიც თავის მხრივ შემდეგი ძირითადი მიზნების მიღწევას უნდა ემსახურებოდეს:
– სურსათით თვითუზრუნველყოფის აუცილებელი დონის მიღწევა და შენარჩუნება;
– სასურსათო ბაზრის სტაბილურობის მიღწევა პროდუქციის მიწოდების რეგულირების გზით;
– სოფლის მეურნეობის პროდუქციის მწარმოებელთა შემოსავლების სტაბილური ზრდა;
– სამამულო საქონელმწარმოებელთა დაცვა საგარეო ბაზრის ნეგატიური ზემოქმედებისაგან.
ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში ძირითადი მიზანი (ანუ მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფა პროგნოზირებადი და მართვადი სახელმწიფო რეგულირების მექანიზმებით) იდენტურია, თუმცა მათი განხორციელების გზები ფრიად განსხვავებულია.
ზემოთაღნიშნულთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ 1997-2003 წლებში მეჩაიობის დარგისადმი განხორციელებული სახელმწიფო მხარდაჭერის “პროგრამა”, რომლის მიხედვით სახელმწიფო ბიუჯეტმა პირველ წელს თანხები გამოყო ჩაის პლანტაციების საექსპლუატაციოდ მომზადებისათვის, შემდგომ წელს ის შეიცვალა და მიმართული იქნა ჩაის ფოთლის კრეფის სტიმულირებისათვის, ხოლო მომდევნო წლებში წარმოებული ჩაის ექსპორტის მხარდაჭერისათვის. როგორც თავიდანვე იყო მოსალოდნელი, ამ მიზნით ბიუჯეტიდან ყოველწლიურად საშუალოდ გამოყოფილ 3-4 მლნ ლარს ეკონომიკური შედეგი არ მოჰყოლია (ეს ღონისძიება უფრო სოციალურ-პოლიტიკურ ეფექტზე იყო გათვლილი). არც ჩაის წარმოება გაზრდილა არსებითად და არც მისი ექსპორტი. ბოლო წელს მზა ჩაის ექსპორტის სტიმულირებისათვის გამოყოფილმა სუბსიდიამ ჩაის არსებული ნაშთები პრაქტიკულად ნულამდე დაიყვანა და ამით ამოწურა თავისი შესაძლებლობა. სხვაგვარად არც იყო მოსალოდნელი, რადგან თუ ჩაის ფოთლის კრეფისა და გადამუშავების სტიმულირება არ მოხდებოდა, ბუნებრივია, ქვეყანაში არც ჩაის მზა პროდუქციის მარაგები შეიქმნებოდა. ზემოთქმული კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოსაზრებას იმის თაობაზე, რომ საჭიროა მხარდაჭერა მიმართული იყოს, პირველ ყოვლისა, წარმოების სტიმულირებაზე (იქნება ეს ჩაი, ღვინო, კონსერვი თუ სხვა საექსპორტო პროდუქცია) და მხოლოდ ამის შემდეგ ექსპორტის სტიმულირებაზე. ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ პროდუქციის (მომსახურების) ექსპორტი მჭიდროდაა დაკავშირებული ქვეყნის სავალუტო-ეკონომიკურ პრობლემებთან, რომლებიც ასევე უნდა დარეგულირდეს.
ჩვენ ქვეყანაში რეალურად სოფლის მეურნეობაში სახელმწიფო მხარდაჭერისა და რეგულირების ობიექტი უნდა გახდეს მარცვლეულის მეურნეობა, მეჭარხლეობა (შაქრის წარმოებისათვის), ზეთოვანი კულტურები და სხვა ის დარგები, რომლებიც იმპორტჩანაცვლებადი პროდუქტების წარმოების ზრდის საშუალებას იძლევიან. ამავე მიზნით მხარდასაჭერია კვებისა და გადამმუშავებელი მრეწველობის, წარმოების ტექნიკურ-ტექნოლოგიური გადაიარაღების, ინტეგრირებული აგროსამრეწველო სტრუქტურების შექმნა (რომელშიც გაერთიანდება ნედლეულის წარმოება, გადამუშავება, მომსახურება, გასაღება), საქონელმწარმოებელთა მიერ საჭირო ტექნიკის ლიზინგის წესით შეძენა, საწარმოო და სოციალური ინფრასტრუქტურის განვითარება, კვალიფიციური კადრების მომზადება, სოფლად საკრედიტო კოოპერატივების ფართო ქსელის ფორმირება და სხვა ის მიმართულებები, რომლებიც მოქმედებაში მოიყვანს ქვეყნის აგროსასურასათო სექტორის პოტენციურ შესაძლებლობებს და შექმნის სათანადო პირობებს ქვეყანაში არსებული სასურსათო უსაფრთხოების პრობლემის წარმატებული გადაჭრისათვის.
ამასთან ერთად საჭიროა აგროწარმოებისადმი სახელმწიფო მხარდაჭერის ფორმის, ზომის თუ მიმართულების შერჩევა-რეალიზაციისათვის შესაბამისი სამართლებრივი ბაზის შექმნა. ამ მიზნით დასამუშავებელია საქართველოს აგრარული პოლიტიკის ახალი კონცეფცია და სოფლის მეურნეობის არა მარტო როგორც დარგის, არამედ სოფლის, როგორც ტერიტორიული წარმონაქმნის (ერთეულის) განვითარების სტრატეგია საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილების გათვალისწინებით. ამასთან ერთად მისაღებია საკანონმდებლო აქტები “საქართველოს სასურსათო უშიშროების შესახებ”, “მრავალდარგოვანი სოფლის მეურნეობის დაცვისა და მდგრადი განვითარების შესახებ”, “სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ”, “აგროპროდუქციასა და მისი აღწარმოებისათვის საჭირო პროდუქციაზე (მომსახურებაზე) ფასების პარიტეტის დაცვის შესახებ” და სხვა, რომლებმაც უნდა შექმნან საკანონმდებლო ბაზა ქვეყანაში აგროწარმოების აღორძინებისა და შემდგომი განვითარებისათვის.