მონოპოლია, რომელიც სახელმწიფომ შექმნა

ქრისტინე გამთენაძე

ცოტა ხნის წინ დასრულდა მუშაობა ქვეყნის ეკონომიკურ-სოციალური განვითარების სტრატეგიაზე – „საქართველო 2020“. პროექტში გათვალისწინებულია სხვადასხვა მნიშვნელოვანი საკითხებისადმი ხელისუფლების მიდგომა და მისი მოგვარების გზები. მათ შორის – სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის სრულყოფა და ლოჯისტიკური ცენტრების განვითარება – მთავრობის სტრატეგიის ერთ-ერთი პუნქტია. პროექტში ხაზგასმითაა აღნიშნული, რომ „სატრანსპორტო სისტემის განვითარების მიზნით და ბიზნესის კონკურენტუნარიანობის ზრდისთვის, მთავრობა ხელს შეუწყობს სატრანსპორტო სფეროში კონკურენტული გარემოს ფორმირებას, რაც გულისხმობს სატრანსპორტო მომსახურების კუთხით დაინტერესებული კომპანიების ბაზარზე დაშვების თავისუფლებას. მოხდება ქვეყნისთვის პრიორიტეტულ სატრანსპორტო და ლოჯისტიკურ პროექტებზე სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსური ხელშეწყობის მექანიზმის შემუშავება“. მართალია, განვითარების სტრატეგია ლოჯისტიკურ სფეროში კონკურენტული გარემოს შექმნის პირობას იძლევა, მაგრამ ბოლო პერიოდში ამ სფეროში მიმდინარე მოვლენები ეჭვს ბადებს, რომ გადაზიდვის ინდუსტრიაში სწორედ სახელმწიფოს წახალისებით შესაძლოა კერძო მონოპოლიები ჩამოყალიბდეს. როგორც შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტის პროფესორი, ქეთევან ლაფაჩი აღნიშნავს, სატერმინალო ლოჯისტიკის სფეროში მოქმედი კომპანიების პრობლემა კიდევ ერთხელ მიუთითებს ქვეყანაში კონკურენციის პოლიტიკის გაჯანსაღების აუცილებლობაზე.

საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ მიმდინარე წლის 1-ლი მაისიდან ყველა
სახის ტვირთის დამუშავება ფოთის ნავსადგურში ექსკლუზიურად, „მაერსკის“ კუთვნილ ტერმინალ APM Terminals Poti-ში მოხდება და ის საქართველოს ლოჯისტიკურ ბაზარს მალე სრულ მონოპოლისტად მოევლინება.
ქეთევან ლაფაჩი: „როგორც ჩემთვის ცნობილია, საერთაშორისო პრაქტიკაში საზღვაო გადაზიდვებისა და საპორტო მომსახურების სფეროსთვის დამახასიათებელია ვერტიკალურად ინტეგრირებული საბაზრო სტრუქტურები, თუმცა ნებისმიერი ქვეყანა აკონტროლებს, რომ ასეთმა ინტეგრირებულმა სქემებმა ხელი არ შეუშალოს სატერმინალო ლოჯისტიკის სფეროში ან გადაზიდვების სფეროში საქმიანობის განხორციელებას არადისკრიმინაციულ პირობებში და ხელმისაწვდომი იყოს ყველა დაინტერესებული პირისთვის.

როდესაც პორტის მფლობელი და ინდუსტრიული ზონის მმართველი, ერთ-ერთი გადამზიდავი კომპანია, რომელსაც თავისი ინტერესები აქვს სატერმინალო ლოჯისტიკის სფეროში და იმავდროულადმას მინიჭებული აქვს ექსკლუზიური უფლება ამა თუ იმ სახეობის ტვირთების მხოლოდ მის ტერიტორიაზე განბაჟებაზე, მას კონკურენტებზე ზემოქმედების გარკვეული ბერკეტები უჩნდება. შესაბამისად, ასეთ ვითარებაში, იზრდება რისკები არაკეთილსინდისიერი კონკურენციისა და მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებისა (ასეთი შემთხვევები განსაკუთრებით გავრცელებულია ინფრასტრუქტურულ სფეროებში)“.

41-მა კომპანიამ ღია წერილით მიმართა საქართველოს მთავრობასა და პარლამენტს. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით ფინანსთა მინისტრმა, ნოდარ ხადურმა განაცხადა, რომ ფოთის პორტი კერძო კომპანიის მმართველობაშია და ამიტომ სახელმწიფო მათ საქმიანობაში ვერ ჩაერევა. მანვე აღნიშნა, რომ მთავრობის მხრიდან არც რაიმე სახის რეგულაციების დაწესება არ არის დაგეგმილი.
თუმცა, ტერმინალების წარმომადგენლები BPN-თან საუბრისას აღნიშნავენ, რომ ოფიციალურად, შემოსავლების სამსახური არავითარ შეზღუდვებს არ აწესებს და გაცემული ნებართვების მიხედვით ბაზარზე მოქმედ ყველა ტერმინალს აქვს ერთნაირი უფლება, შეასრულოს სატერმინალო მომსახურებაში შემავალი ოპერაციები, როგორიცაა: კონტეინერის მიღება, გახსნა, ჩამოტვირთვა, ჩატვირთვა და ა. შ. მაგრამ კანონის აღსრულება არ ხდება და შემოსავლების სამსახურის ზეპირი ბრძანების საფუძველზე მხოლოდ APM Terminals Poti უზრუნველყოფს სახელმწიფო სერვისების მიწოდებას, რაც ავტომატურად, ამ ტერმინალს უპირატეს მდგომარეობში აყენებს. უფრო მეტიც, ტერმინალების წარმომადგენლები იმასაც აკონკრეტებენ, რომ შესაბამისი შეთანხმება „მოლერ მაერსკის“ ხელმძღვანელობასა და საქართველოს მთავრობას შორის თებერვალში, დავოსის ეკონომიკურ ფორუმზე შედგა.

ქეთევან ლაფაჩი: „ხელისუფლება ვერც ჩაერევა და არც უნდა ჩაერიოს კერძო ბიზნესის საქმიანობაში, თუმცა შესაბამისი ბაზრის ერთ-ერთი მონაწილესათვის უფლებამისლებების მინიჭება, რაც მას კონკურენტებთან უპირატეს მდგომარეობაში აყენებს და საშუალებას აძლევს მათზე ზემოქმედებისა, გარკვეულად უკვე ჩარევაა, რომლის შედეგიც სახეზეა. ხელისუფლება ვალდებულია შექმნას პირობები კერძო ბიზნესის საქმიანობის არადისკრიმინაციულ და სამართლიან გარემოში განხორციელებისათვის: უზრუნველყოს, როგორც ბაზარზე თანაბარი დაშვების შესაძლებლობა, ასევე ნებადართული საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობა ჯანსაღი კონკურენციის პირობებში. იმ კერძო შემთხვევაში კი, როდესაც ეკონომიკური მიზანშწონილობის გათვალისწინებით გამართლებულია ექსკლუზიური უფლებამოსილების მინიჭება ან მონოპოლისტური სტრუქტურების არსებობა (მაგ. ბუნებრივი მონოპოლიების სფეროებში) გამოიყენოს მათ მიმართ მონოპოლიური ქცევის კონტროლის საერთაშორისო პრაქტიკაში აპრობირებული მექანიზმების გამოყენებით არ დაუშვას, გამოავლინოს და აღკვეთოს მათი მხრიდან მდგომარეობის ბოროტად გამოყენება.

მდგომარეობის ბოროტად გამოყენების მეტი რისკია ინფრასტრუქტურულ სფეროებში, სადაც ყოფილი სახელმწიფო მონოპოლიები გარდაიქმნენ კერძო მონოპოლიებად, რომლებიც ფლობენ მნიშვნელოვან სიმძლავრეებს (ქსელს ან მის მნიშვნელოვან ნაწილს) რაც აუცილებელია შესაბამის სფეროში ბიზნესის წარმოებისათვის და იმავდროულად ჩართული არიან მათივე კლიენტების ბიზნესში (ანუ კონკურენციას უწევევნ საკუთარ მომხმარებლებს). ასეთი ვერტიკალური ინტეგრირება, მართალია, უზრუნველყოფს მოგების მაქსიმიზაციას მისი მონაწილეებისათვის, მაგრამ იმავდროულად ზრდის ეფექტური კონკურენციის შეზღუდვის შესაძლებლობებს საკუთარი ან ფავორიტი კომპანიის სასარგებლოდ. (საფასო დისკრიმინაციის, ქსელთან არათანაბარი დაშვების, კონტრაგენტისათვის დამატებითი პირობების დაკისრებით, „მარჟით განდევნის“ ან და კონკურენციის შეზღუდვის სხვა ფორმების გამოყენებით)“.

საქართველოს ექსპედიტორთა ასოციაციის გენერალური მდივანი, ზურაბ შენგელია აცხადებს, რომ ზოგადად, საბაზრო ეკონომიკის ერთ-ერთი მთავარი მაჩვენებელი კონკურენციაა და აუცილებელია არსებობდეს არჩევანის გაკეთების საშუალება. კონკურენტულ გარემოში კომპანიები ცდილობენ, ხარისხიანი და იაფი მომსახურება შესთავაზონ თავიანთ მომხმარებლებს.

ზურაბ შენგელია: „მოგეხსენებათ, რომ საზღვაო ხაზები თავიანთი ტვირთნაკადის გადაზიდვისთვის და სხვადასხვა ლოჯისტიკური საქმიანობის განხორციელებისთვის ირჩევენ თავიანთ პარტნიორებს. საზღვაო ხაზები ექსკლუზიურ ხელშეკრულებას აფორმებენ ტერმინალთან და შემდეგ ასრულებენ საკონტეინერო გადაზიდვებს. დღეს „მაერსკმა“ დამატებითი ღირებულება დაადო მომსახურებას, მან გადაწყვიტა, რომ მხოლოდ მის მიერ აშენებული ტერმინალის გავლით მოხვდება სხვა ტერმინალში ესა თუ ის ტვირთი, რაც, თავისთავად, ზედმეტ ხარჯებთანაა დაკავშირებული. აღნიშნული ბიზნეს-სუბიექტი სახელმწიფოს მიერ მინიჭებულ უპირატესობას იყენებს სათავისოდ და ხდება ბაზარზე უკონკურენტო მოთამაშე. მან შეიძლება პირველ ეტაპზე დაბალი ფასები შესთავაზოს პარტნიორებს, რითაც სხვებს დარტყმას მიაყენებს, ისინი ასეთ კონკურენციას ვერ გაუძლებენ და უფუნქციოდ დარჩებიან. მას შემდეგ, რაც კომპანია გახდება ერთადერთი მონოპოლისტი, ფასებს ისე დაარეგულირებს, როგორც თავად აწყობს. ამ ეტაპზე ფოთის პორტში 7 ტერმინალია, იქ დასაქმებულია 5 000-მდე ადამიანი, თავის დროზე კი 100 მილიონი დოლარის ინვესტიცია არის განხორციელებული. ფოთის პორტში ერთი კომპანიის მონოპოლიის არსებობა მნიშვნელოვნად გააუარესებს არსებულ სოციალურ ფონს. ხოლო, როდესაც სხვადასხვა ტვირთგადამზიდი კომპანია ნახავს, რომ ფოთის პორტში უკონკურენტო გარემოა შექმნილი და მას, როგორც მომხმარებელს არ ეძლევა არჩევანის გაკეთების საშუალება, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, რომ მან სხვა ალტერნატიული გზების ძებნა დაიწყოს. თუმცა, ცალსახად ვერ ვიტყვით, რომ ეს დააზარალებს საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყნის იმიჯს, რადგან წინასწარ არ ვიცით, რა პირობებს შესთავაზებს „მაერსკი“ პარტნიორებს. ფაქტია ის, რომ მთავრობის სტრატეგიაში აღნიშნული დაშვების თავისუფლების აღსრულება არ ხდება და სახელმწიფო ხელს არ უწყობს ფოთის პორტში კონკურენტული გარემოს არსებობას, რაც თავისთავად ფასებსა და მომსახურებაზე აისახება“.

ქეთევან ლაფაჩი: „უფრო კონკრეტულად ამ თემაზე საუბარი ჩემი პოზიციიდან ძნელია. თუმცა თუ პრესაში გავრცელებული ინფორმაციით ვიმსჯელებთ, მიმაჩნია, რომ ხელისუფლებამ უნდა მიიღოს გარკვეული ზომები, რომ არ დაუშვას კონკურენცია შეზღუდვა (მისი თანმდევი ეფექტებით) ლოჯისტიკური ტერმინალების მომსახურების სფეროში და ამ მიზნით გამოიყენოს თუნდაც არსებული საკანონმდებლო მექანზიმები. კერძოდ: „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“ კანონით დაუშვებელია, რომ ხელისუფლებამ: „ეკონომიკური აგენტისათვის დააწესოს ისეთი შეღავათი, რომელიც მას კონკურენტებთან შედარებით უპირატესობაში აყენებს და იწვევს კონკურენციის არამართზომიოერ შეზღუდვას, გარდა კანონით დადგენილი შემთხვევებისა“; „მიიღოს ისეთი გადაწყვეტილება, რომელიც იწვევს ეკონომიკური აგენტის დომინირებულ მდგომარეობაში ჩაყენებას, თუ ამით არსებითად იზღუდება კონკურენცია“; კანონი, აგრეთვე, კრძალავს დომინანტი ეკონომიკური აგენტის მიერ მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებას, მათ შორის, „გარიგების ისეთი პირობის დაწესებას, რაც დაკავშირებული არ არის გარიგების საგანთან“. ამ მექანიზმების სრულყოფისა და გამოყენების შემთხვევაში, სატერმინალო ლოჯისტიკის სფეროში დასაქმებულ კომპანიებს (მსგავს პრობლემაზე სხვა სფეროებში მოქმედი კომპანიოების წარმომადგენბლებიც საუბრობენ) ანალოგიური პრობლემები არ შეექმნებოდათ და, თუ შეექმნებოდათ, ხელისუფლება იზრუნებდა მათ აღმოფხვრაზე“.

იმ შემთხვევაში, თუ ფოთის პორტს რომელიმე კომპანია მონოპოლისტად მოევლინა, ბიუჯეტი თანხებს დაკარგავს, 5 000-მდე ადამიანი სამუშაო ადგილს, რასაც შეიძლება სოციალური აფეთქება მოჰყვეს ფოთში, რადგან ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი ნაწილი ფოთის პორტთან დაკავშირებული გადაზიდვების ინდუსტრიაშია დასაქმებული. კომპანიების წარმომადგენლები ვარაუდობენ, რომ წინა მთავრობის დროს დაწყებული პრობლემა ინერციით გრძელდება და ჯერჯერობით არავინ არ იცის, თუ რა შედეგს გამოიღებს ის.