ლარის კურსის ვარდნის ფუნდამენტური მიზეზი ქვეყნის საგადამხდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშის დიდი დეფიციტია

ნინო არველაძე

მსოფლიოში მიმდინარე ფინანსური კრიზისი ყველა ქვეყნის ეკონომიკას ემუქრება. რა გახდა საქართველოში ლარის გაცვლითი კურსის ვარდნის ძირითადი მიზეზი აშშ დოლარის მიმართ და რა მომავალი ელის საქართველოს ექსპორტს? ამ და სხვა საკითხებზე გვესაუბრება მერაბ კაკულია – ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრის (GEPLAC-ი) მთავარი ეკონომიკური ექსპერტი.

– რა იყო ლარის გაცვლითი კურსის დაცემის რეალური მიზეზები აშშ-ის დოლარის მიმართ ?
– ლარის კურსის ვარდნის ფუნდამენტური მიზეზი ქვეყნის საგადამხდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშის დიდი დეფიციტია, რომლის მოცულობამ მშპ-ის მიმართ 2007 წელს თითქმის 20 პროცენტს მიაღწია, 2008 წლის პირველ ნახევარში კი 25 პროცენტს გადააჭარბა. მიუხედავად ამისა, ბოლო დრომდე ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსი “საშური” სტაბილურობით გამოირჩეოდა. ამ ერთი შეხედვით პარადოქსულ სიტუაციას ერთადერთი ახსნა აქვს: საქართველოში დიდი ოდენობით უცხოური კერძო კაპიტალი შემოდიოდა (პირდაპირი და პორტფელის ინვესტიციები პლუს საბანკო კრედიტები), რომლის მოცულობა არა მარტო ფარავდა, არამედ აჭარბებდა კიდეც მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტს. რუსული აგრესიის შემდეგ მსოფლიო ფინანსური კრიზისის ფონზე ვითარება კარდინალურად შეიცვალა – უცხოური კერძო კაპიტალის ნაკადები მკვეთრად შესუსტდა და ვეღარ გადაფარა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი, რაც აისახა კიდეც სავალუტო ბაზრის კონიუნქტურაზე.
– არსებობდა თუ არა ლარის გაუფასურების წინასწარი ნიშნები?
– რასაკვირველია არსებობდა. სექტემბრის ბოლოდან კომერციულმა ბანკებმა ფაქტობრივად შეწყვიტეს ვალუტის გაყიდვა ბანკთაშორის ბირჟაზე და მკვეთრად გაზარდეს მასზე მოთხოვნა, რაც ახალი საბაზრო ტენდენციის დაწყებას მოასწავებდა. მნიშვნელოვანი ეტაპობრივი დევალვაციის ნაცვლად ეროვნულმა ბანკმა სავალუტო რეზერვებიდან 300 მლნ დოლარზე მეტი დახარჯა და ლარის კურსი მხოლოდ 3.5 თეთრით დასწია. ამის გამო, ბანკთაშორისი ბაზრის დაძაბულობა გადამცვლელი პუნქტების კურსებზე ფაქტობრივად არ ასახულა და მოსახლეობის დიდ ნაწილს სექტემბრის ბოლოდან ნოემბრის დასაწყისამდე საკურსო დაძაბულობა ფაქტობრივად არ უგრძვნია. ამასობაში ბანკთაშორის ბაზარზე მოთხოვნა-მიწოდების დეფორმაცია მოხდა, რამაც აიძულა ეროვნული ბანკი ლარის ნახტომისებურ დევალვაციაზე წასულიყო, რასაც, ცხადია, მოსახლეობისა და ეკონომიკური სუბიექტების დიდი უკმაყოფილება მოჰყვა.
– რამდენად გამართლებული იყო ლარის საკურსო ნახტომის უქმე დღეებში განხორციელება?
– აბსოლუტურად გაუმართლებელი იყო, რადგანაც შაბათ-კვირას ბანკები და სავალუტო ბირჟა არ ფუნქციონირებენ და ბაზარი ძირითადად ვალუტის გადამცვლელი პუნქტების ამარა რჩება, რაც ადვილად ექვემდებარება სპეკულაციურ შეტევას. ამიტომ პანიკის ნიშნები, რომელიც პარასკევის, 7 ნოემბრის საბირჟო სესიაზე ლარის ერთბაშად 4 თეთრით გაუფასურების შემდეგ გამოიკვეთა, შაბათ-კვირას უკვე სპეკულაციურ აჟიოტაჟში გადაიზარდა, რასაც ლარის ბანკნოტური კურსის კიდევ 16 თეთრით დაცემა მოჰყვა. ორშაბათს მიღწეული საკურსო თანაფარდობა – ერთ აშშ დოლარში 1.65 ლარი, ოფიციალურად გაფორმდა და წონასწორობის ახალ ნიშნულად გამოცხადდა, მაგრამ როგორ შეიძლება იყოს სავალუტო ბაზრის მხოლოდ ბანკნოტურ სეგმენტზე და ისიც ამ ბაზრის უმსხვილესი ოპერატორების – ბანკების გარეშე ჩამოყალიბებული კურსი წონასწორული, ეროვნულ ბანკს არ განუმარტავს.
– იქნება თუ არა საერთაშორისო ინსტიტუტების მიერ გამოყოფილი დახმარება საკმარისი ინვესტიციების დანაკლისის შესავსებად? და კიდევ, ხომ არ იქნება ის ინფლაციის ზრდის მიზეზი საქართველოში?
– თუ გავითვალისწინებთ, რომ გარკვეული რაოდენობის კერძო ინვესტიციები ქვეყანაში მაინც შემოვა, სამ წელზე გათვლილი 4.5 მლრდ დოლარიანი დახმარება რაოდენობრივად თითქოს საკმარისი უნდა იყოს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დასაფარად. პრობლემა სხვა რამეშია, მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის ფონზე შესაძლოა დახმარების ნაკადები დროში არ დაემთხვეს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დაფარვის საჭიროებებს, რაც დიდ საფრთხეს შეუქმნის ლარის კურსს. ეროვნული ვალუტის დაღმასვლა ნოემბერში სწორედ მოვლენათა ამგვარი განვითარების შედეგია. რაც შეეხება ინფლაციას, თუ მთავრობა უცხოური დახმარების მასობრივ სოციალურ მონეტიზაციას დაუშვებს, ინფლაცია კიდევ უფრო გაღვივდება. ამჟამად კი ფასების ზრდის მთავარი მიზეზი ლარის კურსის ჩავარდნაა.
– თქვენ 2001 წელს გამოცემულ წიგნში – “სავალუტო სისტემის განვითარების პრობლემები საქართველოში” – ვკითხულობთ, რომ მცირე ზომის სავალუტო ბაზარს უჭირს დიდი მოცულობის სავალუტო ნაკადების უპრობლემოდ გატარება და ჭარბი ვალუტის განეიტრალების ერთადერთ საშუალებას წარმოადგენს მისი შესყიდვა ეროვნული ბანკის მიერ, რომელიც ასეთ შემთხვევაში სანაცვლოდ მიმოქცევაში დამატებით უშვებს ლარებს, რასაც შეიძლება მოჰყვეს ინფლაციური შედეგები და საკურსო რყევები. დღეს რა შედეგს მივიღებთ აღნიშნული ლოგიკით?
– თქვენ, ალბათ, საერთაშორისო ფინანსური დახმარების მონეტარული ეფექტი გაქვთ მხედველობაში. ჯერ ერთი, ეს დახმარება ქვეყანაში ეტაპობრივად შემოვა და თუ იგი მიზნობრივად ინფრასტრუქტურის აღდგენასა და ეკონომიკის წამყვანი დარგების რეაბილიტაციას მოხმარდება, ინფლაციური შედეგი ნაკლებად ექნება. ამასთან, თუ გავითვალისწინებთ, რომ დახმარების დიდი ნაწილი ქვეყნის მიმდინარე საგარეო გადახდებს მოხმარდება, მან ვალუტის მიწოდების დიდი სიჭარბე და ლარის მასის ფორსირებული ზრდა არ უნდა გამოიწვიოს. მაგრამ, თუ მთავრობამ დახმარების სახსრების ხარჯზე დიდი მოცულობის სოციალური ინიციატივების დაფინანსება გადაწყვიტა, ინფლაციური შედეგი არ დააყოვნებს.
– რა ზეგავლენას მოახდენს ლარის კურსის ვარდნა საქართველოს იმპორტისა და ექსპორტის ფასებზე?
– ღრმა დევალვაცია, როგორც წესი, ექსპორტის გაიაფებას და იმპორტის გაძვირებას იწვევს, რასაც საბოლოო ჯამში სავაჭრო ბალანსის გაუმჯობესება და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის შემცირება მოსდევს. მაგრამ გლობალური რეცესიის პირობებში, ექსპორტის გაიაფება დიდად ვერ დაგვეხმარება არსებული ბაზრების შენარჩუნებასა და ახლის ათვისებაში. რაც შეეხება იმპორტს, ფართო მოხმარების იმპორტული საქონლის გაძვირებას, როცა მას ადგილობრივი საქონელი ვერ ანაცვლებს, არ მოსდევს ამ კატეგორიის იმპორტის არსებითი შემცირება. კლება უფრო ხანგრძლივი მოხმარებისა და კაპიტალური საქონლის იმპორტის მოცულობას დაეტყობა, ტექნოლოგიური იმპორტის გაძვირება კი ხელს შეუშლის ეკონომიკის მოდერნიზაციას. მთლიანობაში, ვეჭვობ, რომ 2007 წელთან შედარებით საშუალოვადიან პერსპექტივაში სავაჭრო ბალანსი მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდეს.
– რა ზეგავლენას ახდენს ლარის გაცვლითი კურსის დაწევა ქართულ ბანკებზე?
– ლარის კურსის ვარდნა სერიოზულ ზეგავლენას მოახდენს ფინანსურ შუამავლობაზე. უარყოფითი ეფექტი, უწინარეს ყოვლისა, აქტივ-პასივების დოლარიზაციის ტენდენციის გაძლიერებაში გამოვლინდება, რაც საბანკო სექტორიდან ლარის გამოდევნის საფრთხეს ქმნის. პოზიტიური ეფექტი კი, თუ ასეთ რამეს დადებითი შედეგი შეიძლება ჰქონდეს, საბანკო დაწესებულებათა სავალუტო და საკრედიტო რისკების შესუსტება იქნება, ანუ ბანკებს დოლარიზაციის მაღალ დონესთან ადაპტირება არ გაუჭირდებათ, რასაც ვერ ვიტყვით შინამეურნეობებსა და ეკონომიკურ სუბიექტებზე, რომელთა უდიდეს ნაწილს შემოსავლები ეროვნულ ვალუტაში აქვთ.
– თუ არსებობს ლარის გაცვლითი კურსის კვლავ ვარდნის ნიშნებიდა როდის იქნება ის მოსალოდნელი?
– როდესაც ქვეყანაში მიმდინარე ანგარიშის ბალანსი მკვეთრად უარყოფითია, ხოლო მისი დაფარვის წყაროები სუსტი, ეროვნული ვალუტის გაუფასურების საფრთხე ყოველთვის არსებობს. როგორც უკვე ვთქვი, თუ საერთაშორისო ფინანსური დახმარების ნაკადებსა და მიმდინარე საგარეო გადახდების მოთხოვნებს შორის მნიშვნელოვანი დროითი შუალედები წარმოიქმნება, ეროვნული ბანკი ვერ შეძლებს კურსის ამ ნიშნულზე შენარჩუნებას. მას ვალდებულება აქვს აღებული საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წინაშე, რომ თუ საკურსო სტაბილურობის უზრუნველყოფა სავალუტო რეზერვების მასშტაბურ ხარჯვასთან იქნება დაკავშირებული, ეროვნული ვალუტის კურსი კვლავ დაღმავალ კორექტირებას დაექვემდებარება.
– 2001 წელს წერდით, რომ შორს არ არის ფინანსური დესტაბილიზაციის პრობლემები, რომელიც დააყენებს ჭარბი ვალუტის შემოდინების ნეიტრალიზაციის ავტომატური მექანიზმების შემუშავების აუცილებლობას, ხომ არ გვემუქრება დღეს ფინანსური დესტაბილიზაცია რეალურად?
– საეჭვოა, რომ ახლო მომავალში ჭარბი ვალუტის დიდი მასის ნეიტრალიზაციის ამოცანის წინაშე დავდგეთ, რადგანაც საერთაშორისო ფინანსური დახმარება ასეთ პრობლემას ალბათ არ შექმნის, ინვესტიციების ადრინდელი მასშტაბის აღდგენას კი დრო დასჭირდება. ასე, რომ ამ მხრივ ფინანსური დესტაბილიზაცია არ გვემუქრება. დესტაბილიზაციას მაშინ შეიძლება ჰქონდეს ადგილი, თუ შეპირებული ფინანსური დახმარება დროულად ვერ მივიღეთ.