კერძო მეწარმეობის განვითარების მასტიმულირებელი საგადასახადო მექანიზმის ფორმირების საკითხებისათვის
მარიამ ვარდიაშვილი
საქართველოში მოქმედი საგადასახადო მექანიზმი, რომლის მიზანია, საზოგადოებრივი წარმოების ეფექტიანობის ამაღლება და მოსახლეობის მოთხოვნილებების სრულად დაკმაყოფილება, სერიოზულ ტრანსფორმაციას საჭიროებს. ეს ცვლილებები კი მსოფლიო საგადასახადო პოლიტიკის განვითარების ტენდენციებისა და ეკონომიკის განვითარების სპეციფიკის გათვალისწინებით უნდა მოხდეს.
თანამედროვე საგადასახადო სისტემის ფუნქციონირების ძირითადი პრინციპები და პოსტულატი “მიწოდების ეკონომიკის” კონცეფციას ეფუძნება და გამოხატავს მაღალ საგადასახადო წნეხსა და საბიუჯეტო შემოსავლებს შორის დამოკიდებულებას, მეწარმის ინვესტიციურ აქტივობაზე ლიბერალური გადასახადების მასტიმულირებელ ზემოქმედებას. ასეთი დამოკიდებულება ეფუძნება სამეურნეო სუბიექტების სურვილს, მოახდინონ თავისი შემოსავლების ინვესტირება შემდგომი შემოსავლების გაზრდის მიზნით, რაც, თავის მხრივ, ზრდის დასაბეგრ ბაზას.
გარდა გადასახადების ლიბერალიზაციის პოლიტიკისა, “მიწოდების ეკონომიკა” ითვალისწინებს საგადასახადო “ნეიტრალიტეტის” კონცეფციას, რომლის თანახმად გადასახადებმა გავლენა არ უნდა იქონიონ კომერციულ გადაწყვეტილებებზე.
დაბალი და ნეიტრალური საგადასახადო განაკვეთები ზრდის სამეწარმეო აქტივობას, ტექნიკური გადაიარაღების და მოდერნიზაციის ხარჯზე წარმოების ეფექტიანობას.
საგადასახადო პოლიტიკით მიღწეულ უნდა იქნას მეწარმეთა თანაბარი შემოსავლებიდან – თანაბარი გადასახადების გადახდა. ქვეყნის საგადასახადო სისტემის “ნეიტრალიტეტის” პრინციპით უზრუნველყოფა მნიშვნელოვნად გააფართოებს დასაბეგრ ბაზას და, შესაბამისად, გაზრდის საგადასახადო განაკვეთების შემცირების შესაძლებლობას.
საგადასახადო რეფორმის დროს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება წარმოების ყველა სფეროში ინვესტიციური აქტივობის წახალისებას. მსოფლიო საგადასახადო რეფორმის უკანასკნელი ათწლეულის გამოცდილება ამტკიცებს, რომ საშემოსავლო განაკვეთების შემცირება და გადასახადებისაგან ყველა იმ მოგების გათავისუფლება, რომელიც მიმართულია კაპიტალური დაბანდების ფინანსირებისაკენ, თავისუფალი ინვესტიციური საქმიანობის მნიშვნელოვანი სტიმულია. იგი ხელს უწყობს მეწარმის გადაწყვეტილებას, გაზარდოს თავისი საქმიანობის სფერო, არ მოერიდოს მოგების გაზრდას და, შესაბამისად, საკუთარ განკარგულებაში დარჩენილი შემოსავლით გააფართოვოს წარმოება, დანერგოს ახალი ტექნიკა და ტექნოლოგია. ინვესტიციური აქტივობის წახალისებაში განსაკუთრებული როლი უნდა ითამაშოს ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო საგადასახადო რეფორმამ.
საქართველოში საშემოსავლო გადასახადი თითქოს პროგრესული ხასიათისაა, მაგრამ სინამდვილეში რელური მდგომარეობიდან გამომდინარე, პროპორციულ ხასიათს ატარებს. როდესაც 20%-იანი განაკვეთით იბეგრება წლიური შემოსავლის 600 ლარის და ათიათასობით შემოსავლის მქონე პირი, არ შეესაბამება დაბეგვრის სამართლიანობის პრინციპს. აქედან გამომდინარე, საჭიროდ მიგვაჩნია გადასახადების არსებული სტრუქტურისა და განაკვეთების შეცვლა. პირველი, მოსახლეობის შემოსავლები საარსებო მინიმუმის გამოკლების შემდეგ დაიბეგროს 12 პროცენტიანი განაკვეთით; შემდეგ უნდა განისაზღვროს მოსახლეობის საშუალო ფენა საერთო შემოსავლების მიხედვით და დაიბეგროს შესაბამისად 15 და 22 პროცენტიანი განაკვეთით, დაბეგვრის მაქსიმალური განაკვეთი უნდა განისაზღვროს 30%-ით. ამ შემთხვევაში დაბეგვრის საშუალო განაკვეთი იქნება დაახლოებით 20 პროცენტი, რაც ნიშნავს, რომ დაბალი განაკვეთებით გამოწვეული საბიუჯეტო დანაკარგების შევსებას უზრუნველყოფს მაღალ შემოსავლებზე დაწესებული გადასახადი. ვფიქრობთ, შემოთავაზებული განაკვეთებით მოსახლეობის შემოსავლების გრადაცია, ერთი მხრივ, ხელს შეუწყობს სამეწარმეო აქტივობას და, მეორე მხრივ, უზრუნველყოფს ბიუჯეტის მყარ შემოსავლებს.
მიზანშეწონილად მიგვაჩნია საწარმოთა მოგების და ფიზიკურ პირთა დაბეგვრის სისტემების მთლიანად ინტეგრირება. საწარმოთა მოგების ორმაგი დაბეგვრა მოქმედი საგადასახადო სისტემის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაკლად უნდა ჩაითვალოს. .დღევანდელი საგადასახადო პოლიტიკით საწარმოთა მოგება განაწილებამდე, პირველ რიგში, იბეგრება მოგების გადასახადით (20%-იანი განაკვეთით), ხოლო განაწილების შემდგომ ფიზიკურ პირთა მიერ მიღებული დივიდენდი იბეგრება 10 პროცენტიანი განაკვეთით. ეს გავლენას ახდენს აქციონერთა ინტერესებზე. ვფიქრობთ, საინვესტიციო შეღავათები კიდევ უფრო გაზრდის კაპიტალიზაციის ინტერესს. იმავდროულად მეწარმე იძულებულია, გაითვალისწინოს აქციონერთა ინტერესები, ვისთვისაც დივიდენდის მიღება პირველხარისხოვანია. ეს გავლენას მოახდენს მოგების საბოლოო განაწილებაზე. ამ მხრივ, საინტერესოა გერმანიის გამოცდილება, სადაც გადასახადებით დაბეგვრის მოქმედი წესი გამორიცხავს ორმაგ დაბეგვრას. იმ შემთხვევაში, როცა მოგება არ ნაწილდება აქციონერებზე, მაშინ კორპორაციის მოგების საგადასახადო განაკვეთი შეადგენს 56%-ს, ხოლო მოგებაზე, რომელიც განაწილებულია დივიდენდის სახით, 36%-ს.2
თანამედროვე საგადასახადო პოლიტიკაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა შეღავათიან საგადასახადო სისტემას. კერძო კაპიტალის საინვესტიციო აქტივობის საგადასახადო შეღავათებით სტიმულირებამ პიკს XX საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს და 80-იანი წლების დასაწყისში მიაღწია. მაგრამ 80-იანი წლების დასაწყისში ნათელი გახდა ისიც, რომ ყოველივე ეს უარყოფითად აისახა კაპიტალდაბანდებების ხარისხში და რესურსების განაწილებაში. უდავოა, შეღავათები აკნინებს საგადასახადო სისტემას და მისგან გამოწვეული საბიუჯეტო დანაკარგები დიდია. შეღავათები არათანაბარ პირობებში აყენებს სამეწარმეო სუბიექტებს და აყალიბებს არაკეთილსინდისიერი კონკურენციის გარემოს, რის გამოც იცვლება ინდივიდის ეკონომიკური საქმიანობის მოტივაცია.
საქართველოს საგადასახადო და საბაჟო კოდექსი ითვალისწინებს გადასახადების სხვადასხვა სახეობების მიხედვით 150-მდე გათავისუფლებას და შეღავათს. განსაკუთრებულ ვითარებას ქმნის სხვა სახის შეღავათებიც. მაგალითად, საგადასახადო დავალიანებების რესტრუქტურიზების სისტემა, სახელმწიფოს მიერ გაცემული კრედიტების დაბრუნების ამორჩევითი გადავადება და სხვა. მკაცრად უნდა აიკრძალოს შეღავათების უკანონოდ გამოყენება, რადგან საგადასახადო შეღავათების უკანონოდ გამოყენებით გადამხდელს გადასახადებისაგან თავის არიდების მრავალი საშუალება ეძლევა, რის შედეგადაც ბიუჯეტი უფრო მეტ თანხებს კარგავს, ვიდრე უშუალოდ შეღავათებისაგან.
საქართველოში, ოფიციალური მონაცემებით, ისედაც მცირე ლეგალური იმპორტის 20-22 პროცენტი ან გათავისუფლებულია გადასახადებისაგან ან იბეგრება შეღავათიან რეჟიმში. ექსპერტთა შეფასებით, მთელი რიგი შეღავათების გაუქმების შედეგად, მხოლოდ დამატებული ღირებულების გადასახადის სახით ბიუჯეტში მიღებული დამატებითი თანხა შეიძლება დაახლოებით 70-80 მილიონ ლარს გაუტოლდეს.3
ეკონომიკის გარკვეული სექტორისადმი უპირატესი დამოკიდებულება ქმნის ეკონომიკური უთანასწორობის სიტუაციას, რაც გადასახადის გადამხდელს შემოსავლების დამალვისაკენ უბიძგებს და ზიანს აყენებს საგადასახადო სისტემას. საქართველოში საგადასახადო პოლიტიკის ერთ-ერთ სტრატეგიულ მიმართულებად საგადასახადო შეღავათების გაუქმება უნდა მიგვეჩნია, რადგან გამოირიცხება შეღავათების დაწესებით ძირითადი ფაქტორი – ლობირება.
ამასთან, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია სოციალური დაცვის მიზნით საგადასახადო შეღავათების კომპენსირება საბიუჯეტო ასიგნებების ხარჯზე დაფინანსებით განხორციელდეს.
ცალკეული გადასახადების დინამიკის ანალიზი, მათზე მოქმედი ფაქტორების შესწავლა და იმის გარკვევა, თუ წარმოების როგორ სტრუქტურასთან გვაქვს საქმე, მეტად მნიშვნელოვანია საგადასახადო სისტემის სრულყოფის ღონისძიებების დამუშავებისათვის.
საწარმოთა და ორგანიზაციათა გადასახადების მოცულობაში მნიშვნელოვანია სოციალური გადასახადების წილი. საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 188 მუხლის თანახმად, მეწარმე ვალდებულია, სოციალური უზრუნველყოფის ერთიან სახელმწიფო ფონდში გადაიხადოს შრომის ანაზღაურებაზე გაწეული ხარჯების 27%, მაგრამ არანაკლებ 16 ლარისა თითოეულ მუშაკზე. ეს მნიშვნელოვნად ზრდის საწარმოს საგადასახადო ტვირთს.
ვფიქრობთ, საგადასახადო განაკვეთი ამ სფეროში მნიშვნელოვნად უნდა შემცირდეს, როგორც “ექსპერტული შეფასებები მოწმობს მისი დონე არ უნდა აღემატებოდეს 20 პროცენტს”4.
საგადასახადო განაკვეთის შემცირება საგადასახადო ტვირთის შემცირებასთან ერთად გამოიწვევს გადასახადების ლეგალიზაციას და გააფართოებს დასაბეგრ ბაზას, ამავდროულად ხელს შეუწყობს ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას.
ქონებაზე მაღალი გადასახადების დაწესება იმ საწარმოებისათვის, რომლებიც კაპიტალტევად დარგებს მიეკუთვნებიან, ზრდის საგადასახადო წნეხს და მათ ფინანსურ მდგომარეობას აუარესებს, ამიტომ საჭიროა, ქონებაზე გადასახადის დიფერენციაცია რეგრესული პრინციპით, რაც ნიშნავს ქონების ღირებულების ზრდასთან შემცირდეს საგადასახადო განაკვეთის შემცირება. როგორც ცნობილია, გადასახადები, რომლებიც ფინანსური შედეგების მიხედვით ამოიღება ამონაგებიდან (მაგალითად, საგზაო ფონდის გადასახადი, გადასახადი ეკონომიკური საქმიანობისათვის), აუარესებს საწარმოს ფინანსურ მდგომარეობას. საგადასახადო წნეხის შემცირების მიზნით მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, გაუქმდეს საგზაო ფონდის გადასახადი, რომელიც მხოლოდ ფისკალურ ფუნქციას ასრულებს. მაგრამ არის სერიოზული საშიშროება, რომ საგზაო ფონდის შენახვის ხარჯები მძიმე ტვირთად დააწვეს მოსახლეობას. ამიტომ, ეს ხარჯები უნდა დაფინანსდეს არა მიზნობრივი გადასახადიდან მიღებული სახსრებიდან, არამედ უფრო ეფექტური გადასახადების აკუმულირებით ბიუჯეტში და მისი შემდგომი გადანაწილებით.
უკანასკნელ პერიოდში საგადასახადო შემოსავლების სტრუქტურაში სულ უფრო მეტ ადგილს იკავებს არაპირდაპირი გადასახადები. უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია, დადგინდეს ოპტიმალური თანაფარდობა პირდაპირ და არაპირდაპირ გადასახადებს შორის. პირდაპირი და არაპირდაპირი გადასახადების ოპტიმიზაცია შეეხება და ბევრად განსაზღვრავს საბიუჯეტო შემოსავლების დონეს.
მიზანშეწონილად მიგვაჩნია დისპროპორციის აღმოფხვრის მიზნით დღგ-ის გადასახადის შეღავათების გაუქმება. ამ გადასახადზე მოქმედი განაკვეთის შემცირება და დიფერენციაცია. გადასახადები უნდა შემცირდეს მოხმარების საგნებზე, ბავშვთა ტანსაცმელზე, საშუალო და უმაღლესი სასწავლებლის სახელმძღვანელოებზე, მედიკამენტებზე, რომელთა ნომენკლატურული ჩამონათვალი უნდა განისაზღვროს კანონმდებლობით. ასეთი ღონისძიებები გამოიწვევს ჩამოთვლილ საქმეთა წარმოების გადიდების სტიმულს და გარკვეულწილად უზრუნველყოფს სოციალური დაცვის პრობლემას.
მართალია, ყოველი საწარმო დაინტერესებულია თავისი წარმოებული პროდუქციის მოცულობისა და რეალიზაციის გაზრდით, რადგან ამ გზით მიიღება მოგება, მაგრამ ამის სრულად განხორციელების შესაძლებლობას არსებული კანონმდებლობა არ იძლევა. აქ მხედველობაში გვაქვს საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 252-ე მუხლის პირველი ნაწილი, რომელიც ეხება დაუფარავი საგადასახადო ვალდებულებების დროს გადამხდელის მიერ თანხების სხვა მიზნებზე მიმართვისას, სანქციები 30 და 50 პროცენტიანი განაკვეთებით, რამაც შეიძლება საბოლოოდ ჩაკლას ქვეყანაში არსებული საწარმოო პოტენციალი. ცხადია, საჯარიმო სანქციების გაზრდით ვერც ბიუჯეტის დეფიციტს გავზრდით და ვერც ინფლაციის ტემპს შევაჩერებთ. ამიტომ უმჯობესია მეწარმეობის განვითარება მაინც არ შევზღუდოთ მძიმე გადასახადებით.
3 “საგადასახადო შეღავათები უნდა გაუქმდეს” მასალა მომზადებულია საქართველოს პარლამენტის საბიუჯეტო ოფისის მიერ. “გადასახადები” #7. 2001 წ. თბ. გვ.9
4 ი. მესხია რ. ბასარია. საქართველოს საგადასახადო სისტემის სრულყოფის საკითხები. თბილისი, 2001 წ. გვ.82
გამოყენებული ლიტერატურა
1. “გადასახადები” #7 2001წ. თბ. გვ.9
2. თ. ციგროშვილი საზღვარგარეთის სახელმწიფოთა ფინანსები, ფულის მიმოქცევა და კრედიტი. თბ. 1999 გვ.17
3. ი. მესრია. თ. ბასარია საქართველოს საგადასახადო სისტემის სრულყოფის საკითხები. თბილისი. 2001წ. გვ. 82