ეკონომიკური განვითარების ზრდის ტემპით რუსეთმა ამერიკა უკან ჩამოიტოვა

მოამზადა მარი წიკლაურმა

ამერიკის ხელისუფლებამ ოქტომბრის ბოლოს განაცხადა იმის შესახებ, რომ 2003 წლის მესამე კვარტალში ეკონომიკის ზრდა 7,2%-ის დონეზე დაფიქსირდა. ბოლო 19 წლის მანძილზე ეს ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია. აღსანიშნავია, რომ სულ რამდენიმე დღით ადრე რუსეთის ხელისუფლებამაც გამოაქვეყნა ანალოგიური მონაცემები, სადაც ეკონომიკური ზრდის ტემპების 7,3%-ზე იყო საუბარი. რა თქმა უნდა, მდიდარი ამერიკის და ღარიბი რუსეთის ეკონომიკური ზრდის ტემპების შედარება ცოტა არ იყოს, არაკორექტულია, მაგრამ ორივე ქვეყანას საერთო ის აქვს, რომ ეკონომიკური ზრდის ტემპებს ამ ქვეყნებში კერძო ბიზნესი უზრუნველყოფს და სხვადასხვა ქვეყანაში არსებობის პირობების შედარება ნებისმიერი მეწარმისათვის საინტერესოა.

წორედ ამას ეძღვნება მსოფლიო ბანკის მიერ ამ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნებული გამოკვლევა სათაურით “Doing Business in 2004”, რომელშიც შედარებულია მსოფლიოში ბიზნესისა და ხელისუფლების ურთიერთობები (მსოფლიო ქვეყნების მეწარმეების მომავალი წლის პერსპექტივების შესახებ ინფორმირების მიზნით). Mმტკიცდება, რომ იმისათვის, რომ სახელმწიფოში საყოველთაო დასაქმება და ეკონომიკური ზრდის ტემპები იყოს უზრუნველყოფილი, საჭიროა მხოლოდ ბიზნესის სახელმწიფო რეგულირების ბორკილებისგან განთავისუფლება. Nნაჩვენებია, რომ ქვეყნების უმრავლესობაში ბიზნესის წარმოების პირობები იმდენად არახელსაყრელია, რომ ჩინოვნიკისათვის ქრთამის მიცემა შექმნილი რთული სიტუაციიდან ყველაზე რაციონალურ გამოსავალს წარმოადგენს. A

მართალია, გამოკვლევის მასალები რუსეთის ამერიკაზე უპირატესობის შესახებ დასკვნების გაკეთების საშუალებას არ გვაძლევს, მაგრამ მთელი რიგი მონაცემების მიხედვით, მაგალითად, ეროვნულ შემოსავალში ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილის შესახებ, რუსეთი აშკარად ლიდერობს.

Boston Consulting Group (BCG)-ს მიერ ჩატარებული რუსეთის ბაზრის ანალიზი წარმოდგენილი იყო ასევე ლონდონში გამართულ კონფერენციაზე. ამ კონფერენციაზე გაჟღერებული შეფასებები და წინადადებები საფუძველს იძლევა, რომ ბაზარს დიდი გარდაქმნები ელოდება. BCG-ს მიერ ჩატარებული ანალიზი რტს?/??-ის დაკვეთით გაკეთდა. გამოკვლების დროს ბაზარი სამი პარამეტრით ფასდებოდა – ინფრასტრუქტურა (ბირჟები, საანგარიშგებო სისტემები, ნორმატიული ბაზა), მოთხოვნა ინვესტორების მხრიდან ფინანსურ ინსტრუმენტებზე და ამ ინსტრუმენტების შემოთავაზება. რუსეთი შედარებულია პოლონეთთან, როგორც განვითარებად ქვეყანასთან, ასევე საფრანგეთთან და აშშ-სთან.

BCG-ს მთავარი დასკვნა იმაში მდგომარეობს, რომ რუსეთის ბაზარზე ფასიანი ქაღალდები საკმარისი რაოდენობით არ არის და შესაბამისად, არ არის საშუალებები ინვესტიციებისათვის, რაც მისი განვითარების ძირითად დამაბრკოლებელ ფაქტორად მიიჩნევა. გარდა ამისა, არადამაკმაყოფილებელია ბაზრის სტრუქტურაც – იგი ბევრადაა დამოკიდებული აქციებზე და გარდა ამისა, კონცენტრირებულია – კაპიტალიზაციის ძირითადი წილი (78%-ზე მეტი) 10 უმსხვილეს ემიტენტზე მოდის. მათზე მოდის ასევე მოცულობის 98%-ც. პოლიონეთში ეს მაჩვენებლები 71%-სა და 80%-ს შეადგენს, საფრანგეთში – 45%-სა და 53%-ს, აშშ-ში – 26%-სა და 16%-ს. “განვითარებადი ბაზრებისათვის ეს ტიპიური მდგომარეობაა, დროთა განმავლობაში სიტუაცია შეიცვლება. ეს ნორმალურია”, – აღნიშნავს BCG-ს პროექტის ხელმძღვანელი, კენ პეინი, – მაგრამ ამ უმსხვილესი კომპანიებიდან ზოგიერთმა შეიძლება არსებობა შეწყვიტოს – მიმდინარეობს რაო “ეეს რუსეთის” რესტუქტურიზაცია, პრობლემები აქვს “იუკოსსაც”.

ბაზარზე არსებულ მუდმივად მზარდ მოთხოვნას ინსტრუმენტების უკმარისობა ემატება. BCG-ს ექსპერტთა აზრით, მხოლოდ რუსი ინვესტორების მოთხოვნა უახლოეს 5 წელიწადში ხუთჯერ გაიზრდება, მთავარი ფაქტორი კი, საპენსიო ფული იქნება. ამავე დროს ყველა გააზრებული ბაზრიდან რუსეთის ბაზარი უცხოური მონაწილეების ყველაზე დიდი წილით და კერძო ინვესტორების სიმცირით ხასიათდება. მაგალითად, აშშ-ის ინვესტიციათა სტრუქტურაში არარეზიდენტები მხოლოდ 7%-ს იკავებენ, 41 %-ს – კერძო ინდივიდუალური ინვესტორები, 52%-ს კი – ადგილობრივი ინსტიტუციონალური ინვესტორები. რუსეთში ყველაფერი პირიქითაა: 50%-ს უცხოური ინვესტორები შეადგენენ, 3% კერძო ინვესტიციებზე მოდის, 47%-ს კი ბაზრის მსხვილი კერძო მონაწილეები შეადგენენ. თუმცა, განვითარებადი ქვეყნებისათვის ეს ტიპიური სიტუაციაა. მაგალითად, პოლიონეთში ეს პროპორცია 45%, 6% და 49%-ს შეადგენს. ა

BCG-ს ექსპერტთა შეფასებით, რუსული ბაზრის განვითარებაში ინფრასტრუქტურა ნაკლებად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. თუმცა, აქაც არსებობს ნაკლოვანებები – რუსეთის ბაზარი არ შესაბამება მთლიანად ხარისხიანი საფონდო ბაზრის არც ერთ პარამეტრს, რომლებიც საფონდო ბირჟების საერთაშორისო ფედერაციის მიერაა შემოთავაზებული. არსებობს გარკვეული სირთულეები, კერძოდ, ინფორმაციის გამჟღავნებასთან და კორპორატიულ მართვასთან დაკავშირებული პრობლემები. მიუხედავად ამისა, ბატონი პეინის განცხადებით, შეიძლება ითქვას, რომ ინფრასტრუქტურა სავსებით მზადაა ახალი ინსტრუმენტების მიღებისა და ინვესტორების მომსახურებისათვის. რჩება მხოლოდ ანონიმური ვაჭრობის ორგანიზების მიზანშეწონილობის პრობლემა, ასევე ინვესტორთა უფლებების დაცვის სრულყოფის აუცილებლობა.

თავისი გამოკვლევის შედეგების მიხედვით, BCG მთელ რიგ რეკომენდაციებს იძლევა. მათ შორის ძირითადია: სამამულო კომპანიების მიერ ახალი IPO-ების ჩატარება და ორგანიზაცია, რომლებიც განთავსებული იქნება რუსეთში (და არა დასავლეთში) და დიდი რაოდენობით აქციების გაშვება თავისუფალ მიმოქცევაში. ამავე დროს, ბირჟებმა ლისტინგების გავლის საფასური უნდა შეამცირონ და ემიტენტებს სამარკეტინგო და Pღ-მხარდაჭერა აღმოუჩინონ.

ნაშრომში ასევე აღნიშნულია, რომ დროთა განმავლობაში რუსული ბირჟები დასავლურ კომპანიებს კონკურენციას ვეღარ გაუწევენ, რომლებიც გლობალური კომპანიების ADR-ებით ვაჭრობენ. მაგალითად, 1997 წელთან შედარებით,LSE ახლა გაცილებით ძლიერ პოზიციებს იკავებს.

“რუსეთის საფონდო ბაზრის განვითარების დევიზად უნდა გახდეს ლოზუნგი – რუსეთის აქციები ინვესტორების ფართო წრისათვის, – ნათქვამია გამოკვლევაში. ანუ, IPO-ების (პირველადი საჯარო განთავსება) და თავისუფალ მიმოქცევაში მყოფი აქციების გარდა, სამუშაოს კერძო ინვესტორებიც უნდა ახორციელებდნენ, ე.ი. ბაზრის მიმართ მიდგომა სისტემური უნდა გახდეს: “ბაზარი ყველა ამოცანის ერთდროულ შესრულებაზე უნდა იყოს კონცენტრირებული”. პეინის აზრით, “მაკონტროლებელი ორგანოები, როგორც წესი, ბაზრის ცალკეული ელემენტებით არიან დაინტერესებულნი, სამომავლოდ კი საჭიროა მთლიანად ბაზარზე ზრუნვა.

მიუხედავად იმისა, რუსეთის საფინანსო ბაზრის დღევანდელი მდგომარეობა შეიძლება დამაკმაყოფილებლად ჩაითვალოს, სხვა ქვეყნებთან შედარებით, იგი ჩანასახის მდგომარეობაში იმყოფება: საბანკო სექტორის კაპიტალიზაცია მშპ-ის მხოლოდ 5,5%, მთელი საფინანსო სექტორის კაპიტალიზაცია – 6%, ბაზრის ტევადობა (ანუ ბაზარზე მიმოქცევაში მყოფი ყველა ინსტრუმენტის ფასი) – 86,7%-ს შეადგენს. შედარებისათვის: აშშ-ში საფინანსო ბაზრის ტევადობა მშპ-ის 509,3%-ს შეადგენს. რუსეთის საწარმოები ამ ბაზრიდან ფულს თითქმის არ ღებულობენ. Mმიმდინარე წლის პირველ ნახევარში საბანკო კრედიტების ხარჯზე ისინი საკუთარი ინვესტიციების მხოლოდ 4,8%-ს აფინანსებდნენ (32,4 მლრდ მანეთი), აქციებისა და ობლიგაციების გამოშვების ხარჯზე კი, მხოლოდ 0,2 %-ს (2,8 მლრდ მანეთი). საწარმოები, ძირითადად, საკუთარი სახსრებს და საბიუჯეტო თანხებს ეყრდნობოდნენ. ამ მხრივ არგენტინაში და ბრაზილიაშიც კი გაცილებით უკეთესი მდგომარეობაა: აქ საბანკო კრედიტის წილი საწარმოების მუშაობის დაფინანსებაში 25-30%-ს შეადგენს. დასკვნა კი ასეთია: “მთლიანად რუსეთის საფინანსო ბაზარი და მისი ცალკეული ნაწილები (საფონდო ბაზარი, საბანკო და სადაზღვევო სექტორი) რუსეთის ფედერაციაში არსებული საფინანსო ინსტრუმენტების სახეობების ვიწრო სპექტრით, კომპლექსური ფინანსური მომსახურების არარსებობით ხასიათდება, რაც ეკონომიკურ ზრდაში წვლილის შეტანის თვალსაზრისით, მის დაბალ ხარისხს და ეფექტურობას განაპირობებს”.

რუსეთში უამრავი ორგანიზაცია არსებობს, რომელიც საფინანსო ბაზრის რეგულირებითაა დაკავებული. თითოეული მათგანი საკუთარ წესებს აწესებს, რის შედეგადაც მოთხოვნები საინვესტიციო ფონდების თანხების განთავსებისგან და არასახელმწიფო საპაიო ფონდების და სადაზღვევო კომპანიების რეზერვებისგან განსხვავდება, არსებული წესების თანახმად კი, ისინი ერთმანეთს უნდა ემთხვეოდნენ.

აღსანიშნავია, რომ ბაზართან მიმართებაში სისტემური მიდგომის გამოყენების აუცილებლობაზე ბოლო დროს სახელმწიფო დონეზეც საუბრობდნენ. რუსეთის მთავრობამ ნოემბრის შუა რიცხვებში მთავრობის სხდომა ჩაატარა, რომელიც საფინანსო სექტორის განვითარებას მიუძღვნა. ამ საკითხთან დაკავშირებით ძირითად მომხსენებლად რუსეთის ეკონომიკური განვითარების სამინისტრო გამოვიდა, მოხსენებებით გამოვიდნენ ასევე ფასიანი ქაღალდების ფედერალური კომისია და ცენტრალური ბანკი (ფქფკ). თითოეულმა უწყებამ ბაზრის მდგომარეობის თავისებური ხედვა წარმოადგინა. განსაკუთრებული რევოლუციური მოხსენებით რუსეთის ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს მომხსენებელი, გერმან გრეფი გამოვიდა. მან განაცხადა, რომ რუსეთის საფინანსო ბაზარი ეკონომიკის მოთხოვნილებებს არ შეესაბამება. ფასიანი ქაღალდების ფედერალური კომისიის წარმომადგენელი ასევე დაეთანხმა იმას, რომ რუსეთის საფონდო ბაზარი ძალიან ნელა ვითარდება. კომისიის მონაცემებით, ფინანსური ბაზრის და განხორციელებული საინვესტიციო რესურსების თანაფარდობა საფონდო ბაზარზე დისბალანსის არსებობაზე მიუთითებს. ფასიანი ქაღალდების ფედერალური კომისიის თავმჯდომარეს, იგორ კოსტიკოვს მიაჩნია, რომ რუსეთის საფონდო და საფინანსო ბაზრის სუსტი განვითარება დამოკიდებულია იმაზე, რომ ბანკები, ჯერ ერთი, დაბალკაპიტალიზირებულნი არიან, და მეორე, ვერ ასრულებენ თავის ფუნქციებს ეკონომიკის რეალური სექტორის კრედიტირებასთან დაკავშირებით, რაც IPO-ების განვითარებას უშლის ხელს.

რუსეთის საფინანსო ბაზრის განვითარების მიზნით რუსეთის ფედერაციის ეკონომიკური განვითარების სამინისტრომ, ფინანსთა სამინისტრომ, ფასიანი ქაღალდების ფედერალურმა კომისიამ და რუსეთის ბანკმა მოამზადეს პროექტი, რომელსაც ეკონომიკის მინისტრის პირველმა მოადგილემ, ანდრეი შარონოვმა, მოაწერა ხელი. ეს დოკუმენტი ითვალისწინებს: საფინანსო ბაზართან დაკავშირებული ახალი ფედერალური კანონების მიღებას და მათი პირდაპირი მოქმედების კანონებად გარდაქმნას, ასევე, Fფინანსური საქმიანობის საერთო წესების კანონით განსაზღვრას (მაგალითად, იმ საბუთების სიის, რომლებიც ფასიანი ქაღალდების გამოშვების რეგისტრაციისათვისაა აუცილებელი). დოკუმენტი ითვალისწინებს სახელმწიფოსათვის ბაზრის უშუალო მართვის უფლების გადაცემას (სადაზღვევო კომპანიების საკუთარი სახსრების საკმარისობის ნორმების დადგენას ან ფასიანი ქაღალდების ბაზრის პროფესიონალ მონაწილეთა ლიცენზირების დებულების დამტკიცებას), Fფინანსური ინსტრუმენტების დაბეგვრისგან მიღებული შემოსავლების სისტემის რეფორმირებას, ამ შემოსავლების მრავალგზის დაბეგვრის დღეს არსებული სისტემის ინსტიტუციური ინვესტორებისათვის საგადასახადო შეღავათების შემოღების გზით შეცვლას, ფინანსურ ინსტრუმენტებთან დაკავშირებულ ოპერაციებზე არსებული გადასახადების გაუქმებას და ამ გადასახადების ფულად სახსრებთან დაკავშირებულ ოპერაციებთან გათანაბრებას და ფასიანი ქაღალდების ემისიაზე არსებული გადასახადის გაუქმებას. დაბოლოს, სახელმწიფოს ინსტიტუციონალურ ინვესტორებზე და ორგანიზებულ საფინანსო ბაზარზე კონტროლის განხორციელებისათვის ერთიანი მარეგულირებელი უწყებების შექმნის საშუალება უნდა მიეცეს, რომ შეიცვალოს დღეისათვის არსებული ვითარება – როდესაც რუსეთის ბანკი არეგულირებს სავალუტო ბირჟებს, ფასიანი ქაღალდების ფედერალური კომისია – საფონდო ბირჟებს, ანტიმონოპოლიური პოლიტიკის სამინისტრო კი – სასაქონლოებს; ფინანსთა სამინისტრო აკონტროლებს დამზღვევების საქმიანობას, ფასიანი ქაღალდების ფედერალური კომისია – საინვესტიციო ფონდებს, შრომის სამინისტრო – არასახელმწიფო საპენსიო ფონდებს. ახლადშექმნილი ერთიანი უწყებები თვალყურს უნდა ადევნებდნენ მათი ქვეშევრდომების მუშაობას. Mმათ ფუნქციებში არ შედის პირობების დაწესება (წესები კანონებით ან მთავრობის დადგენილებებით უნდა განისაზღვრებოდეს, რომლებიც რუსეთის მთავრობის პრემიერის მიერ იქნება ხელმოწერილი). Mმომავალში იგეგმება ახალი მარეგულირებელი უწყებების გაერთიანება. პროექტის ავტორები საერთაშორისო გამოცდილებას ეყრდნობიან, კერძოდ: დიდ ბრიტანეთში ასეთი მარეგულირებელი უწყების როლს Financial Services Authority ასრულებს, რომელიც 1997 წლიდან სხვა ორგანიზაციებს საბანკო კონტროლის (ადრე ამით ინგლისის ბანკი იყო დაკავებული) და სამშენებლო საზოგადოებებზე, დაზღვევაზე, კოლექტიურ ინვესტიციებზე კონტროლის ფუნქციებს ართმევდა (ადრე ამით Securities and Investment Board და Investment Management Regulatory Organization-ის ტიპის ორგანიზაციები იყვნენ დაკავებულნი).

ამგვარად, საუბარია საფინანსო სფეროში ნამდვილი ადმინისტრაციული რეფორმის ჩატარებაზე. სამინისტროები და სხვა უწყებები საფინანსო თამაშის წესების დადგენის უფლების გარეშე რჩებიან: ეს პრეროგატივა პრემიერს რჩება (ან წესები კანონებით დგინდება, რომელთა პროექტებს სახელმწიფო და პრემიერი წერენ). სამინისტროებს და უწყებებს ართმევენ საფინანსო ბაზარზე კონტროლის განხორციელების უფლებასაც: იგი სახელმწიფოს მიერ შექმნილ ახალ, განსაკუთრებულ ორგანოს მიენიჭება (აღსანიშნავია, რომ სავალუტო ბაზარზე კონტროლის განხორციელების უფლება რომელიმე სახელმწიფოებრივ სამინისტროს კი არ ჩამოერთმევა, არამედ ცენტრალურ ბანკს).

რაც შეეხება საქართველოში არსებულ ვითარებას, უნდა აღინიშნოს, რომ 2003 წლის პირველ კვარტალში საქართველოს საფონდო ბირჟაზე სავაჭრო აქტიურობა წინა წლებთან შედარებით მკვეთრად დაეცა. თუ გასულ წელს ვაჭრობაში საშუალოდ 43 სააქციო საზოგადოება მონაწილეობდა, მიმდინარე წლის პირველ კვარტალში ეს მაჩვენებელი თითქმის ორჯერ – 23 მონაწილემდე შემცირდა. ამასთან, საფონდო ბირჟაზე მხოლოდ ერთი ახალი სააქციო საზოგადოება დარეგისტრირდა.

სავაჭრო აქტიურობის შემცირებამ ვაჭრობის აქტიურობის შემცირებაც გამოიწვია. იანვარ-მარტში ვაჭრობის საერთო მოცულობა 322,7 ათასი ლარით განისაზღვრა, რაც 4,5-ჯერ ნაკლებია წინა წლის ბოლო კვარტალის და 6,5-ჯერ ნაკლებია 2002 წლის საშუალო კვარტალურ მაჩვენებელთან შედარებით.

ვაჭრობის მოცულობის და ემიტენტთა ამ მასშტაბებიდან ჩანს, რომ საწარმოთა უმეტესი ნაწილი საკუთარი აქტივების ფინანსურ ბაზარზე კვოტირებას არ ახდენს. უფრო მეტიც, სახეზეა ამ ბაზრისადმი ემიტენტთა ინტერესის შენელება. დღეისათვის ბაზარზე საწარმოთა ფასიანი ქაღალდების კვოტირება მათი აქტივების ლიკვიდურობის ამაღლებაზე გავლენას ვერ ახდენს.

საქართველოში ფასიანი ქაღალდების სახელმწიფო კომისიამ ძალიან დიდი სამუშაო შეასრულა. კომისიის მუშაობის წყალობით და უცხოელი ექსპერტების დახმარებით შეიქმნა შესაბამისი ინფრასტრუქტურა და საკანონმდებლო ბაზა. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ფორმირება წარმატებით დასრულდა. ამ ეტაპზე აუცილებელია კორპორატიული მართვის გაუმჯობესებისათვის რიგი კომპლექსური ზომების განხორციელება. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ჩამოყალიბება ქართული ეკონომიკის ახალ ეტაპზე გადასვლას ნიშნავს.