საქართველოში საგადასახადო პოლიტიკის ფორმირების თავისებურებები თანამედროვე ეტაპზე
ამირან თავართქილაძე
დღეს ჩვენს ქვეყანაში განსჯისა და პოლემიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკითხს გადასახადები, საგადასახადო პოლიტიკა და საგადასახადო სისტემა წარმოადგენს.
ზოგადად, გადასახადების თემა თან სდევს ყოველგვარი საზოგადოებრივი პოლიტიკური სისტემის წარმოშობას, მის ნაირსახეობას და ცვლილებას, უფრო სწორად გადასახადების თემის აქტუალურობას, მასზე აქცენტირება ხდება სახელმწიფოებრივი მოწყობის, მისი სხვადასხვა ფორმირების წარმოშობასთან ერთად.
საზოგადოებრივ-ეკონომიკური აზრის ისტორია მრავალ მაგალითს იცნობს, როცა ამა თუ იმ ქვეყანაში საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცვლილებების თანადროულად იცვლება გადასახადებისადმი მიდგომის დამოკიდებულება. ასე იყო საქართველოშიც. სულ ახლახან ნოემბრის მოვლენებმა, საზოგადოების მოთხოვნამ ქვეყნის განვითრების განსხვავებული გზის წარმოჩენის სურვილმა გვერდი ვერ აუარა გადასახადების თემას. წინასაარჩევნო პოლიტიკურ ძალთა ჭიდილში მკვეთრად გამოიკვეთა გადასახადებისადმი სხვადასხვა დამოკიდებულების, შეხედულებათა მთელი სპექტრი.
ერთი რამ ცხადია, დღემდე არსებული საქართველოს საგადასახადო პოლიტიკა და სისტემა სერიოზულ სახეცვლილებას მოითხოვს. დამოუკიდებლობის განვლილმა წლებმა ნათლად დაგვანახა, რომ საქართველომ ვერ შესძლო ახალი ქვეყნის, ახალი პოლიტიკური და ეკონომიური ფორმაციის შესატყვისი საგადასახადო პოლიტიკის, საგადასახადო ტვირთის და განაკვეთების ოპტიმალური გაანგარიშება. ქართულ საზოგადოებაში შესატყვისი “საგადასახადო კულტურის” – გადასახადის უცილობელი და სავალდებულო გადახდის შინაგანი მოთხოვნის, კანონის უზენაესობის ჩამოყალიბება.
ხშირად აღნიშნული ნაკლის მიზეზს დამოუკიდებლობის პირველი წლების რეალობებს – არასტაბილურობის, საომარი და დაძაბული საგარეო პოლიტიკური ვითარების, ქვეყნის მთლიანობის მიუღწევლობის მიზეზებს უკავშირებენ. აქვე ივიწყებენ იმას, რომ დამოუკიდებლობასთან ერთად საქართველო აღმოჩნდა სახელმწიფოებრივი მოწყობის, სოციალისტურიდან კაპიტალისტური, საბაზრო ეკონომიკაზე გარდამავალ სრულიად ახალი ფინანსურ-ეკონომიკური რეგულირების პრობლემატიკის გადაწყვეტის წინაშე. ამავე კონტექსში, ერთ-ერთ უმთავრეს მიზეზად საბაზრო ეკონომიკისათვის შესატყვისი საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბებისათვის აუცილებელი თეორიული და მეთოდოლოგიური წინამძღვრების არარსებობა და საგადასახადო საქმიანობის პრაქტიკის უქონლობა იყო.
დამოუკიდებლობის პირველ წლებში არსებობდა აზრი, რომ საბიუჯეტო სირთულეების დასაძლევად მხოლოდ რამდენიმე მძიმე წელი იქნებოდა საჭირო, რაც ძალზე მცდარი აღმოჩნდა.
გადასახადების – ამ რთული ფენომენის მიმართ სხვადასხვა აზრი, თეორიულ-მეთოდოლოგიური შეხედულებები არსებობს. სამწუხაროდ, წარსულში, რიგი მსჯელობა “საკუთარ შეცდომებზე” სწავლის მოთხოვნას აყალიბებდა, არადა, დრო გადის და წარსულის, “საკუთარი შეცდომების” არ აღიარება და მისი გამოსწორებისათვის უზრუნველობის დრო და შესაძლებლობა ქვეყანას აღარ გააჩნია.
დღის წესრიგში დგება ფინანსურ-ეკონომიური საბიუჯეტო რეგულირების და გადასახადების სფეროს მეცნიერების მსოფლიო გამოცდილების შესწავლის აუცილებლობა, მიმდინარე ეკონომიკური პროცესების თეორიული განზოგადოება და სხვა ქვეყნების, უკვე ისტორიული წარმატებული გამოცდილების გონივრული გამოყენება. ამ მიმართებით აუცილებელია საერთაშორისო სავალუტო ფონდის დასკვნებისა და მოთხოვნათა გაზიარება – სხვა ყოფილი სოციალისტურ ქვეყნებში განხორციელებული და განვლილი დადებითი ტენდენციების წარმოჩენა.
ხშირად, ზოგიერთი “ახალი მოსაზრება” კარგად დავიწყებული ძველია, სხვა ქვეყანაში და დროში განვლილია და შესაბამისი შედეგითა თუ უშედეგობით არის გამორჩეული.
ამიტომ, მცდარად მიმაჩნდა ჩვენს ქვეყანაში ათიოდე წლის წინ გაბატონებულ რიგ პოლიტიკოსთა თუ ეკონომისტთა, თეორეტიკოს-პრაქტიკოსთა მოსაზრება, რომ “საბაზრო მეურნეობრიობა ავტომატურად უზრუნველყოფს წონასწორობას გადასახადების რეგულირებაში”. ამ აზრის მხარდამჭერები ჯერ კიდევ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ, ძალზე ცნობილი თეორეტიკოსები: ლეონ ვალრასი (1834-1910) და ვილფრედო პარეტო (1848-1923) იყვნენ. დრომ და შედეგმა ამ თეორემის უარყოფა მალევე დაგვანახა. ჯერ კიდევ 1921 წელს პოლიტიკური ეკონომიის კემბრიჯის სკოლის წარმომადგენელმა, არტურ სესილ პიგუმ თავის ნაშრომში – “კეთილდღეობის ეკონომიკა” კრიტიკულად შეაფასა ვალრასის და მის მიმდევართა აზრი და საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ამაღლების გზად “სახელმწიფო ღონისძიებების სწორი შემუშავების, მართვის, (მ.შ. საგადასახადო პოლიტიკის) განხორციელება მიიჩნია”.
პიგუს მეორე ნაშრომში “სახალხო ფინანსები” ხაზგასმულია რომ “გადასახადებმა რიგითი მოქალაქის კეთილდღეობა მინიმალურად უნდა დააზარალოს”, რომ ყველა კატეგორიის მიმართ კონფისკატორული დაბეგვრა არაეფექტურია და სწორმა საგადასახადო პოლიტიკამ შუალედური გზა უნდა იპოვოს. იგივე აზრის მატარებელი იყო იოზეფ შუმპეტერის ჯერ კიდევ 1918 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომი – “სახელმწიფო გადასახადების კრიზისი”, რომელშიაც ხაზგასმით აყალიბებს აზრს, რომ “გადასახადებით სახელმწიფო ისტორიულ ბარიერს შეიძლება შეეჯახოს და დაინგრეს”. ამ შემთხვევაში მოკრძალებული პარალელის გავლება შეიძლება – ჩვენი ქვეყნის სინამდვილეში 10-წლიანმა არასწორმა საგადასახადო პოლიტიკამ სახელმწიფო ბიუჯეტი დაანგრია. ამ ნგრევის საფუძველს ეკონომიკური განვითარების თეორიის უგულველყოფაში ვხედავ. ასე გამოვიდა, რომ მხოლოდ “საკუთარ შეცდომებზე” უნდა გამოვიტანოთ დასკვნა. ხოლო ის, რაც მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში უკვე განვლილია…
სადავო არ არის ის, რომ ყველგან და ყოველჟამს, მთელს მსოფლიოში მეწარმის სამეწარმეო საქმიანობის ძირითადი კრიტერიუმი მოგებაა – ოღონდაც ამ მიზნის მისაღწევად მსოფლიო ეკონომიკის თეორიაში “შემოქმედებით იმპულსად” წოდებული ხუთი ძირითადი სახეა დასახელებული. პირველი – ახალი სახეობის, კონკურენტუნარიანი საქონლის დამზადება; მეორე – წარმოების ახალი ტექნოლოგიების, მეთოდებისა და გასაღების ახალი ფორმების დანერგვა; მესამე – ახალი საწარმოო და გასაღების ბაზრების ათვისება; მეოთხე – საჭირო ნედლეულის და ნახევარფაბრიკატების მოწოდების, იაფი მუშა-ხელის წყაროების აღმოჩენა; მეხუთე – წარმოების რეორგანიზაციის, დაშლისა, დანაწევრების თუ გაერთიანება-გამსხვილების ჩატარება.
სამწუხაროდ, ჩვენი ქვეყნის სინამდვილეში სამეწარმეო საქმიანობის ძირითადი კრიტერიუმის – “მოგების” მიღწევისათვის მსოფლიო ეკონომიკის თეორიაში “შემოქმედებით იმპულსად” წოდებული ეს ხუთი სახე მთლიანად თუ არა, ნაწილობრივ იგნორირებულია და თითქმის უმრავლეს შემთხვევაში შემოსავლების დამალვა და გადასახადებიდან თავის არიდება იქცა. ოღონდაც მიზნის მისაღწევად 2 სხვადასხვა ფორმა წარმოიშვა – ერთი, არასრულყოფილი კანონმდებლობის ხელშემწყობი “ხვრელების” გამოყენება და მეორე – არალეგალური შემოსავლების, კრიმინალური და კორუფციული გარიგების გზა. სამწუხაროდ, ამ მოძრაობამ 10 წელიწადში მასშტაბური ხასიათი მიიღო და პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებების არარსებობის (მათ შორის კანონით განსაზღვრული) პირობებში ქვეყნის სახელმწიფოებრიობა კიდევ უფრო დაასუსტა.
საყურადღებოა, რომ დამოუკიდებლობის პირველ წლებში – 1993 წლის მონაცემებით, საქართველოში სახელმწიფო ხარჯების საგადასახადო შემოსავლებით დაფარვის კოეფიციენტი 60 პროცენტს აღწევდა. Mართალია, ეს მაჩვენებელი საგრძნობლად ჩამორჩებოდა ყოფილი სოციალისტური და რიგი საბჭოთა (ესტონეთი, ლოტვა) ქვეყნების მაჩვენებელს, მაგრამ მაინც მეტნაკლებად მისაღებსა და ობიექტურ რეალობაში კარგ მაჩვენებელს წარმოადგენდა. ქვეყანაში შიდა პოლიტიკური აშლილობისა და საომარი ვითარების პირობებში, იმ დროს, როცა ჯერ კიდევ საგადასახადო კანონმდებლობაც კი არ გაგვაჩნდა, შემოსავლების ასეთი დონე ექსპერტთა შეფასებით არასაკმარისი, მაგრამ ახსნადი იყო.
1993 წლის დეკემბერში საქართველოს რესპუბლიკის პარლამენტმა მიიღო საგადასახადო სისტემის კანონების პირველი პაკეტი (8 კანონი), რომლის მიზანი კეთილშობილური, საგადასახადო საქმიანობის კანონმდებლობის ფარგლებში მოქცევა იყო. მიმაჩნია რომ პირველი შეცდომები სწორედ ამ პერიოდში დაიშვა, როცა კანონთა მომზადების პროცესში არ იქნა გათვალისწინებული მსოფლიო ეკონომიკური თეორიისა და აზრის, სხვა ქვეყნების ისტორიული გამოცდილება. რიგ შემთხვევაში პოლიტიკური შეხედულებების მოტივაციით არ იქნა გამოყენებული ქართველ მეცნიერ ეკონომისტთა ფართო პოტენციალი.
აზრთა და კონცეფციათა ნაირსახეობა დემოკრატიული საზოგადოების ნიშანთვისებაა, რომელსაც გონივრული გამოყენება სჭირდება.
პირველი საგადასახადო კანონმდებლობის მიღების შემდეგ, საგადასახადო კოდექსის მიღებამდე, 1994-1997 წლებში უკვე მიღებულ კანონებში ცვლილებებისა და შესწორებების შეტანა მიმდინარეობდა. აღსანიშნავია, რომ ექსპერტთა მოსაზრებათა გათვალისწინებით, საქართველოს ეკონომიკაში 1995 წლიდან გარკვეული მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის დადებითი ტენდენციები გამოიკვეთა. თუმცაღა, ეკონომიკური სიტუაცია ჯერ კიდევ განიხილება, როგორც მძიმე. ამასთან, საგადასახადო სისტემა ჯერ კიდევ ვერ ასრულებდა არსებით როლს შემოსავლების გადანაწილებაში. გადასახადების აკრეფის სრულყოფილი მექანიზმის არარსებობის გარდა, სახეზეა საგადასახადო სისტემის მოუქნელობა, საკანონმდებლო არასრულყოფილება და სხვა. შესაბამისად, ამ წლების განმავლობაში არ სრულდება სახელმწიფო ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილი, მათ შორის საგადასახადო შემოსავლების დაგეგმილი პარამეტრები. ამასთან, ციფრობრივ გამოხატულებაში, გარკვეული სტაბილურობის მიუხედავად, ხვედრითი წილის მიხედვით, მცირდება პირდაპირი გადასახადების და იზრდება არაპირდაპირი შემოსავლების წილი. თუ 1995 წელს მათ შორის თანაფარდობა, შესაბამისად, იყო 49.5% და 50.5%, 1996 წელს გახდა 46.3% და 53.7%, ხოლო 1997 წელს – 22.8% და 77.2%. ამასთან, ცნობილია, რომ ამ პერიოდში საქართველოში საგადასახადო შემოსავლების ხვედრითი წილი მშპ-ში ძალიან მცირეა. სერიოზულ პრობლემად წარმოჩინდა საგადასახადო დავალიანებათა ზრდა. ყოფილი “საბჭოური გიგანტი” საწარმოების ძირითადი ნაწილი გაჩერებული და უმოქმედოა, ნიავდება არსებული ქონება. საგადასახადო სისტემის ფისკალური ფუნქცია საკმაოდ შესუსტებულია. ტენდენციად ჩამოყალიბდა გადასახადების მასობრივი დამალვის, თავის არიდების მოვლენები. 1998 წლისათვის გადაუხდელი გადასახადების მოცულობამ თითქმის მილიარდს მიაღწია.
უნდა ვაღიაროთ, რომ მთლიანობაში საგადასახადო კოდექსის მიღებამდე არსებულმა საკანონმდებლო მარეგულირებელმა აქტებმა გადასახადების სახელმწიფოებრივი ეკონომიკური რეგულირების როლი, ძირითადად, ვერ შეასრულა. ამასთან, ვფიქრობთ, ძალზე დაგვიანდა თვით საგადასახადო კოდექსის მიღება, რომელიც 1993 წლიდან 1997 წლამდე იქმნებოდა. 4 წელი დიდი დროა, რომელიც, სამწუხაროდ, მიზანმიმართულად არ გამოიყენეს. ქართული კოდექსის საფუძვლად რატომღაც ყაზახეთის საგადასახადო კოდექსი აიღეს, რომლის რიგი მუხლები იმთავითვე შეიცავდა შეუსაბამობას. გადასახადების დეტალიზაციის და კონკრეტული განაკვეთების სიდიდის განსაზღვრისას, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რეკომენდაციით, უნდა გათვალისწინებულიყო რეალური საგადასახადო ტვირთის ოპტიმალური გაანგარიშების მაჩვენებლები. საგადასახადო კულტურის, გადასახადების გადახდისადმი დამოკიდებულების მდგომარეობა, რაც სამწუხაროდ არ მოხდა. ამ ხარვეზების გამოსწორებას 1998 წლიდან კოდექსში შესწორებების შეტანით შეეცადნენ. დღემდე, თითქმის 270-ზე მეტი ცვლილება იქნა შეტანილი, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში ცვლილებამ მომქმედი კანონი კიდევ უფრო დაამძიმა ან გააბუნდოვნა. ხდებოდა ისეც, რომ ერთი და იგივე მუხლი რამდენჯერმე იცვლებოდა. გადამხდელთათვის ისედაც რთული ენით წარმოდგენილი კანონი, მრავალჯერადი ცვლილებებით კიდევ უფრო რთულად გასაგები გახდა. ყოველივემ არაჯანსაღი კონკურენციული კლიმატი და საგადასახადო სისტემის და ადმინისტრაციის მიმართ უნდობლობის გარემო ჩამოაყალიბა.
უდავოდ ვეთანხმები ახალი ხელისუფლების მოსაზრებას საგადასახადო კოდექსის ცვლილების, საგადასახადო პოლიტიკის და სისტემისადმი ახლებური მიდგომის ჩამოყალიბების მოთხოვნის შესახებ.
ეს ცვლილებები წარსულის შეცდომების წარმოჩინებას და გათვალისწინებას, სხვა ქვეყნების ისტორიული გამოცდილების გაზიარებას და მსოფლიო ეკონომიკური თეორიის მოწინავე აზრის დამკვიდრებას მოითხოვს.
მიმაჩნია რომ, საქართველოში მოქმედი გადასახადების ოდენობა ბევრია, რიგი განაკვეთები ძალზე მაღალია, არ ითვალისწინებს რეალობებს და ეს სიდიდე გადამხდელთა მხრიდან დასაბეგრი ბაზის ხელოვნურ შემცირებას იწვევს. მაგალითისათვის: სოციალური დაზღვევის გადასახადის 31%-იანი დაბეგვრის კანონისმიერი განსაზღვრება რეალური სახელფასო ბაზის, ხელოვნურ და ფარულ შემცირებას იწვევს, რომლის შედეგად, ქვეყანაში ძალზე ფართო მასშტაბით ფიქსირდება ორი ხელფასის, უწყისში ფიქსირებული და მეორე, შესრულებული სამუშაოს რეალური ანაზღაურების ფულადი გამოხატულება.
წარსულის გაანალიზება, შეცდომის, ხარვეზის თუ დადებითი კატეგორიების წარმოჩენა ძირითადი დებულებები და დასკვნები მომავლის თეორიულ და პრაქტიკულ ფასეულობას ჰქმნის. არაერთი მსჯელობა გამიგია იმის შესახებ, რომ ეკონომისტებს, თეორეტიკოსებსა და პრაქტიკოსებს ხშირად საყვედურობენ საერთო მოსაზრებამდე მისვლის უუნარობაში.
ტრივიალურად იქცა ფრაზა “ეკონომიკური საბჭოს ხუთი მეცნიერის მოსაზრებით დაინტერესებისას შეიძლება ექვსი პასუხი მიიღოო”. ეკონომიკური თეორიის კორიფეს, ჯონ კეინზს ბრალს სდებდნენ მსჯელობის მერყეობაში, მაგრამ იგი სრულიად არ გამოთქვამდა სინანულს და შეეძლო ეთქვა: “- როდესაც იცვლება ჩემთვის ხელმისაწვდომი ინფორმაცია, მე ვიცვლი აზრს. ნუ შეუშინდებით მეცნიერთა შორის და ცალკეულ პირთა მიერ დროში წარმოდგენილ აზრთა სხვადასხვაობას. სხვანაირად მივიღებთ გაჩერებულ საათს, რომელიც დღეღამეში მხოლოდ ორჯერ აჩვენებს ზუსტ დროს”.
ჩვენს ქვეყანაში მეცნიერების დარგებს შორის ეკონომიკური მეცნიერება ერთ-ერთი გამორჩეული დარგია. ქართველ ტიტულოვან მეცნიერთა ნაწილს ყურადღებით უსმენენ ოქსფორდში, ჟენევაში, ბრისტოლის და სხვა სამეცნიერო წრეებში. სწორედ ამიტომ, აუცილებელია ქართული ეკონომიკური თეორიის ავტორიტეტული სკოლის წარმომადგენელთა: ვ. პაპავას, ა. სილაგაძის, მ. ჯიბუტის, რ. გოცირიძის და სხვათა, უცხოეთში მოღვაწე ქართველ ეკონომისტთა მოსაზრებათა წარმოჩენა.
კარგად მესმის ისიც, რომ ეკონომიკური და საგადასახადო პოლიტიკის განვითარება მხოლოდ კარგად ჩამოყალიბებული კონცეფციის საფუძველზე არ ხდება. ზოგადად, განვლილ წლებში არ შეიძლება წარუმატებლობის მიზეზად კონცეფციათა მცდარობა წარმოვიდგინოთ. განვითარების კონცეფცია და ზოგადი სტრატეგია სწორად იყო წარმოჩენილი, მაგრამ განვითარებისათვის ყველაზე მთავარი მაინც სწორი თეორიული დებულებების, სტრატეგიის და რეალურად მოქმედებაში მოყვანილი პოლიტიკური ნების, ხელისუფლების ძალისხმევით პრაქტიკაში გადატანის უნარია. რომელიც განვლილ 10 წელში ვერ მოხდა. არადა, საკმაო დრო გავიდა და კარგადაც მომწიფებულია სოციალურ-ეკონომიკური სტრუქტურის განვითარების განხორციელების და ძირეული გარდაქმნების მოთხოვნის პირობები. ბოლო დროინდელმა მოვლენებმა მკვეთრად წარმოაჩინა, რომ დიდი ხანია არსებობს საკმაოდ გააზრებული, საზოგადოებრივ ცნობიერებაში გარდაქმნის აუცილებლობის მოთხოვნა.
წარსულში ჩვენი ქვეყნის კრიზისი და ჩამორჩენილობა თეორიული საკითხების განუხილველობის, სხვა ქვეყნების ისტორიული გამოცდილების გაუაზრებლობის, ეკონომიკური და საგადასახადო პოლიტიკის არასწორი განსაზღვრულობის, პრობლემატიკის არასწორი ანალიზისა და “ერთჯერადი” არაეფექტური ღონისძიებების შედეგია. მცდარი იყო ის კონცეფცია, რომ საზოგადოებისა და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება ცალკეული “გენიოსების” და პიროვნებების ჯგუფის ძალისხმევით არის შესაძლებელი, რომელსაც თან სდევდა ქვეყნის გარდაქმნების თეორიული არსის მნიშვნელობის გაუთვითცნობიერებლობა, დაწყებული, მაგრამ ბოლომდე მიუყვანელი მოკლევადიანი რეფორმების შედეგების გაუანალიზებულობა, საკითხისადმი არაკრიტიკული და უაპელაციო მიდგომა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მოთხოვნათა, საერთოდ მსოფლიო თეორიისა და პრაქტიკის გაუთვალისწინებლობა.
ამ მიმართებით საქართველომ კვლავ დრო დაკარგა. არადა, საქართველო საერთაშორისო სავალუტო ფონდში 1992 წელს გაწევრიანდა. 1994 წლამდე ფონდის მოღვაწეობა, რეკომენდაციების ფორმით ხორციელდებოდა, შემდგომში რეკომენდაციებმა მემორანდუმის ფორმა მიიღო. ექსპერტთა მოსაზრებით, 1998 წლამდე ფონდთან შეთანხმებული პროგრამები “ძირითადად სრულდებოდა”, ხოლო შემდგომში მოთხოვნათა პარამეტრები ძნელად, რიგ შემთხვევაში “მოჩვენებითი ფორმალობით” ან საერთოდ არ სრულდებოდა. Bუნებრივია, ასეთი მიდგომით კიდევ უფრო გართულდა ქვეყნის განვითარების სტრატეგიის, ეკონომიკური და საგადასახადო კრიზისის დაძლევის კონკრეტულ ღონისძიებების განხორციელება. ფონდი ამ წლების ანგარიშებში ძალზე კრიტიკულად მიუთითებდა შეუსრულებელ საკითხთა მიზეზით უკვე წარმოქმნილ და ახლო მომავალში მოსალოდნელ უარყოფითი მოვლენების შესახებ. შედეგმაც არ დააყოვნა – სერიოზული ჩავარდნა სოციალურ-ეკონომიკური და საგადასახადო პოლიტიკის საკითხებში უმრავლესად ფიქსირდება იმ სფეროებში და პროგრამებში, სადაც დარღვეული იყო სსფ-ს მემორანდუმის მოთხოვნები.
ფონდის ყოველწლიურ მოხსენებებში, პრაქტიკულად, ყველგან ფიქსირებულია, “რომ დაბალია გადასახადების აკრეფის დონე, გადამხდელთა დაბეგვრის კოეფიციენტი, გაზრდილია ჩრდილოვანი ეკონომიკის და კორუფციის მასშტაბები, რომლის ძირითადი მიზეზი სახელმწიფოებრივი ინსტიტუციური წესრიგის უქონლობა, კანონმდებლობის ნაკლოვანება, გადასახადის “გადამხდელისა და ამკრეფის” პერსონალური პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებათა არარსებობაა – დაბალი საგადასახადო კულტურა და სხვა”.
შესაბამისი დასკვნები გამოსატანია – საკმარისზე მეტია განვლილი 10 წლის უძრაობა. დარწმუნებული ვარ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მხარდაჭერაში და ახალი 2004 წლიდან პროგრამაც განახლდება. მისასალმებელია, რომ ახალმა ხელისუფლებამაც ერთ-ერთ პრიორიტეტად გადასახადების თემა აირჩია.
გადასაწყვეტი და სამსჯელო საგადასახადო პოლიტიკის ფორმირების საკითხში ძალზე ბევრია. რა თქმა უნდა, ვეთანხმები გადასახადების რაოდენობის შემცირების, გამარტივების, რიგი გადასახადების გაუქმების, ამა თუ იმ განაკვეთის შემცირების და გაზრდის აუცილებლობას. თითოეულ გადასახადს თავისი დადებითი და პრობლემურ საკითხთა წრე აკრავს. ვფიქრობთ, უპრიანი იქნება მისი წარმოჩენა. ამ წერილის დაწერის სურვილიც ამ პრობლემატიკის წარმოჩენას ემსახურება. იგი არა უაპელაციო მსჯელობა, არამედ მხოლოდ რიგითი პრაქტიკოსის აზრის გამოხატვაა. ძალზე სასურველია ამ მსჯელობაში მეცნიერ-ეკონომისტთა მონაწილეობა, სხვათა და სხვათა აზრის წარმოჩინება. ასე სჭირდება ქვეყანას, გადასახადები საერთო ეროვნული და სახელმწიფოებრივი საქმეა, იგი ყველას ეხება გადასახადის გადამხდელსაც და გადასახადის ამკრეფსაც. ერთობლივ ძალისხმევას და მოქმედებას მოითხოვს.
ვფიქრობთ, უმჯობესია ღიად წარმოვაჩინოთ წარსულის ნაკლი და 10 წელიწადში დაგროვილი პრობლემები, რომელთა სიმრავლე სამწუხარო რეალობაა. გადაუხდელი გადასახადების საერთო მოცულობა 2 მილიარდ ლარზე მეტია. დამალული კი… მაგ., მ.შ. გადაუხდელი საშემოსავლო გადასახადის მოცულობა 120 მლნ უტოლდება, ხოლო დამალული გადასახადის სახით წელიწადში ამდენივე იკარგება. მიზეზი: საწარმოებში ორი ხელფასის, ორი უწყისის არსებობაა. დამალვის წინააღმდეგ ეფექტური კანონის არარსებობა. ამასთან, კანონის შესაბამისად (მუხლი 37), “საშემოსავლო გადასახადით იბეგრება ეკონომიური საქმიანობით მიღებული ყველა შემოსავალი”. ამ დროს ერთობლივი შემოსავლის აღრიცხვის მექანიზმი არ გაგვაჩნია. პრაქტიკულად, არ ანგარიშდება. სამეწარმეო საქმიანობისათვის აქტივების რეალიზაციით მიღებული ნამეტი, ძირითადი საშუალებების რეალიზაციით პროცენტების სახით მიღებული შემოსავლები, დივიდენდები, ქონების ლიზინგით, იჯარით ან ქირით მიღებული შემოსავლები, როიალიტი. ასეთი შემოსავლების ხვედრითი წილი მხოლოდ 0.9%-ა, როცა რიგ ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი 10-ჯერ მეტია და 9-10%-ის ფარგლებში მერყეობს (ლიტვა, ესტონეთი, ლატვია, უკრაინა), ხოლო დასავლეთში ერთ-ერთი ძირითადი შემოსავალია (აშშ-ში 47%).
საკითხის შესაძლო რეგულირების მიზნით, ვფიქრობ, განსახილველია ფიზიკური პირის დასაბეგრი შემოსავლის ზღვრის 200-დან 350 გაზრდა გადასახადის 12%-იანი (იგივე) განაკვეთის შენარჩუნებით. ხოლო, ვისაც ევალება ხელფასის გაანგარიშება, გადასახადის დარიცხვა და ბიუჯეტში გადარიცხვა, ანუ “საგადასახადო აგენტის” საწარმოს ხელმძღვანელობით უფლებამოსილ პირთა (დირექტორი, ფინანსური მენეჯერი) მიმართ, კანონით განსაზღვრული ფუნქციის დარღვევით შესრულებისათვის პერსონალური ფინანსური სანქციების შემოღება.
ერთობლივი შემოსავლის (იჯარა, ქირა, დივიდენდი და სხვა) ფიზიკური პირის მხრიდან არასწორ ფიქსირებაზე საჯარიმო სანქციების გამკაცრება. ამ შემოსავლის აღრიცხვის სისწორეზე (საბაზრო ფასის) ნოტარიატის, კადასტრის, კომერციული ბანკების, გამქირავებლის (იჯარით გამცემის და სხვა) და მოქირავნეს (მოიჯარის) პასუხისმგებლობის და ფინანსური სანქციების დაწესება.
პრობლემატურია დამატებითი ღირებულების გადასახადი. დღეისათვის მეწარმეთა მხრიდან აღიარებული, მაგრამ გადაუხდელი დღგ-ს გადასახადის მოცულობა 700 მლნ ლარს უტოლდება. ამას ემატება დაუბეგრავი, დამალული დღგ, საშუალოდ წელიწადში 100 მლნ ლარის მოცულობით. მიზეზი: – კვლავ პასუხისმგებლობებისა და ვალდებულებათა არარსებობა. ასეთი ნორმები დასავლეთის განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობაში კარგახანია მოქმედებს, ყოფილ სოციალისტურ ქვეყნებში თითქმის ყველგან გაჩნდა. ძალზე სწრაფი და ეფექტური შედეგით გამოირჩევა. არგუმენტი იმის შესახებ, რომ ჩვენს მეზობელ სომხეთში, აზერბაიჯანში, რუსეთში და თურქმენეთში ასეთი ნორმა არ არის, არაფერს ნიშნავს, ეს ამ ქვეყნების პრობლემაა.
აქციზის გადასახადი მსოფლიოში ყველაზე იოლად, სწრაფად ამოღებადი და კონტროლირებადი გადასახადია. საქართველოში ძირითადი სააქციზო შემოსავლები ფიქსირდება (ისიც ნაწილობრივ) მხოლოდ სიგარეტიდან და ალკოჰოლური სასმელებიდან. Pრაქტიკულად, არ იბეგრება ბუნებრივი გაზის კონდესატი. აქციზის დაბეგვრის არეალში არ არის ფუფუნების საგნები, საიუველირო, ძვირფასი პარფიუმერია და სხვა. მიზეზები აქაც მანკიერი და სხვადასხვაგვარია (კონტრაბანდული საქონლის არსებობის მასშტაბები). სათანადოდ არ აღირიცხება ჩამოსასხმელი ღვინო, დადუღებული ალკოჰოლური და უალკოჰოლო სასმელების ნარევი და სხვა, რეექსპორტის, ტრანზიტის დროებითი შემოტანის რეჟიმები.
ვფიქრობ, სასურველი იქნება აქციზური საქონლის ჩამონათვალის გაფართოება, მსოფლიოს უმრავლეს ქვეყნებში ფუფუნების კატეგორიის საქონელი აქციზურ დაბეგვრას ექვემდებარება საიუველირო, ძვირფასი პარფიუმერია, დელიკატესები. ზოგან აქციზური დაბეგვრის კეტეგორიაში ძვირფასი ბეწვეული, ხე-ტყე, ბუნებრივი წიაღისეული, ყავა და სხვა პროდუქტებიც არის. სიგარეტზე და მაღალი შემცველობის სპირტიან სასმელებზე სრულიად მართებული იქნება აქციზის გადასახადის განაკვეთის ორჯერ გაზრდა (როგორც ჯანმრთელობისათვის მავნე). ასეთ პროდუქტზე ბევრად მეტია სააქციზო განაკვეთია ფიქსირებული ევროპის უმრავლეს ქვეყნებში. იქნებ ჩვენც გაგვეთვალისწინებინა. (?)
გადაუხდელი მიწის გადასახადების მოცულობა 224 მლნ ლარია. სავსებით სწორია მსჯელობა ამ გადასახადის ფისკალური არაეფექტურობის შესახებ.
სამწუხაროდ, საქართველო თითქმის ერთადერთი ქვეყანაა ყოფილ სოციალისტურ ბანაკში, სადაც დაუსრულებელია მიწის კადასტრის სამუშაოები, არადა ამ სამუშაოების მნიშვნელობა გადასახადებთან მიმართებაში ძალზე დიდია.
მისაღებია ფინანსთა სამინისტროს წინადადება – განხილული იქნას საკითხი სასოფლო-სამეურნეო მიწის (ნაწილის), სათიბებისა და საძოვრების მიწის გადასახადისაგან გარკვეული პერიოდით განთავისუფლების, ან სიმბოლური წლიური გადასახადის ჰექტარზე 1 ლარის დაწესება. (თუ აღნიშნული მიწა არ არის იჯარით გაცემული). ამასთან, ოპონენტთა საყურადღებოდ! – ასეთი ანალოგია მსოფლიოში ამა თუ იმ ქვეყნის განვითარების გარკვეულ ეტაპზე არაერთია – ავსტრალია, სამხრეთ აფრიკა, ჩინეთში, ესტონეთში და ევროპაშიც კი გარკვეული ტერიტორიები ასეთ რეჟიმში განიხილებოდა. ხოლო საკურორტო ზონის ტერიტორიებზე და ქალაქის ცენტრალური უბნების არსებული მიწის გადასახადის განაკვეთი პირიქით, რამდენჯერმე გასაზრდელია.
კიდევ ერთი პრობლემური გადასახადი – სოციალური დაზღვევის გადაუხდელი გადასახადების მოცულობა 380 მლნ ლარს უტოლდება, მათ შორის მხოლოდ 2003 წელს 110 მლნ-ის ახალი დავალიანება წარმოიშვა. იქნებ მიზეზთა შორის ისიცაა, რომ გადასახადის განაკვეთი (31%) ძალზე მაღალია. იმალება (მცირდება), ფაქტობრივად, გაცემული ხელფასის ოდენობა (ისევ ორი ხელფასის და ორი უწყისის პრობლემა). მეორე მიზეზი გადაუხდელ გადასახადზე საგადასახადო აგენტის ფუნქციის მატარებელ პირთა პერსონალური ფინანსური პასუხისმგებლობის არარსებობაა.
საკითხის რეგულირების შესაძლო ვარიანტად მიმდინარე ეტაპზე განსახილველია გადასახადის განაკვეთის შემცირების საკითხი. ხოლო მომავალში უპირატესობა მაინც ინდივიდუალურ დაზღვევას უნდა მიენიჭოს.
სასურველია გაერთიანდეს ერთ გადასახადში: ა) გადასახადი ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისათვის და გადასახადი მავნე ნივთიერებათა გარემოს დაბინძურებისათვის. ბ) ავტოსატრანსპორტო საშუალებების მესაკუთრეთა გადასახადი და ავტოტრანსპორტის საშუალებების საქართველოს ტერიტორიაზე შემოსვლისა და ზენორმატული დატვირთვისათვის. გ) საკურორტო და სასტუმრო გადასახადები. დ) რეკლამისა და ადგილობრივი სიმბოლიკის გამოყენებისათვის არსებული გადასახადები. ე.ი. 8 გადასახადის ნაცვლად დარჩებოდა 4. ამასთან, სრულიად მისაღებია მოსაზრება და უნდა გაუქმდეს: გადასახადი ეკონომიკური საქმიანობისათვის – პრაქტიკულად, აღარსად არსებობს ასეთი შინაარსის მატარებელი გადასახადები, უფრო საწყის ეტაპზე მყოფი გარდამავალი ეკონომიკური ფორმაციის ქვეყნებშია. რაც შეეხება გადასახადს ქონების გადაცემისათვის, – დაბეგვრა უნდა განხორციელდეს საშემოსავლო გადასახადში ჩართვით.
ამრიგად, გაერთიანებისა და გაუქმების შედეგად, შესაძლებელია 6 გადასახადით შემცირდება. რაც გადამხდელსაც და ამკრეფსაც გაუმარტივებს საქმიანობას. პარალელურად გასაზრდელია მათი (გადამხდელთა და გადასახადის ამკრეფთა) პასუხისმგებლობა და ვალდებულება.
ძლიერი სახელმწიფო და მდიდარი ბიუჯეტი მხოლოდ გადასახადების აკრეფის, მისი გადახდის რეალობასა და აუცილებლობის პირობის, თითოეული მეწარმის და გადასახადის ამკრეფის პასუხისმგებლობის საფუძველზეა დამყარებული. წარსული წლების ისტორიულ ჭრილში ანალიზი სწორედ ამ ვალდებულებების და პასუხისმგებლობის არარსებობას მიუთითებს. საერთაშორისო ექსპერტები მრავალი წელია გვსაყვედურობენ არასრულყოფილი კანონმდებლობის, გაუმართავი საგადასახადო ადმინისტრირების, საგადასახადო სისტემის ინსტიტუციონალურ დონეზე არამდგრადობის შესახებ, რომელთა გათვალისწინება დროულად არ მოხდა. წარსულის საკუთარი შეცდომების ღიად წარმოჩენა და მისი გამოსწორებისათვის ზრუნვა ყველას ერთნაირად ეკუთვნის: მეცნიერ-ეკონომისტებსაც, სახელმწიფო მოხელეებსაც და მეწარმეებსაც. მხოლოდ ერთად, ერთიანი ძალისხმევით მიიღწევა შედეგი, რომელიც ესოდენ ესაჭიროება მძიმე მდგომარეობაში მყოფ ქვეყანას.