ალან გრინსპენი – გრინსპენის ამოცანა და ინფლაციის პროზა

მოამზადა ლინა ეპიშევამ

გასულ თვეს ფინანსური ბაზრების მერყეობა გამოწვეული იყო სხვა დასხვაგვარი სამხედრო-პოლიტიკური მოვლენებით. ირანის ატომურ სადგურთან მომხდარმა აფეთქებამ ისეთივე ღელვა გამოიწვია მსოფლიო ბაზარზე, როგორიც ლიბანის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის რაფიკა ხარირის მკვლელობის ფაქტმა. ნავთობის ფასმა 1 ბარელზე რეკორდულ მაჩვენებელს, 53 დოლარს მიაღწია.

ექსპერტებს სულ უფრო აღელვებთ ახლო აღმოსავლეთში ომის შესაძლებლობა, რაც ფინანსური ბაზრების “ბერტყვას” იწვევს.
გრინსპენის გამოცანა და ინფლაციის პროზა
სამხედრო-პოლიტიკურ კამათზე აქტიური რეაგირება მოახდინა ამ მხრივ ტრადიციულმა აქტივებმა – ნავთობმა, ოქრომ და შვედურმა ფრანკმა, რომლებიც დამაჯერებლად გაიზარდნენ. ამან, თავის მხრივ, გამოიწვია დოლარის კურსის ვარდნის პროვოცირება სხვა ძირითად ვალუტებთან მიმართებაში, თუმცა, ვარდნა დრამატულ ხასიათს არ ატარებდა როგორც მთლიანად, ასევე ბაზრის სხვადასხვა სექტორებში. არასტაბილურობის საერთო ფონს დაემატა მთელს მსოფლიოში სხვადასხვაგვარი მაკროეკონომიკური მონაცემების სიმრავლე, ასევე აშშ-ის კონგრესში ფედერალური სარეზერვო სისტემის ხელმძღვანელის ალან გრინსპენის გამოსვლის მოლოდინი.

მაგრამ, გრინსპენმა ამჟამად არჩია უფრო ფრთხილი ყოფილიყო. მისი შეფასებები და პერსპექტივები აშშ-ის ეკონომიკაზე იყო საკმაოდ ოპტიმისტური. რაც შეეხება საპროცენტო განაკვეთებს, ფედერალური სარეზერვო სისტემის შეფმა აღნიშნა, რომ ზრდის მიუხედავად, განაკვეთები კვლავ დაბალი რჩებოდა – ანალიტიკოსებმა ეს განცხადება აღიქვეს, როგორც მომავალში განაკვეთის ზრდის შესაძლებლობა. გრინსპენი კვლავ ამტკიცებს საპენსიო სისტემის სწრაფი რეფორმირების აუცილებლობას (არა უგვიანეს 2008 წლისა), რაც გულისხმობს ახლანდელი წყობის შეცვლას სხვა კერძო-დაგროვებითი წყობით – არგუმენტი სამარცხვინოდ მარტივია: სახელმწიფოს არ აქვს და არც ექნება სახსრები პენსიებისთვის -ასე რომ, მომავალმა პენსიონერებმა თვითონ უნდა იზრუნონ საკუთარი თავის შენახვაზე. კითხვაზე, ხომ არ მიანიშნებს 2 და 10 წლიანი სახაზინო ობლიგაციების შემოსავლიანობის სპრედის შემცირება ეკონომიკური სტაგნაციის შესაძლებლობაზე, ფედერალური სარეზერვო სისტემის უფროსმა უპასუხა: “არა”, – ხოლო კითხვაზე, “ეს რას ნიშნავს”, ღიმილით განაცხადა – “წარმოდგენა არა მაქვს, ჩვენთვის ეს გამოცანაა”, რამაც გამოიწვია ირონიული კომენტარების გრიგალი კონგრესმენების მხრიდან, მაგრამ ფედერალური სარეზერვო სისტემის უფროსი კვლავ შეუდრეკელი დარჩა.

მაკრო ეკონომიკა იძლეოდა შერეულ იმპულსებს, თუმცა, ოპტიმიზმის საბაბიც არსებობდა. იაპონიის სამრეწველო წარმოება დეკემბრის თვეში ზემოთკენ იყო მიმართული, მაგრამ მაინც მტკიცედ რჩებოდა მინუსში (0,8% ნოემბერთან შედარებით, მაშინ როცა წინასწარი მონაცემები მიანიშნებდნენ 1,2%-იან ვარდნაზე). 2004 წლის საგადასახადო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშმა რეკორდული პროფიციტი აჩვენა – 18.6 ტრილიონი, ხოლო მის ზრდაში დიდი წვლილი შეიტანა არა აშშ-ის ექსპორტმა, როგორც ეს ადრე იყო, არამედ ჩინეთის იმპორტმა. ძEჭ ინსტიტუტის ბიზნესის განწყობის გერმანული ინდექსი გაიზარდა უფრო მეტად, ვიდრე მოელოდნენ. იანვრის თვეში ბრიტანული საცალო გაყიდვები აღმოჩნდა უკეთესი, ვიდრე ვარაუდობდნენ ეკონომისტები. ასევე შრომის ბაზარმა გვაჩვენა უმუშევრობის დონის შემცირება 11000 ადამიანით.

თუმცა, მსოფლიოში არანაკლები ყურადღება ეთმობოდა გასულ კვირას ინფლაციას და მის მოლოდინს. ევროპული ცენტრალური ბანკის ვიცე-პრეზიდენტმა ლუკას პაპადემოსმა გამოხატა შეშფოთება ფულის მასის M3-ის სწრაფი ზრდისა და საერთოდ ევრო კავშირში საკრედიტო აქტიურობის მდგომარეობით – ეს, მისი აზრით, მოასწავებს ინფლაციის გაბერვას ახლო მომავალში. იგივე აზრი ნახსენებია ინგლისის ბანკის მორიგ მოხსენებაში. ამ შეხედულებაზე მოწმობს ინგლისის ფასიანი ინდექსებიც: საბითუმო ფასები გაიზარდა, თანაც ნედლეულის ფასებმა აჩვენეს ბოლო 4 წლის მანძილზე მაქსიმალური ზრდის ტემპი – შენელება არ შეინიშნება არც საცალო ფასებში. მაგრამ აშშ ყველას გაუსწრო – იქ საბითუმო ფასები ენერგო-მატარებლებისა და სურსათის გამონაკლისით იანვარში 0,8%-ად გაიზარდა, რაც არ მომხდარა 1998 წლიდან. პრო-ინფლაციური ჩინოსნების და სტატისტიკოსების ჰარმონიულ გუნდში უეცრად შეიჭრა ქორად ცნობილი “ინგლისის ბანკის” მმართველი მერვინ კინგი, რომელიც გამოვიდა მისთვის უჩვეულო რბილი განცხადებებით, რითაც უფრო აღაშფოთა ბაზრის მონაწილეები. გესლიანმა ანალიტიკოსებმა აღნიშნეს, რომ ბ-ნი კინგი (მემორანდუმს) მკაცრად წერს, მაგრამ საუბრობს რბილად.

რეცესიული მშპ

ეკონომიკის სტატისტიკაში ერთ-ერთი ყველაზე მაშოკირებელი მოვლენა გახდა მშპ, რომელიც თითქმის ყველგან უარესი აღმოჩნდა, ვიდრე მოელოდნენ. გერმანიაში წინა წლის უკანასკნელ მეოთხედში აღინიშნებოდა მშპ-ის ვარდნა, რამაც გამოიწვია ევრო კავშირის მშპ-ის შესამჩნევად უარესი მაჩვენებლები. გარდა ამისა, ევროკომისია ელოდება მინიმალურ ზრდას 2005 წლის პირველ ნახევარში. პერსპექტივები ნაკლებად სასიხარულოა: გერმანიის ეკონომიკის მინისტრის კლემენტის პროგნოზით, თებერვალში შრომის ბაზარზე “ბევრად უარესი” მაჩვენებელი იქნება – იანვრის რეკორდულად ცუდი მაჩვენებლის შემდგომ. არანაკლებ მაშოკირებელი იყო იაპონიის მაჩვენებლები: გარდა იმისა, რომ მეოთხე კვარტალი მოლოდინის საწინააღმდეგოდ მინუსური იყო (თუნდაც მხოლოდ 0,1%-ით), 2004 წლის მესამე მეოთხედის მაჩვენებელიც იყო გადახედული პლიუსიდან მინუსამდე, თანაც უცებ 0,3%-ით, ასე რომ რეცესია კვლავ სინამდვილედ იქცა. მშპ-ის სტრუქტურაც არ იყო სასიხარულო: ვარდნა აღინიშნებოდა როგორც შიდა (0,3%-ით), ასევე საგარეო მოთხოვნაში (0,2%-ით). საზოგადოების დასამშვიდებლად, განცხადებებით მეგობრულად გამოვიდნენ იაპონიის სხვა ჩინოვნიკები – იაპონიის პრემიერ მინისტრი კოიზუმიდან დაწყებული კაბინეტის მდივნის ხოსოდამის და იაპონიის ბანკის მეთაური ფუკუითით დამთავრებული. თუმცა, იაპონელ მაღალჩინოსნებს უკვე არავინ უჯერებს – მათი 1990 წელს მომხდარი ტოტალური ტყუილის გამო მათ კიდევ დიდი დრო დასჭირდებათ ხალხის ნდობის მოსაპოვებლად.

აშშ შერეულ სიგნალებს უგზავნიდა გარე სამყაროს – თუმცა, პესიმიზმი სჭარბობდა. საცალო ვაჭრობა იანვარში 0,3%-ით დაეცა – ავტომობილების სუსტი გაყიდვების გამოკლებით, თებერვლის მაჩვენებელმა აჩვენა 0,6%-იანი ზრდა. ზრდის მოლოდინების საწინააღმდეგოდ, სამრეწველო წარმოება იანვარში დარჩა დეკემბრის დონეზე. ამასთან, საწარმოო სიმძლავრეების დატვირთვამ ცოტათი მოიკლო. მოწინავე ინდიკატების ინდექსმა იანვარში 0,3%-ით იკლო. არც საქმიანი აქტიურობის რეგიონალური ინდიკატორი ახარებდა: ნიუ-იორკის ინდექსი ცოტათი შემცირდა, ხოლო შუაატლანტიკური (ფილადელფიის ფედერალური სარეზერვო ბიუროს) მაჩვენებელი გაიზარდა, მაგრამ მხოლოდ დაბალი გადახდილი ფასების ხარჯზე, მაშინ როცა დასაქმების კომპონენტი (და ამასთან ერთად, პერსონალის მომავალი დაქირავების მოლოდინების ინდიკატორი) მკვეთრად დაეცა. ასევე ნაკლებად სასიხარულო ფაქტი იყო იანვარში იმპორტის ფასების 0,9%-ით მომატება, რაც გამოწვეული იყო აშშ-ში ნავთობის შემოტანაზე ფასების 4,6%-იანი ზრდით. ეს მაჩვენებლები სერიოზულ ეჭვს იწვევენ იანვრის არასახარბიელო სავაჭრო ბალანსის გამო.
ამ მხრივ ყველაზე დიდ ინტერესს იწვევდა ხაზინის სტატისტიკა 2004 წლის დეკემბერს აშშ-ის ფასიან ქაღალდებში უცხოური ვალუტის შენაკადის შესახებ. როგორც ვარაუდობდნენ, აშშ-ში პრეზიდენტის არჩევნებით გამოწვეული ოქტომბრის და ნოემბრის თვის მონაცემების დამახინჯება ბოლოსდაბოლოს შესწორდა და რიცხვებმა ჩვეული სახე მიიღეს. წმინდა შენაკადი შემცირდა ნოემბრის თვეში 89,3 მილიარდიდან 61,3 მილიარდ დოლარამდე დეკემბრის თვეში და მხოლოდ ოდნავ აღემატებოდა აშშ-ის საგარეო სავაჭრო ბალანსის დეფიციტის ზომას (56.6 მილიარდი). დამკვირვებლები ყველაზე მეტად შოკირებული იყვნენ აშშ-ის სახაზინო ობლიგაციების მიმართ ინტერესის ვარდნით: მათზე საერთაშორისო მოთხოვნა შემცირდა ოთხჯერ, ხოლო დარჩენილიდან არაუმეტეს 5/6 მოდიოდა უცხოურ ცენტრალურ ბანკებზე. საყურადღებო იყო ამერიკელი რეზიდენტების მიერ უცხოური ფასიანი ქაღალდების შესყიდვების გაგრძელება (დეკემბერში ამ შესყიდვებმა მიაღწიეს 2000 წლის ივლისიდან მაქსიმალურ დონეს – 21.6 მილიარდ დოლარს), ასევე იაპონელების მიერ თავისი კუთვნილი აშშ-ის სახაზინო ქაღალდების პაკეტის გაყიდვების გამყარებული ტენდენცია. თუმცა, იაპონია მაინც რჩება ამერიკული ბონდების, ნოტების და ბილების ერთ-ერთ უმსხვილეს მფლობელად, მიუხედავად იმისა, რომ მისი წილის შემცირება დაიწყო 2004 წლის აგვისტოს შემდეგ.

ინფლაციის თამაში

დიდი ინტერესი გამოიწვია აშშ-ის ადმინისტრაციის მიერ წარდგენილმა 2006 ფინანსური წლის ფედერალურმა ბიუჯეტმა, რომელიც იწყება 2005 წლის 1 ოქტომბერს. მოსალოდნელია 427 მილიარდ დოლარიანი დეფიციტი (უფრო მეტი, ვიდრე მიმდინარე წელს), თანაც აქ არ არის ჩათვლილი ექსტრემული სამხედრო დანახარჯები და დაგეგმილი საგადასახადო შემსუბუქებები. 2007 წელს დაგეგმილია დეფიციტის შემცირება 390 მილიარდ დოლარამდე – მაგრამ ეს ჯერ კიდევ გეგმაა. დეფიციტის გაზრდის შეჩერების მიზნით, ადმინისტრაცია აპირებს დახუროს ან შეამციროს ბევრი სოციალური პროგრამა, რომლის რაოდენობა ისედაც მცირეა. ამასობაში, ექსპერტთა დიდ შეშფოთებას იწვევს სოციალური დაზღვევის სისტემაზე სახსრების გიგანტური უკმარისობის დაფარვა – ხოლო აქ “ბები ბუმის” თაობის პენსიაზე გასვლის ბანალური ფაქტის გარდა არსებობს სხვა საინტერესო მომენტებიც. საქმე იმაშია, რომ აშშ-ში სხვადასხვაგვარი სოციალური დახმარებების გადახდები ავტომატურად ინდექსირდება სამრეწველო ფასების ინდექსის ოფიციალური მნიშვნელობის სიდიდეზე (CPI) – ამის გარდა, იმავე ინდექსთან მიბმულია მსხვილ კომპანიებში მრავალი კოლექტიური შრომის ხელშეკრულებები.

აშშ-ში ამ ინდექსის გამოანგარიშება დაიწყო 1880 წლებიდან, მაგრამ ოფიციალური ძალა მას მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გაუჩნდა. გამოანგარიშების მეთოდიკა სტაბილური იყო: დგინდებოდა საქონლისა და მომსახურების რომელიმე კალათა, რომლის ღირებულება წარმოადგენდა CPI-ს გამოანგარიშების ბაზას. მდგომარეობა 1980-ანი წლების ბოლოს შეიცვალა, როცა ამერიკული ფინანსური ხელისუფლების გავლენიანმა პირებმა ამ მაჩვენებლის შეცვლა შესთავაზეს – ამ პირებისგან ყველაზე ცნობილი იყო უფროსი ბუშის ადმინისტრაციის მთავარი ეკონომისტი მაიკლ ბოსკინი, აგრეთვე აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მთავარი მმართველი ალან გრინსპენი. მათი წინადადებების აზრი მარტივი იყო: ფიქსირებული კალათის შეცვლა მოქნილი კალათით, სადაც საქონლის ერთი სახეობა პერმანენტულად შეიცვლება სხვაზე. ამის დასაბუთება შესანიშნავია: თუ ჩვენთან გაძვირდა ბიფშტექსები, ხოლო ჰამბურგერები არა, მაშინ ამ კალათში უნდა შევცვალოთ ბიფშტექსები ჰამბურგერებზე – ნორმალური ამერიკელი მაინც იყიდის იმას, რაც იაფია. კარგი იქნებოდა, თუ საქმე შემოიფარგლებოდა მხოლოდ ბიფშტექსებით და ჰამბურგერებით, მაგრამ ასეთი მიდგომა საქონლის ყველა სახეობის მიმართ იყო გამოყენებული – ასე რომ, ყოფილი კალათა შეიცვალა კალეიდოსკოპურად ცვალებადი უფრო დაბალი ხარისხის, მაგრამ უფრო იაფი საქონლის კალათებით.

უფროსი ბუში ასეთ ცვლილებებზე არ წავიდა, მაგრამ კლინტონმა განახორციელა ეს იდეა 1991 წელს მისი გაპრეზიდენტების შემდეგ. მას შემდეგ, ამ და ყველა შემდგომი ტრანსფორმაციების იდეოლოგად რჩებოდა შეუცვლელი ალან გრინსპენი – როგორც გაირკვა, მას კიდევ ბევრი სიურპრიზი ჰქონდა მომზადებული. რიგით მეორე იყო კალათის შიგნით ფასების გაშუალედება: ფასების ჯამური ინდექსი გამოიანგარიშება მომსახურების და საქონლის ცალკეული ჯგუფების ინდიკატორების მიხედვით არა როგორც საშუალო არითმეტიკული, არამედ როგორც საშუალო გეომეტრიული, რომელიც ყოველთვის ნაკლებია. ოფიციალური მოტივირებაა – ასე უკეთესად ნიველირდება ცალკეულ საქონელზე ფასთა მერყეობა: არავის არ აწუხებდა ის, რომ მერყეობები რეალური იყო და ესე იგი, გეომეტრიული გაშუალედებით მიღებულ ინდიკატორს საკმაოდ ირიბი შეხება ჰქონდა რეალობასთან. მაგალითად, თუ ჩვენ გვაქვს საქონლის ორი ჯგუფი, ერთ-ერთ მათგანზე ფასი 20%-ით გაიზარდა, ხოლო მეორეზე – ამდენითვე დაეცა. თუ საერთო კალათაში ამ ჯგუფების ხვედრითი წონა ერთნაირია, მაშინ არითმეტიკული (ჩვეულებრივი) გაშუალედების დროს ჯამური ინდექსი, სავარაუდოდ, მოგვცემს ფასების ნულოვან ცვლილებას, მაშინ როცა გეომეტრიული გაშუალედება აჩვენებს ფასების კრებითი ინდექსის უკვე 2 %-ზე მეტ ვარდნას (რაც აშკარად ეწინააღმდეგება საღ აზროვნებას). პირობების რეალობასთან მიახლოების შემთხვევაში შეიცვლება მხოლოდ ფალსიფიკაციის მასშტაბი, მაგრამ არა მისი მიმართულება: საქონლის 10 ჯგუფის ანალიზირების დროს, რომელთა შორის 8 ჯგუფში ცვლილებები არ იყო, ერთ მათგანში ფასები 20%-ით გაიზარდა, ხოლო მეორეში იმდენითვე დაეცა. არითმეტიკული გაშუალედება კიდევ მოგვცემს ფასების ნულოვან ცვლილებებს, ხოლო გეომეტრიული აჩვენებს ფასების 0,4%-იან ვარდნას. რადგან ფასები საქონლისა და მომსახურების რომელიმე ჯგუფზე რეგულარულად იწვევს ასეთ ნახტომებს, მაშინ გამოდის, რომ ოფიციალური CPI ყოველ თვეს მცირდება.

ამერიკული სტატისტიკის ეს ორი სიახლე საკმარისია ფასების დინამიკის სურათის მნიშვნელოვანი დამახინჯებისათვის. CPI-ის გამოსაანგარიშებლად გამოიყენება აგრეთვე ე.წ. “ჰედონისტური” მეთოდი, რომლის გავლენა რომელიმე სისტემატურ გაანგარიშებას არ ექვემდებარება. მეთოდის არსი იმაშია, რომ საქონლის ან მომსახურების რეალური ფასი ფაქტობრივად მცირდება თვითნებურად დასადგენი დისკონტის სიდიდეზე, რომელიც ასახავს საქონლის ან მომსახურების გამოყენებით გამოწვეულ “სიამოვნების ზრდას”. მაგალითად, თუ ახალი სამრეცხაო მანქანა ნაკლებად ხმაურიანია, მისი რეალური ფასის მიმართ შეიძლება გამოყენებულ იქნას ფასდაკლება, რადგან მომხმარებელი უფრო ძლიერ “სიამოვნებას” ღებულობს. იგივე შეიძლება გაკეთდეს გაძლიერებული უსაფრთხოების სისტემის მქონე ავტომანქანის ან უფრო მწარმოებელი კომპიუტერების ფასებთან და ა.შ. ასე რომ, CPI-ის ზრდის ოფიციალური შეფასებები, სინამდვილეში, ძლიერად შემცირებულია რეალობასთან შედარებით, ხოლო ალან გრინსპენი ამ ისტორიაში უფრო ოსტაპ ბენდერს გვაგონებს, რომელმაც გამოიგონა ახალი მეთოდი მთელი მსოფლიოს დამნდობი სულელებისგან “ფულის პატიოსანი წართმევის შესახებ”. ასეთი თამაში ასე იოლად ვერ ჩაივლის: დაქირავებული პერსონალის რეალური შემოსავლისა და ბიუჯეტიდან გაცემული სოციალური დახმარებების შემცირება ერთობლივი მოთხოვნის შევიწროებას იწვევს – იმისათვის, რომ ამან არ გამოიწვიოს აშშ-ის ეკონომიკის პერმანენტული რეცესია, ფედერალური სარეზერვო სისტემა სულ უფრო დაბალ პროცენტებს უზრუნველყოფს: გასაგებია, რომ ლოკალურად განაკვეთები შეიძლება გაიზარდოს, მაგრამ, საერთო ჯამში, 1987 წლიდან გრინსპენის მმართველობის დროიდან ტენდენცია მკაფიო გახდა – განაკვეთები მცირდება, რაც იპოთეკური და სამომხმარებლო კრედიტის პერმანენტულ გაიაფებას შესაძლებელს ხდის. მაგრამ, ასეთი მიდგომა მხოლოდ გარდაუვალ მოვლენებს დროებით აჩერებს და იმავე დროს ქმნის ვალის უზარმაზარ პირამიდას, რომელიც არ შეიძლება დაგროვდეს მუდმივად, რადგან საპროცენტო განაკვეთების ვარდნის პოტენციალი შეზღუდულია ქვემოდან პროცენტების ნულით. ამიტომ, როცა მორიგი მაღალთანამდებობიანი ენატარტარა “ეროვნული ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობაზე” ან “მსოფლიო ცივილიზაციაში ინტეგრაციის” შესახებ საუბრობს, მსოფლიოს უნდა ახსოვდეს, რომ მას მხოლოდ დოლარიან შენაზავში ეძახიან, სადაც იგი არა პატრონი, არამედ მხოლოდ დონორი იქნება, რომელსაც მიატოვებენ, როცა უცხოური სისხლით გამძღარი იმეროკეანელი ბაღლინჯო გადაწყვეტს მის მიერ გამოყენებული “მსოფლიო საზოგადოებისგან” განცალკევებას და ამასთან ერთად საკუთარ თავს ერთპიროვნულად აპატიებს თავის ვალს მსოფლიოს მიმართ.