საქართველოს საგადასახადო სისტემის წინაშე მდგარი პრობლემები და მათი გადაწყვეტის გზები

მანანა მგალობლიშვილი

საქართველოში, ისევე როგორც სხვა პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში, უარი ეთქვა ეკონომიკის მართვის ადმინისტრაციულ მეთოდებს და წინა პლანზე იქნა დაყენებული მართვის ეკონომიკური მეთოდები და მათ შორის, გადასახადები. ეს უკანასკნელი დღეს სხვა მეთოდებთან ერთად გვევლინება წარმოების რეგულირების უმნიშვნელოვანეს ბერკეტად. საგადასახადო პოლიტიკის მეშვეობით ხდება ეკონომიკური განვითარების ძირითადი პროპორციების ფორმირება – რეალიზაცია.

ჩვენი აზრით, საქართველოში თავიდანვე საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბების დროს აღებული იყო არასწორი ორიენტირი. საგადასახადო სისტემა, უმეტესწილად, კონფისკაციური ხასიათის იყო. ცნობილია, რომ საწარმოებისგან სხვადასხვა გადასახადების მეშვეობით ამოიღებოდა შემოსავლების 60-70%.

საწარმოების დიდი ნაწილი მოგებას საერთოდ ვერ ნახულობდა და თუ ღებულობდა, კაპიტალდაბანდებებზე წარმართავდა საშუალოდ, მოგების 3-5%-ს. არასწორი საგადასახადო პოლიტიკის, საწარმოების დაგროვებათა არასწორი განაწილების შედეგად საჭირო ხდებოდა უზარმაზარი საწარმოო ინვესტიციები მათი გადაიარაღებისათვის. ამ ამოცანის გადაწყვეტა საქართველოში არსებულ საგადასახადო სისტემას არ შეეძლო, ვინაიდან ის სრულიად მოწყვეტილი იყო მასტიმულირებელ ფუნქციას. ამიტომაც, თანამედროვე პირობებში საჭირო ხდება ორი ფუნქციის: ფისკალურისა და მასტიმულირებელის ოპტიმალური შეთანაწყობა.

საქართველოს საგადასახადო სისტემის მთავარი ნაკლი მდგომარეობდა იმაში, რომ ის საწარმოების შემოსავლების მაქსიმალურად ამოღების გზით, ძირითადად, ორიენტირებული იყო ბიუჯეტის დეფიციტის აღმოფხვრაზე. ყოველივე ამის შედეგად, საწარმოები ვერ უზრუნველყოფდნენ მოგების მიღებას. ეკონომიკამ, როგორც არასდროს, მიიღო ხარჯვითი მიმართულება.

საგადასახადო სისტემის სრულყოფის ერთ-ერთ ძირითად შემადგენელს წარმოადგენს მისი ეკონომიკაზე მასტიმულირებელი ზემოქმედების მკვეთრი გაძლიერება. გარდა ამისა, მან უნდა უზრუნველყოს ბაზრის სრულფასოვანი სუბიექტების და მთელი საბაზრო ინფრასტრუქტურის განვითარება, კონკურენტული გარემოს, როგორც ეკონომიური გადაწყვეტილებების მექანიზმის შექმნა.

ჩვენი აზრით, საჭიროა საქართველოში გამოყენებულ იქნეს საგადასახადო შემოსულობათა ელასტიურობის პრინციპი, რომელიც ფართოდ გამოიყენება ცივილიზებულ ქვეყნებში.

ასეთი დამოკიდებულების ანალიზი საშუალებას იძლევა დავასკვნათ, რომ გარკვეულ დონემდე საგადასახადო განაკვეთების შემცირების შემდეგ იწყება ელასტიური დამოკიდებულება – საგადასახადო შემოსულობათა მასის ზრდასა და გადასახადით დაბეგვრის, განაკვეთების შემცირების სიდიდეებს შორის. (იხ. ნახ.) A, B მრუდი ასახავს გადასახადების მასის შემოსულობათა ცვლილებებს საგადასახადო განაკვეთის შემცირებისას (შემოსავლის ამოღების დონე). მაღალი გადასახადის განაკვეთის ჩ= შემთხვევაში შემოსული გადასახადების მასა მინიმალურია (წერტილები 0-M წრფეზე). საგადასახადო განაკვეთის (- დონემდე) შემცირებისას იწყება საგადასახადო შემოსულობათა მკვეთრი ზრდა, წარმოების განვითარების და გადასახადით დასაბეგრი გზის გადიდების (საქონლის წარმოების ზრდა) შედეგად. საგადასახადო განაკვეთის შემცირება ერთი პუნქტით – წერტილის შემდეგ იწვევს საქონლის წარმოების ზრდას დიდი ზომით. ეს არ არის აბსტრაქტული თეორია, არამედ რეალური მსოფლიო პრაქტიკის ასახვაა ეფექტური საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბებაში.

მსოფლიო გამოცდილება მოწმობს, რომ არსებობს საბაზრო ეკონომიკის სუბიექტების შემოსავლების ამოღების გარკვეული ზღვრები, რომელთა გარეთაც სამეწარმეო საქმიანობისადმი ინტერესი იკარგება. კერძოდ, ემპირიული გზით დასაბუთდა, რომ საწარმოს შემოსავლების ამოღების საშუალო დონემ არ უნდა გადააჭარბოს 35-36%-ს (ლაფერის მრუდი). თუ საწარმოს შემოსავლების ამოღება გადასახადის საშუალებით აჭარბებს სიდიდეს, მაშინ ადგილი ექნება წარმოების სტაგნაციას, ხოლო შემდგომ ხდება მისი დაცემა, ირღვევა გაფართოებული კვლავწარმოების ციკლი.

ოპტიმალური საგადასახადო სისტემის ფორმირება გულისხმობს მის აგებას კვლავწარმოების პრინციპზე.

საქართველოში საგადასახადო პოლიტიკამ და სისტემამ გარკვეული ცვლილებები განიცადა 2004 წლის 12 დეკემბერს მიღებული საგადასახადო კოდექსით. დადგენილ იქნა საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი გადასახადები.
საერთო-სახელმწიფოებრივ გადასახადებს განეკუთვნება:
– საშემოსავლო გადასახადი.
– მოგების გადასახადი.
– დამატებითი ღირებულების გადასახადი.
– აქციზი.
– სოციალური გადასახადი.
საგადასახადო კოდექსის თანახმად, ადგილობრივ გადასახადებს განეკუთვნება:
– ქონების გადასახადი.
– სათამაშო ბიზნესის გადასახადი.
რა თქმა უნდა, გადასახადების რაოდენობის შემცირება ხელს შეუწყობს ნორმალურად ფუნქციონირებად საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბებას, მაგრამ მნიშვნელოვანია აგრეთვე საგადასახადო განაკვეთების დონე.

ის გარემოება, რომ მოგების გადასახადის განაკვეთი არ შემცირდა, საწარმოებს უბიძგებს ხელოვნურად გაბერონ პროდუქციის თვითღირებულება და დამალონ შემოსავლების მოცულობა.

აუცილებელია, საგადასახადო სისტემამ უზრუნველყოს დაბეგვრის ორგანული ურთიერთკავშირი წარმოებასთან. არ არის საფინანსო სისტემის განვითარების გზა, განსაკუთრებით საგადასახადო, რომელიც ფაქტობრივად ფორმირდება საქონლისა და მომსახურების წარმოების მოცულობის ზრდის საფუძველზე. მსოფლიო გამოცდილება მოწმობს, რომ სახელმწიფოს გააჩნია საკმაოდ მყარი ბაზა განვითარებისათვის მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ახორციელებს საგადასახადო პოლიტიკას, რომელიც სტიმულს აძლევს წარმოების განვითარებას, იყენებს რა ელასტიური დამოკიდებულების კანონზომიერებას, საგადასახადო განაკვეთების დონესა და დასაბეგრი ბაზის ზრდის დონეს შორის. არსებობს მხოლოდ ერთი გამოსავალი – საგადასახადო განაკვეთების შემცირება დიფერენცირებულ საქონელზე (დარგებისა და წარმოების, ეკონომიკის სფეროების პრიორიტეტულობის გათვალისწინებით) და ამ ბაზაზე მეწარმეების საინვესტიციო აქტივობის გაფართოება, საქონლის წარმოების განვითარების მიზნით.

საგადასახადო სისტემის წარმოების განვითარებისთვის, მასტიმულირებელი ზეგავლენის უზრუნველსაყოფად, მიზანშეწონილია უარი ითქვას დამატებული ღირებულების გადასახადის გადახდაზე ისეთი სახით, როგორც ის დღეს არსებობს. ეს გადასახადი არ შეესაბამება საქართველოში საბაზრო ურთიერთობათა განვითარების თანამედროვე პირობებს. ეს გადასახადი ძირს უთხრის ეკონომიკას და მიმართულია მხოლოდ ბიუჯეტის დეფიციტურობის აღმოფხვრაზე. ეს უკანასკნელი შეუძლებელია, თუ არ განვითარდა წარმოება და ასეთი სახით არ განმტკიცდა საგადასახადო სისტემის ფინანსური ბაზა. აუცილებელია შეიცვალოს დამატებული ღირებულების გადასახადის ფორმირების მეთოდოლოგია – საგადასახადო ბაზიდან ამოღებული უნდა იქნეს ის ელემენტები, რომლებიც არ ქმნიან დამატებულ ღირებულებას.

საწარმოს მოგების გადასახადი უნდა დადგინდეს საწარმოს რენტაბელობის მიხედვით, ეკონომიკის პრიორიტეტულ დარგებში სახელმწიფოს პროტექციონისტულ პოლიტიკასთან შეფარდებით.

რაც უნდა მაღალი იყოს გადასახადების ფისკალური ფუნქცია, რომელიც აღწევს კრიტიკულ დონეს სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის გამო, მან არ უნდა დააქვეითოს მისი სხვა ფუნქციები, განსაკუთრებით მარეგულირებელი და მასტიმულირებელი. ამოცანა მდგომარეობს არა უბრალოდ იმაში, რომ შეგროვდეს რაც შეიძლება ბევრი გადასახადი, არამედ იმაში, რომ ამასთანავე გაფართოვდეს გადასახადების წყაროები, ეფექტურად განვითარდეს წარმოება და მიმოქცევის სფერო.

ამასთან, გადასახადის სამართლიანობის მიღწევის საკითხში მოზომილი მიდგომაა საჭირო – ყოველმა საზოგადოებამ, გამომდინარე თავისი ტრადიციებიდან და მენტალიტეტიდან, თავისი ოპტიმუმი უნდა გამონახოს.

ზემოთ განხილული საგადასახადო სისტემის ზოგადმა შტრიხებმა შეიძლება კრიტიკული დამოკიდებულება გამოიწვიოს. ეს საშუალებას მოგვცემს შევაჯეროთ აზრები საფინანსო პოლიტიკის ისეთ მნიშვნელოვან ასპექტზე, როგორიცაა საგადასახადო სისტემის განვითარება, ეკონომიკაზე მისი მასტიმულირებელი ზემოქმედების ამაღლება. ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საგადასახადო სისტემის სრულყოფის მიზნით საჭიროა გატარდეს შემდეგი ღონისძიებები:
– გადიდდეს საგადასახადო შემოსავლების ხვედრითი წილი ერთობლივი შიდა პროდუქტის მიმართ.
– სამომხმარებლო საქონელზე და მომსახურებაზე ფასების სტაბილიზაციის კვალდაკვალ შემცირდეს მათზე არაპირდაპირი გადასახადების განაკვეთი.
– დაინერგოს საგადასახადო განაკვეთების დიფერენცირებული სისტემა ისეთნაირად, რომ შეუმსუბუქდეს საგადასახადო წნეხი ეროვნული ეკონომიკის სტრატეგიულ დარგებს და საწარმოებს, განსაკუთრებით საექსპორტო პროდუქტის მწარმოებელ საწარმოებს. აღნიშნული ღონისძიებების რეალიზაცია ხელს შეუწყობს საგადასახადო სისტემის სრულყოფას და შესაბამისად, მისი ფისკალური და მასტიმულირებელი ფუნქციების დაბალანსებას.