მსოფლიო ეკონომიკის მიმოხილვა

მოამზადა ლინა ეპიშევამ

გასული თვეს მომხდარმა სამხედრო-პოლიტიკურმა მოვლენებმა მსოფლიო ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი ძვრები მოახდინეს: ტეხასში Bრიტისჰ Pეტროლეუმ-ის ქარხანაში აფეთქებამ შეაჩერა დაახლოებით 450 ათასი ბარელი ნავთობის წარმოება დღეში, რამაც ბენზინის მიწოდება 3%-ით შეამცირა და გამოიწვია ნავთობის ფასების ზრდა 1984 წლის მაქსიმალურ დონემდე.

ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის ნაციონალურმა სახალხო კონგრესმა თითქმის ერთხმად მიიღო კანონი, რომლის თანხმად, ჩინეთის ხელისუფლებამ ძალისმიერი ზომები უნდა მიიღოს აჯანყებული კუნძულის დასაბრუნებლად, იმ შემთხვევაში, თუ ვერ მოხერხდება კუნძულის მიერთება მშვიდობიანი გზით. ტაივანმა კანონს “სერიოზული პროვოკაცია” უწოდა, რასაც აზიური ბაზრების, იენისა და ნაწილობრივ, დოლარის მერყეობაც მოჰყვა.

აშშ-ის WTI მარკის ნავთობის ფასი ერთ ბარელზე 57 დოლარს აღემატება, ხოლო Bრენტ მარკის ნავთობი 55-მდე გაიზარდა, რისი მიზეზიც აშშ-ში ბენზინის მარაგის შემცირება გახდა. ოპეკის სხდომამ ეს ტენდენცია ვერ შეცვალა და საუდის არაბეთის ზეგავლენით მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ნავთობმოპოვების კვოტების დღეში 0,5 მილიონ ბარელამდე გაზრდის შესახებ. საქმე იმაშია, რომ გადაწყვეტილების შესრულება გართულდა, ვინაიდან ნავთობმოპოვების თავისუფალი რეზერვები, საუდის არაბეთის გარდა, თითქმის არსად დარჩა. ნავთობგადამუშავების თავისუფალი სიმძლავრეები უკვე დიდი ხანია შეუსრულებელ ოცნებად იქცა, ასე რომ კარტელის მცდელობა, რომ შეცვალოს მდგომარეობა ენერგომატარებლების ბაზარზე, ჯერჯერობით წარუმატებელი რჩება.

ნავთობის ფასების მკვეთრი ვარდნით განსაკუთრებით აღშფოთებული არიან შავი ოქროს ძირითადი მომხმარებელი ქვეყნები: იაპონია (რომელიც იმპროტის ხარჯზე ნავთობპროდუქტების მოთხოვნილების 100%-ს აკმაყოფილებს), ევროკავშირი (80%) და აშშ (60%). ნავთობის ფასების ზრდაზე განსაკუთრებით ნერვიულად აშშ რეაგირებდა, რომელიც აბსოლუტური მაჩვენებლით მსოფლიოში უდიდესი ნავთობის მომხმარებელია. სასოწარკვეთილმა აშშ-ის კონგრესმა ალიასკის ნაკრძალებში ნავთობის მოპოვების ნება დართო, მაგრამ ნავთობის დეფიციტისთვის ეს იგივეა, რაც სპილოსთვის საფანტის მარცვალი. ასე რომ, აშშ-ის აქციები სამხრეთისკენ მიემართა, თანაც უფრო აქტიურად მას შემდეგ, რაც Gენერალ Mოტორს-მა განცხადება გააკეთა მიმდინარე კვარტალში ძალზე არასახარბიელო შედეგების შესახებ: მოსალოდნელია რეკორდული ზარალი, რაც ბაზრის მონაწილეებისთვის ოპტიმიზმის საფუძველს არ იძლევა.

დოლარის ზრდას რამდენიმე ფაქტორმა შეუწყო ხელი. ჰონგ კონგის ფულადი პოლიტიკის კომიტეტის აღმასრულებელმა დირექტორმა, ჯოზეფ იამმა განაცხადა, რომ მისი ქვეყანა არ ჩქარობს, მოახდინოს სავალუტო რეზერვების დივერსიფიკაცია – რადგან მაშინ ევრო შეიძლება იქცეს ამ რეგიონში იმდენად პოპულარულ ვალუტად, რომ დაარღვიოს მთელი მსოფლიოს საფინანსო სისტემა. დოლარის ზრდა ოდნავ შეჩერდა რუსეთის ბანკის განცხადების გამო. რუსეთის ბანკმა სავალუტო პალატაში გაზარდა ევროს წილი, რომელზედაც აკეთებს ორიენტირებას თავისი რუბლის კურსის პოლიტიკაში, მაგრამ ბაზრის მონაწილეები მალევე მიხვდნენ, რომ საუბარი მხოლოდ არითმეტიკულ ოპერაციებს ეხებოდა: იზრდება ევროს ხვედრითი წონა კურსების გაანგარიშებებში და არა ერთიანი ევროპული ვალუტის წილი რეალურ რეზერვებში.

დოლარის ყველაზე ძლიერ სტიმულატორად აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის სხდომა იქცა. როგორც მოელოდნენ, განაკვეთები კვლავ 25%-მდე გაიზარდა.

სამომხმარებლო ფასების ინდექსმა თებერვალში უფრო დიდი ზრდა აჩვენა, ვიდრე მოელოდნე, თუნდაც ენერგომატარებელსა და სურსათზე ფასების გამოკლებით, ფასების წლიურმა ზრდამ 2,4%-ს მიაღწია, რაც ფედერალური სარეზერვო სისტემის კრიტიკულ დონეს საგრძნობლად აღემატება (2,0%), ხოლო ფასების ზრდის საერთო მაჩვენებელმა ბოლო წელს 3,1%-ს მიაღწია. ამის შედეგად, აქციათა და ობლიგაციათა კურსი დაეცა, ხოლო დოლარი მკვეთრად გაიზარდა და ევროსა და ფუნტის მიმართებაში 3%-ით გაძვირდა. ბრიტანეთში CPI ზომიერ დონეზე (+1,6%) დარჩა; საფრანგეთსა და გერმანიაში ფასების ინდექსი ასევე მყარია. გარდა ამისა, ინგლისის ბანკის უფროსმა მერვინ ქინგმა პარლამენტში გამოსვლის დროს მიანიშნა, რომ ინფლაცია, ჯერჯერობით, კონტროლს ექვემდებარება, ხოლო მომხმარებელთა მიერ ფულის დახარჯვის სურვილი – დაბალია. ასე რომ, ბრიტანეთში ფასების ზრდა არ იქნება სწრაფი პროცესი. მეორე მხრივ, ინგლისის ბანკის ფულადი პოლიტიკის კომიტეტის მარტის სხდომის პროტოკოლიდან გამომდინარე, განაკვეთების სწრაფ გაზრდას მმართველობის 9 წევრიდან 2-მა დაუჭირა მხარი – ასე რომ, ფულადი პოლიტიკის გამკაცრების იდეა ნელ-ნელა იტაცებს ხსენებულ პოლიტიკაზე პასუხისმგებელ ჩინოვნიკებს. რაც შეეხება ევროს, ის საგრძნობლად შეირყა, IFO-ს ინსტიტუტის ვერსიით, საქმიანი კლიმატის გერმანული ინდექსის მკვეთრი ვარდნის გამო. ხოლო, თანმხლებ კომენტარებში IFO-ს უფროსი ჰანს ვერნერ ზინი, უპირველეს ყოვლისა, ძვირ ევროზე ჩიოდა.

გასულ თვეს კარგი მდგომარეობა აღინიშნებოდა უძრავი ქონების როგორც პირველად, ასევე მეორად ბაზარზე, საცხოვრებელი სახლების გაყიდვების მხრივ. იპოთეკურ კრედიტებზე საშუალო განაკვეთმა წლიურ 6%-ს გადააჭარბა. ახლა, ყველას აინტერესებს, როგორ იმოქმედებს ეს მომხმარებელთა სურვილზე, რომ აიღოს გაძვირებული კრედიტი. საპროცენტო განაკვეთების მკვეთრი ზრდა, ჯერჯერობით, არ არის მოსალოდნელი. ყოველ შემთხვევაში, გრძელვადიანი ობლიგაციების შემოსავლიანობა ცოტათი გამყარდა, ფედერალური სარეზერვო სისტემის მემორანდუმით გამოწვეული პირველი შოკური ზრდის შემდეგ. საერთაშორისო სპეკულანტებმა, რომლებმაც იგრძნეს დოლარის შემოსავლიანი ფინანსური სექტორის აღდგენა, განვითარებადი ბაზრებიდან ფულის გამოტანა და აშშ-ის ობლიგაციებში დაბანდება დაიწყეს.
თუ სპეკულანტებისთვის ხელსაყრელი დრო დადგა, აშშ-ის ფულადი ხელისუფლება რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდება. უკანასკნელ წლებში აშშ-ის ხელისუფლება არ ეძებდა კრიზისის გადაწყვეტის ხერხებს და ეკონომიკაში ზედმეტ ლიკვიდობას იწვევდა.

აშშ-ში ხელფასები და ბონუსები ქრონიკულად ჩამორჩება მშპ-ის ზრდას და კორპორაციების მოგებებს, ხოლო შედარებით ღარიბ კატეგორიებში ეს სურათი უფრო თვალშისაცემი ხდება. თავის მხრივ, ეს არღვევს ბუნებრივ კერძო მოთხოვნას – ხელახალი წარმოების დამანგრეველი კრიზისის (უფრო ზუსტად, საწარმოო ძალის ზედმეტობა) ასარიდებლად, საჭირო ხდება კერძო მოთხოვნის შედარებითი შემცირების კომპენსირება სამრეწველო და იპოთეკური კრედიტების გაფართოებით. ეს, როგორც წესი, იწვევს კერძო დავალიანების დაგროვებას. ასე რომ, ფედერალური სარეზერვო სისტემა იძულებულია თანდათან შეამციროს განაკვეთები, რადგან სხვაგვარად ოჯახური მეურნეობა გაკოტრდება. საქმე იმაშია, რომ საპროცენტო განაკვეთი – ჯანსაღი აზრის თვალსაზრისით, არის ფასების სტაბილურობის, მაგრამ არა ყველაფრის ერთად შენარჩუნების ინსტრუმენტი. ამიტომ, როცა საპროცენტო განაკვეთებით მანიპულაციის მეშვეობით, ხელისუფლება მხარს უჭერს ნეოლიბერალურ ეკონომიკურ მოდელს – განაკვეთების პირდაპირი მოვალეობა (საბაზრო ფასების დინამიკასთან ადეკვატობა) სამმაგდება. სამრეწველო ფასების ინდექსის (CPI) დინამიკისა და ფედერალური სარეზერვო სისტემის საბაზო განაკვეთის (FED Funds Target Rate) შედარების შემთხვევაში, ადვილად ვნახავთ, რომ ისეთი მდგომარეობა, როგორც ახლაა (საბაზო განაკვეთი CPI-ზე ქვემოთ არის), უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე არ შექმნილა. ფედერალური სარეზერვო სისტემის ფულადი პოლიტიკის არაადეკვატურობა თვალშისაცემი ხდება. ახლა, ზემოაღნიშნული მონეტარული უთანხმოება ვალდებულებების პირამიდისა და მზარდ ინფლაციას შორის განსაკუთრებით ნათელი ხდება. როგორ გამოვა ამ მდგომარეობიდან ფედერალური სარეზერვო სისტემა ჯერ უცნობია. შეიძლება მხოლოდ ვივარაუდოთ, რომ ის ჩვეულებრივ “ქანქარიან” მეთოდს გამოიყენებს: თავდაპირველად, საპროცენტო განაკვეთების ზრდის ციკლი ინფლაციას აქრობს, მაგრამ არღვევს მოთხოვნას – რის შედეგად საჭირო ხდება განაკვეთების სწრაფი შემცირება ვალდებულებების პირამიდის მკვეთრი ვარდნის და ხელახალი წარმოების კრიზისის თავიდან ასაცილებლად.

როგორც ყოველთვის, დიდ ყურადღებას იპყრობდა აშშ-ის ხაზინის სტატისტიკა ამერიკულ ფასიან ქაღალდებში უცხოური დაბანდებების შესახებ. ანალიტიკოსების შიშის საწინააღმდეგოდ, იანვარში უცხოური ფულის წმინდა შენაკადი მკვეთრად გაიზარდა და 91,5 მილიარდი დოლარი შეადგინა, რაც 1,5 ჯერ აღემატება დეკემბრის მაჩვენებელს და 1 იანვრის საგარეო სავაჭრო დეფიციტს. ზრდის საფუძველი გახდა აშშ-ის სახაზინო ობლიგაციების შესყიდვების გიგანტური (3,7 ჯერ) ზრდა – თანაც, უცხოურმა ცენტრალურმა ბანკებმა მხოლოდ ოდნავ გაზარდეს თავიანთი შესყიდვები, ხოლო ერთობლივი ზრდის დიდი წილი (94%) კერძო მყიდველებზე მოდიოდა. ამის შედეგად, ცენტრალური ბანკების წილმა აშშ-ის ბონდების შესყიდვების საერთო მასაში მხოლოდ 25% შეადგინა. იაპონიამ კვლავ შეამცირა ბონდების შესყიდვა – მეოთხეჯერ ხუთი თვის მანილზე: ასეთი რამ, უკანასკნელი 4 წლის განმავლობაში პირველად ხდება. სამაგიეროდ, ძლიერი ზრდა აღინიშნებოდა კარიბის ოფშორების დაბანდებაში, რომელმაც თვალისთვის ასეთი სასიამოვნო ჯამური შედეგი უზრუნველყო.

კარიბებზე (ბაჰამის, ბერმუდის, კაიმანი და ნიდერლანდების ანტილის კუნძულებზე, ასევე პანამაზე) დარეგისტრირებული კომპანიები მსხვილი წილობრივი ფონდები არიან. მაგალითად, სოროსის ფონდი ფორმალურად იქ ბაზირდება. ამ ორგანიზაციების შესყიდვები ასახავს წმინდა სპეკულაციურ ინტერესს აშშ-ის ბონდების მიმართ, – რაც გასაგებიცაა იანვარში დოლარი იზრდებოდა, ასე რომ აშშ-ის ბონდების საკმაოდ კარგი შემოსავლიანობის გარდა არსებობს, აგრეთვე გაცვლით კურსებზე მოგების მიღების შესაძლებლობა. მაგრამ ეს წყარო, სავარაუდოდ, უკვე თებერვალში ამოიწურა. ე.ი., ჯამური შედეგიც საგრძნობლად გაუარესდა. ქვეყნების მიხედვით შედგენილი, აშშ-ის სახაზინო ობლიგაციების მფლობელობის დინამიკის გრაფიკი საკმაოდ მჭევრმეტყველი ჩანს. იაპონია და ევროკავშირი ნელ-ნელა ახდენენ დოლარის ვარდნის გამო გაიაფებული რეზერვების დივერსიფიკაციას. ჩინეთს სხვა გამოსავალი არ აქვს, რადგან ის ახორციელებს მრავალი საქონლის იმპორტს, რომელსაც ყიდულობს მსოფლიო ბირჟებზე, სადაც დოლარებზე ვაჭრობენ – ამიტომაც, ჩინეთი ზრდის დოლარიან რეზერვებს. ოპეკიც სიმეტრიულ მდგომარეობაშია – ის არ ყიდულობს, არამედ ყიდის ნავთობს მსოფლიო ბირჟებზე, მაგრამ ასევე დოლარებით. დიდი ბრიტანეთი მსოფლიოს საფინანსო გულია, ამიტომაც ის ყიდულობს და ყოველთვის იყიდის აშშ-ის ობლიგაციებს.

საერთო ჯამში, ყველაფერი ეს არ იყო სიურპრიზი – საოცარი იყო მხოლოდ აშშ-ის აქციების უცხოური შესყიდვების უეცარი ზრდა, რომელმაც 2001 წლის მაისში მაქსიმუმი აჩვენა. ამავე დროს, გაიზარდა ამერიკელი რეზიდენტების მიერ უცხოური ფასიანი ქაღალდების შესყიდვები და 2000 წლის მაქსიმუმს მიაღწია. ყველაფერი ეს მეტყველებს იმაზე, რომ ამერიკა ძალიან ბევრ დოლარებს ბეჭდავს – ხოლო ეს დოლარები მიდის როგორც ფინანსურ, ასევე სავაჭრო ბაზრებზე, რაც საგრძნობ ინფლაციას უწყობს ხელს. ეს უკანასკნელი კი იწვევს აშშ-ის საგადამხდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშის სწრაფ გაუარესებას. 2004 წლის მეოთხე კვარტლის შედეგებით მისმა დეფიციტმა 187,9 მილიარდ დოლარს მიაღწია, ე.ი. მშპ-ის 6%-ზე საგრძნობლად მეტია. მთლიანმა დეფიციტმა 2004 წლისთვის, შეადგინა მშპ-ს 5,6%-ი.