ფინანსური სისტემის გარდაქმნის ამოცანები და სახელმწიფოს ეკონომიკური როლი
რევაზ კაკულია, ეკატერინე ბაბუნაშვილი
საბაზრო ეკონომიკა სულ უფრო ღრმად იჭრება ქვეყნის ეკონომიკისა და პოლიტიკის იმ სფეროებში, რომლებიც ტრადიციულად სახელმწიფოს ფუნქციონირების პრეროგატივას წარმოადგენდა. ადმინისტრაციულ-მბრძანებლური ეკონომიკის ბერკეტები წარსულს ჩაბარდა.
საბაზრო ეკონომიკა შეუქცევადია, როდესაც წინა პლანზე გამოდის საბაზრო ურთიერთობები და მისთვის დამახასიათებელი ტერიტორიული ერთეულებისა და ავტონომიური ფორმირებების, მათი მატერიალური, შრომითი და ფულადი რესურსების გამოყენების ეფექტიანობის შემფასებელი კრიტერიუმები.
გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოსათვის ყველა პირობა არსებობდა საბჭოთა კავშირის დასაშლელად – თითქმის მარაზმში გადასული საბჭოური პოლიტიკური წესრიგი, უკიდურესობამდე დაძაბული ურთიერთობები როგორც უმოკლეს პარტიულ ეშელონში, ასევე ქვეყნის სამეურნეო მმართველობის სისტემაში, ნორმად ქცეული კორუფცია, გაუმართლებელი პროტექციონიზმი და არაპროფესიონალიზმი, და საერთოდ, ყველა იმ საფუძვლის სრული მოშლა, რასაც სახელმწიფო ეყრდნობა.
საბჭოთა კავშირმა პერესტროიკა” მოუმზადებლად, გაუაზრებლად დაიწყო, რის გამოც მისმა რღვევამ პოსტსოციალისტური ქვეყნები, მათ შორის საქართველოც, უმძიმეს ეკონომიკურ პირობებში მოაქცია.
ეკონომიკური კავშირის მოშლა, რუსეთის იმპერიული ზრახვებისაკენ ლტოლვა, ეროვნებათაშორისი შუღლი, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა და სოციალისტური წარმოების წესისათვის დამახასიათებელი მანკიერებების აღზევება, 300-ათასიანი ლტოლვილთა შენახვა – აი, საკითხთა წრე, რომლებიც ართულებდა ქვეყანაში ეკონომიკური რეფორმების განხორციელებას.
მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ბაზარი თვითრეგულირებადია და მას შეუძლია სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე მართოს მთლიანად ქვეყნისა და რეგიონების ეკონომიკური და სოციალური განვითარება – საეჭვოა. როდესაც ახლო წარსულში სისტემური კრიზისის პირობებში განვითარების საბაზრო მოდელის ადეკვატური ფინანსური სისტემის ფორმირება საქართველოში წარიმართა მონეტარიზმის თეორიული კონცეფციის ბაზაზე, ძალიან ცუდი შედეგები მივიღეთ. საყურადღებოა ისიც, რომ ”საბაზრო ეკონომიკა წარმოადგენს არა მარტო პროგრესის, შესაძლებლობებისა და თვითრეალიზაციის წყაროს, იგი წარმოადგენს ადამიანთა დაუცველობის, შეშფოთებისა და ტანჯვა-წამების მიზეზებსაც.
საქართველოს მიერ არჩეული ”შოკური თერაპიის” გზა, რომელიც ითვალისწინებდა რადიკალური რეფორმების აბსოლუტური უმრავლესობის მოკლე პერიოდში განხორციელებას, ფაქტობრივად მარცხით დამთავრდა. თუმცა ქვეყანას სხვა გზა არ გააჩნდა.
არსებობს განსხვავებული მოსაზრებებიც. ”1992-1993 წლებში საქართველო იძულებული იყო, აერჩია რადიკალური რეფორმების – ”შოკური თერაპიის” გზა იმ ფუძემდებლური მიზეზების გამო, რომ რუსეთმა 1992 წლის იანვრიდან მოახდინა ფასების ლიბერალიზაცია, საქართველო რჩებოდა სამანეთო ზონაში, არ ჰქონდა ეროვნული ვალუტა, არც საერთაშორისო ვალუტების რეზერვები, რათა სწრაფად შემოეღო ეროვნული ვალუტა. სწორედ ამ ძირითადი მიზეზების გამო შემუშავდა რადიკალური და არა ევოლუციური რეფორმების მოდელი. ეს უკანასკნელი იმ პირობებში გამორიცხული იყო. რუსეთში უკვე დაწყებულ ლიბერალიზაციასთან დაკავშირებით, საჭირო იყო სწრაფი რეაქცია. ევოლუციური რეფორმების მცდელობაც კი ამ ფონზე მაშინვე გამოიწვევდა საქართველოს ეკონომიკის კრახს, გაცილებით უფრო მეტ სოციალურ ზიანს”3.
სწორედ თვითდინებაზე მიშვებული რეფორმების არადამაკმაყოფილებელი განხორციელების ნათელი მაგალითია ის, რომ პოსტსაბჭოთა სივრცეში ყოველმხრივი, სისტემური კრიზისი არსად არ ყოფილა ისეთი ღრმა და ხანგრძლივი, როგორც საქართველოში. მშპ-ის მოცულობა 1990 წლის დონის 40%-საც ვერ აღწევდა მაშინ, როდესაც ბელორუსიაში იგი 90%-ს მიუახლოვდა, თურქმენეთში – 80%-ს, ესტონეთში 80%-ს, ლატვიაში – 70%-ს, ლიტვაში – 65%-ს, რუსეთში – 65%-ს, ყაზახეთში – 65%-ს, აზერბაიჯანში – 55%-ს, სომხეთში – 60%-ს და ა.შ.
2004 წლამდე ქვეყანა ვერ გამოვიდა ფინანსური კრიზისიდან.
ამრიგად, ბაზრის პანაცეად წარმოდგენა, მოსაზრება მასზე, თითქოს იგი სახელმწიფოს ჩარევის მინიმიზაციის პირობებში მიაღწევს ოპტიმალურ ეკონომიკურ ზრდას, გადასინჯვას ექვემდებარება, განსაკუთრებით, ეკონომიკის გლობალიზაციის დომინირების პირობებში.
იდეალურია ის საბაზრო ეკონომიკა, სადაც საქონელი და მომსახურება ნებაყოფლობით, საბაზრო ფასებით ფულზე იცვლება. ასეთი სისტემა მაქსიმალურ მოგებას იღებს საზოგადოების არსებული რესურსებიდან, სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე. მაგრამ რეალურ სამყაროში არც ერთი ეკონომიკა სინამდვილეში არ შეესაბამება იდეალურ სამყაროს, რომელშიც ყოველგვარი სიძნელეების გარეშე მოქმედებს უხილავი ხელი. მართლაც, ყოველ საბაზრო სისტემას ნაკლოვანებები გააჩნია, რომლებიც ისეთ სოციალურ დაავადებებს იწვევენ, როგორიცაა: გარემოს ძლიერი დაბინძურება, უმუშევრობა და ფენებად – ღარიბებად და მდიდრებად დაყოფა.
ამ მიზნით, პრაქტიკულად, მსოფლიოს ყველა ქვეყნის მთავრობა, მიუხედავად იმისა, რამდენად კონსერვატიულია იგი, ცდილობს ეკონომიკის პულსის ხელში დაჭერას”5.
სავსებით მართებულია პროფ. ვლ. პაპავას მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ნაწილობრივ გადასინჯვას მაინც საჭიროებს ”საბაზრო სისტემაში სახელმწიფოს როლზე საყოველთაოდ მიღებული შეხედულებები”, იმის გამო, რომ სახელმწიფოს ეკონომიკური უნარი წარმოების მეხუთე ფაქტორია.
ბიზნესის წარმართვის პროცესში ძირითადი გადაწყვეტილებების მიღებით მეწარმე მოცემული კონკრეტული ფორმის საქმიანობის კურსს განსაზღვრავს. სახელმწიფოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები კი ეროვნული ეკონომიკის შემადგენელი ყველა ფორმის განვითარების სტრატეგიაზე ახდენს გავლენას”.
ის, რომ სახელმწიფომ თავის თავზე უნდა აიღოს ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის ფუნქცია, ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას, დასაქმებასა და ინფლაციის დონის შემცირებას.
უკანასკნელ წლებში სისტემური ტრანსფორმაცია, რომლის პოზიტიურ და ნეგატიურ შედეგებს განიცდის ქვეყანა, დაზღვეული არ არის ისეთი წინააღმდეგობრივი და ურთიერთგამომრიცხავი მოვლენებისაგან, როგორიცაა: კატაკლიზმები ეკონომიკისა და სოციალური ურთიერთობების სფეროებში, მოსახლეობის ცხოვრების დონის თანდათანობით გაუარესება, წარმოების დაბალი ტემპები და დეფიციტი, დისბალანსი მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის და სხვ.
ასეთ პირობებში მწვავედ დგას მატერიალური, შრომითი და ფინანსური რესურსების მობილიზაციისა და გამოყენების პრობლემა, რომელთა დაძლევის გარეშე საეჭვოა, მივიღოთ სასურველი შედეგები ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნებიდან.
ეროვნული ეკონომიკის დადამბლავების პროცესი დაიწყო ჯერ კიდევ საბჭოთა ხელისუფლების ეპოქაში, გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან, როდესაც დაიწყო ეროვნული ეკონომიკის იერარქიული მართვის სისტემის დეგრადაცია და ტრადიციული რეპრესიული მექანიზმის შესუსტება; წინა ეკონომიკური სისტემისათვის დამახასიათებელი შრომითი აქტივობის სტიმულების აღმოფხვრა; იურიდიული პირების განკარგულებაში დატოვებული მოგების წილის ზრდა და, შესაბამისად, ბიუჯეტის შემოსავლების შემცირება; მსოფლიო ბაზარზე ნედლეულისა და ენერგომატარებლების ფასების დაცემა; არასწორი ეკონომიკური პოლიტიკა და ეროვნული შემოსავლების დიდი ნაწილის სამხედრო მიზნებისათვის გამოყენება და სხვ. ამას ისიც დაემატა, რომ 90-იანი წლებიდან ფინანსური დისპროპორციის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი მოთხოვნის დაცემა გახდა.აქ ფიქსირებული პრობლემების დაძლევა შესაძლებელი გახდება მხოლოდ ფინანსური სტაბილიზაციით, ეს კი მოითხოვდა ეფექტიანი სახელმწიფო ფინანსური სისტემის შექმნისა და ფუნქციონირების აუცილებლობას.
იმასთან დაკავშირებით, რომ ფინანსური სისტემა წარმოადგენს ფინანსურ ურთიერთობათა სფეროების ერთობლიობას, ”რომლის პროცესში წარმოებს ფულად საშუალებათა ფონდების შექმნა და გამოყენება”, იგი ასრულებს ექვს საბაზო ფუნქციას:
1. დროში ფინანსური რესურსების ეკონომიკის ერთი დარგიდან მეორეში, ერთი რეგიონიდან მეორეში გადაადგილების წესებით უზრუნველყოფას;
2. რისკის მართვის წესებით უზრუნველყოფას;
3. ვაჭრობის განვითარებისათვის კლირინგისა და ანგარიშსწორების განხორციელების წესებით უზრუნველყოფას;
4. სხვადასხვა საწარმოებში შექმნილი ფინანსური რესურსების ნაწილის გაერთიანებისა და განაწილების მექანიზმით უზრუნველყოფას;
5. ფასების შესახებ ინფორმაციით უზრუნველყოფას და
6. სტიმულირების პრობლემების გადაწყვეტის წესებით უზრუნველყოფას.
საქართველოს ფინანსური სისტემის შექმნა და მისი ეფექტიანი ფუნქციონირება მოითხოვდა მთელი ფინანსური ურთიერთობების გარდაქმნა-რეფორმირებას საბაზრო ეკონომიკის მოთხოვნილებათა შესაბამისად. ამასთან, ფინანსური სისტემის რეფორმა საერთო სახელმწიფოებრივი და ეკონომიკური რეფორმების ორგანული ნაწილი უნდა გამხდარიყო, რომელიც დაფუძნებული იქნებოდა მათი განხორციელების ოპტიმალურ სტრატეგიაზე. პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში მიმდინარე ეკონომიკური რეფორმების ამოცანები დაიყვანება შემდეგ სამ ასპექტზე: ა) ეკონომიკაში სისტემური ცვლილებების განხორციელება ინსტიტუციური და სტრუქტურული გარდაქმნების ბაზაზე; ბ) ეკონომიკის ლიბერალიზაცია, ეკონომიკაში სახელმწიფოს როლის ოპტიმალურ დონემდე დაყვანა და გ) ფინანსური სტაბილიზაციის უზრუნველსაყოფი გარდაქმნები.
ქვეყანაში ფინანსური სტაბილიზაციის პროცესის დაჩქარება გაართულა რეფორმების კონცეფციის შექმნისა და მათი განხორციელებისათვის თეორიული ბაზის არარსებობამ. მარქსისტულ ეკონომიკურ მეცნიერებაში ფინანსური მეცნიერება განიხილებოდა მხოლოდ ნატურალურ-ნივთობრივი პროპორციების ფორმირების ინსტრუმენტად, სოციალისტური ეკონომიკური მეცნიერებისათვის უცნობი იყო ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის არსი და როლი ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფაში. ფინანსური ურთიერთობები მოქცეული იყო პოლიტიკური წნეხის ქვეშ და საზოგადოებრივი წარმოების ეფექტიანობა მოწყვეტილი იყო მოგების მაქსიმიზაციის მოთხოვნილებებისაგან. ფინანსური სტაბილიზაცია მეორეხარისხოვან როლს ასრულებდა და კავშირში არ იყო ეროვნული ეკონომიკის მდგრად განვითარებასთან.
საბაზრო ეკონომიკის ფორმირების პროცესში დამოუკიდებელი საქართველოს 1991 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი იყო სახელმწიფოს პირველი ფინანსური გეგმა, რომელიც ითვალისწინებდა ქვეყანაში შექმნილი მთელი საბიუჯეტო სახსრების საქართველოს ცენტრალურ ბიუჯეტში მობილიზაციას. ქვეყნის პირველი ხელისუფლების სურვილი – შეექმნა ეროვნული ეკონომიკის სტაბილიზაციისა და განვითარებისათვის მტკიცე ფინანსური ბაზა, ვერ განხორციელდა. მას ხელი შეუშალა ეკონომიკურმა კრიზისმა. ქვეყანაში გარდაქმნების ფასი ძალიან მაღალია. მას თან სდევს წარმოების ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ხანგრძლივი და ღრმა დაცემა თანამედროვე ისტორიაში – 1990-1994 წლებში. ამ მაჩვენებელმა 1996 წ-ს 1989 წ-ის დონის მხოლოდ 20 პროცენტი შეადგინა. სამრეწველო წარმოების დაცემა უფრო მეტი იყო. მართალია, 1995-1997 წ.წ. მთლიანი შიდა პროდუქტი კვლავ იზრდებოდა, შესაბამისად 2,4,11 და 11,3 პროცენტით, მაგრამ 1998 წ. მისი ზრდა მკვეთრად დაეცა – 2,9 პროცენტამდე, ხოლო სამრეწველო პროდუქციის წარმოება შემცირდა დაახლოებით 3 პროცენტით. ამასთან, 1998 წ-ის დასასრულს მოხდა ლარის მკვეთრი დევალვაცია, რასაც წინ უძღოდა მწვავე ფინანსური კრიზისი”9.
ქვეყანაში ეკონომიკური ზრდის ტემპების დაცემა გააღრმავა ისეთმა ნეგატიურმა მოვლენებმა, როგორიცაა: ფასების ზრდა, მოგების მასის შემცირება, შრომის ანაზღაურების დაბალი დონე და უმუშევრობის ზრდა. ამასთან, ”წინასწარ მოუმზადებლად და ნაჩქარევად განხორციელებულმა ეკონომიკურმა ლიბერალიზაციამ, განსაკუთრებით საყოველთაო დეფიციტის პირობებში ფასების ლიბერალიზაციამ, თანაც ქვეყანაში პრივატიზაციის პროცესის განხორციელებამ სისტემური კრიზისის პრობლემების გადაჭრისაგან მოწყვეტით, კიდევ უფრო გააძლიერა წარმოების დაცემის ტემპი და განუსაზღვრელი ვადით გადასწია სტრუქტურული რეფორმების გატარება”.
ღრმა ეკონომიკური კრიზისის პირობებში განვითარების საბაზრო მოდელის ადეკვატური ფინანსური სისტემის ფორმირება ქვეყანაში წარიმართა მონეტარიზმის თეორიული კონცეფციის ბაზაზე, რომელშიც გათვალისწინებული არ იყო საქართველოს ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური მდგომარეობის სპეციფიკა. როგორც აღვნიშნეთ, ხელისუფლებამ ეკონომიკური რეფორმირებისათვის აირჩია ”შოკური თერაპიის” გზა, რომელიც ითვალისწინებდა რადიკალური რეფორმების აბსოლუტური უმრავლესობის მოკლე პერიოდში განხორციელებას. რეფორმების განხორციელების სტაბილიზაციის პროგრამა აგებული იყო მკაცრ ფულად-საკრედიტო და საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკაზე, მაგრამ ამ უკანასკნელის განხორციელებაში სერიოზული ნაკლოვანებების დაშვების გამო ჩაიშალა ქვეყანაში საბიუჯეტო საქმიანობა.
1991 წლის ცენტრალური ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილი შესრულდა მხოლოდ 78,3%-ით, ხოლო საგასავლო ნაწილის გეგმა კი – 75,3%-ით. ასევე, სერიოზული ნაკლოვანებები იყო 1992, 1993 და 1994 წლების საბიუჯეტო შემოსავლების შესრულებაში. 1995 წლიდან საქართველოს ეკონომიკაში დაიწყო პოზიტიური ძვრები, მაგრამ სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლებისა და ხარჯების გეგმა 1995 წლიდან 2004 წლამდე არ შესრულებულა, რაზედაც ნათელ წარმოდგენას გვაძლევს ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი 1.
ქვეყნის ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში სერიოზული პრობლემები შექმნა 1998-1999 წლების საბიუჯეტო კრიზისმა, რამაც ერთხელ კიდევ დაგვარწმუნა მონეტარისტული თეორიის არარეალობაში. ”1998 წლის აგვისტოში გამწვავებულმა ფინანსურმა კრიზისმა დაადასტურა გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში მონეტარისტული მეთოდების თანამიმდევრული რეალიზაციის შეუძლებლობა და დასავლეთის სახელმწიფოთა ეკონომიკური პოლიტიკის მექანიკურად გადაღების მანკიერება”.
ქვეყნის ფინანსური სისტემის ტრანსფორმაციისა და გარდაქმნების გზები და საშუალებები რადიკალურად შეიცვალა ”ვარდების რევოლუციის” შემდეგ პერიოდში. ახალმა ხელისუფლებამ ფინანსური სისტემის რეფორმის ძირითად მიზნად დასახა ფინანსური რესურსების ფორმირებისა და გამოყენების ისეთი მექანიზმის დანერგვა, რომელიც ხელს შეუწყობდა ეროვნული შემოსავლის ეფექტიან განაწილებას და გადანაწილებას. ამით მიიღწეოდა საწარმოო ძალთა განვითარება, ეროვნულ ეკონომიკაში მოქმედი საბაზრო სტრუქტურების ფორმირება, ცხოვრების დონის ამაღლება, ქვეყნის ცალკეული რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეთა გამოთანაბრება.
ქვეყანაში ფინანსური სისტემის რეფორმის ზემოაღნიშნული ძირითადი მიზნის მისაღწევად უნდა შეიქმნას კონკრეტულ ღონისძიებათა კომპლექსური გეგმა, რომელიც გაითვალისწინებს: ყველა დონის ბიუჯეტებისა და ბიუჯეტგარეშე ფონდებისათვის ადეკვატური კონცეფციური საფუძვლების შემუშავებას; სახელმწიფო ფინანსების ყველა სეგმენტის ქვეყნის ეკონომიკაზე ზემოქმედების, ფინანსების და საგადასახდელო ბალანსის მდგომარეობის ობიექტურ შეფასებას; სახელმწიფოს აღმასრულებელი ორგანოების მიერ ქვეყანაში განხორციელებული ყველა ფინანსური ოპერაციის დაგეგმვას, შესრულების აღრიცხვასა და ანალიზს; ფინანსური ბაზრის ინფრასტრუქტურების ფორმირებას და ფუნქციონირების გაუმჯობესებას; ყველა დონის საბიუჯეტო მექანიზმის გარდაქმნას ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტად; ახალი პროექტების ობიექტური შეფასების მიზნით ბუღალტრული და აუდიტორული სტანდარტების შემუშავებას და კადრების მომზადებას და გადამზადებას.
როცა ვეხებით სახელმწიფო ფინანსური სისტემის რეფორმირებას, არ შეიძლება ყურადღების მიღმა დაგვრჩეს ფინანსური სისტემის სრულყოფის პრობლემები მიკროდონეზე.
როგორც ცნობილია, ეროვნული ეკონომიკის რეგულირება და სტიმულირება მიკროდონეზე ხორციელდება დეცენტრალიზებული ფინანსების დახმარებით, რომელსაც მიეკუთვნება საკუთრების სხვადასხვა ფორმის სამეურნეო სუბიექტების (სახელმწიფო, მუნიციპალური, სააქციონერო, კერძო და სხვ.) ფინანსები. ამ დონეზე ფინანსური სისტემის მიერ ფინანსური რესურსების მნიშვნელოვანი ნაწილის ფორმირება ხდება. სწორედ საკუთრების სხვადასხვა ფორმის საწარმოთა ფინანსების მდგომარეობაზე დიდად არის დამოკიდებული ქვეყნის ფინანსური მდგომარეობა.
სამეურნეო სუბიექტებს ფინანსური სისტემის რეფორმირების შედეგად მიცემული აქვს რეალური ფინანსური და სამეურნეო დამოუკიდებლობა. დამოუკიდებლად განკარგავს საქონლისა და მომსახურების რეალიზაციიდან ამონაგებს, მოგებას, ქმნის საწარმოო და სოციალურ ფონდებს, საინვესტიციო მიზნებისათვის იყენებს საკუთარი და ფინანსური ბაზრიდან მობილიზებულ რესურსებს.
ამასთან, არ შეიძლება არ აღინიშნოს ის პრობლემები, რომლებიც საწარმოებს ჯერ კიდევ გააჩნიათ გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში, კერძოდ, საბიუჯეტო მექანიზმის საწარმოო სექტორზე ნეგატიური ზემოქმედების პოზიციებიდან. ასევე, ჯერჯერობით უმნიშვნელოა ბიუჯეტის როლი საინვესტიციო პროცესების და ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნის საქმეში.
არადა, ეკონომიკური ზრდის უზრუნველსაყოფად ქვეყნის საბიუჯეტო პოლიტიკა მიმართული უნდა იქნეს საწარმოებისა და დარგების ფინანსური გაჯანსაღების პროცესის სახელმწიფო რეგულირებისაკენ, მათი საინვესტიციო პოტენციალის შესაქმნელად, ეროვნული ეკონომიკის სხვადასხვა სექტორებს შორის ფინანსური ურთიერთობების სრულყოფისათვის.
ეკონომიკის რეალური სექტორის ფინანსური მდგომარეობის გაჯანსაღებისათვის აუცილებელია: ფულად-საკრედიტო ურთიერთობების ნორმალიზაცია, ეროვნული ვალუტის სტაბილიზაცია, ფასწარმოქმნის სრულყოფა, სამეურნეო სუბიექტების და კომერციული ბანკების ლიკვიდობის ამაღლება.
ფინანსური სისტემის რეფორმების დანერგვის საქმეში სერიოზული წარმატებები იქნა მიღწეული ”ვარდების რევოლუციის” შემდგომ განვლილ პერიოდში. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პერიოდი არ გამოირჩევა ხანგრძლივობით, მაინც მნიშვნელოვანი შედეგებია მიღწეული. განვლილ 2004 წელს ეროვნულ ეკონომიკაზე უდიდესი გავლენა მოახდინა ახალი ხელისუფლების საბიუჯეტო პოლიტიკამ, რომელიც ქვეყანაში ფინანსური წესრიგის დასამყარებლად განხორციელებულ საგანგებო ღონისძიებებს ეყრდნობოდა. თანაც, საბიუჯეტო პოლიტიკაში ასახული იქნა ის რეფორმისტული ღონისძიებები, რომლებიც 10-12 წლის განმავლობაში ვერ განახორციელა წინა ხელისუფლებამ დანაშაულებრივი უნიათობის გამო. თუ წინამორბედი ხელისუფლება ფინანსური სისტემის რეფორმების ჩაშლისა და ქვეყანაში ნეგატიური მოვლენების აღზევების შედეგად პერმანენტულად ვერ ასრულებდა სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლების გეგმას, რის გამოც 1996-2003 წლებში ბიუჯეტის დეფიციტმა 1530 მლნ ლარს გადაამეტა, ახალმა ხელისუფლებამ საგადასახადო და საბაჟო ადმინისტრირების გამკაცრებით გადაჭარბებით შეასრულა სახელმწიფო ბიუჯეტის ყველა პარამეტრის დასახული საგეგმო დავალებები.
2004 წლიდან ძალაში შევიდა ”საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის შესახებ” კანონი, რომლითაც ძირფესვიანად შეიცვალა საბიუჯეტო მოწყობა. 1 იანვრიდან შემოღებულ იქნა კონკრეტული საბიუჯეტო კალენდარი, სიახლეებია საბიუჯეტო ანგარიშგების წესებსა და პროცედურაში, მნიშვნელოვნად შემცირდა საბიუჯეტო სუბიექტების რიცხოვნობა, გაიზარდა შუალედური რგოლების დამოუკიდებლობა მათი ფუნქციების განსაზღვრაში, ძირეულად შეიცვალა ბიუჯეტიდან სახსრების გამოყოფის მეთოდიკა. ამიერიდან უპირატესობა ენიჭება პროგრამულ დაფინანსებაზე გადასვლას, რითაც სახსრების ხარჯვა გამჭვირვალე გახდა, თანაც მიზნობრიობამ და ეფექტიანობამ წინა პლანზე წამოიწია.
აღნიშნულმა კანონმა გააუქმა სპეცსახსრების ინსტიტუტი და ხაზინაში დაიხურა საბიუჯეტო დაწესებულებების სპეციალური შემოსავლების ანგარიშები და აუთვისებელი სახსრები წარმართა ბიუჯეტში. საქართველოს ეროვნულ ბანკში დაიხურა 12500 სატრანზიტო ანგარიში და ხაზინაში გაიხსნა ერთიანი ანგარიში. ამით პირველად ქვეყანაში გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯი ფინანსური წესრიგის დასამყარებლად.
”საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის შესახებ” კანონის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ფინანსთა სამინისტრომ დამატებითი ნორმატიული აქტები და ბრძანებები გამოსცა, რომელთა ძალითაც სპეცსახსრების ანგარიშზე რიცხული სახსრები ჩაირიცხა არასაგადასახადო შემოსავლების ანგარიშზე. გამოიცა ბრძანება ”ცენტრალური ბიუჯეტის დაფინანსებაზე მყოფი ორგანიზაციების მიერ გაწეული ფასიანი მომსახურებიდან მიღებული შემოსავლების ბიუჯეტში ანგარიშსწორების წესის შესახებ”, რითაც სახსრების ხარჯვა გამჭვირვალე გახდა და მოისპო მათი არამიზნობრივად ხარჯვის შემთხვევები. 2004 წელს განხორციელდა სახელმწიფო ფინანსების მართვის სხვა მნიშვნელოვანი რეფორმები, რითაც მიღწეულ იქნა საბიუჯეტო სახსრების მობილიზაციისა და ხარჯვის მოქნილი და გამჭვირვალე მექანიზმის შექმნა.
უკანასკნელ პერიოდში ფასების სტაბილურობის შენარჩუნება სერიოზული სირთულეებით ხასიათდებოდა. ინფლაციურ ფონს ქმნიდა როგორც საშინაო, ისე საგარეო ფაქტორები. განსაკუთრებით ახალი მთავრობის მიერ დაწყებული ეკონომიკის ლეგალიზაციის პროცესი და საერთაშორისო ბაზარზე ენერგომატარებლებზე ფასების მნიშვნელოვანი ზრდა. მიუხედავად ამისა, 2004 წლის განმავლობაში სამომხმარებლო ფასების ინდექსი მხოლოდ 7,5%-ით გაიზარდა. საბაზრო ინფლაციის დაბალი ზრდის ტემპი განაპირობა ქვეყანაში მომხდარმა სასიკეთო გარდაქმნებმა და სწორმა ფულად-საკრედიტო პოლიტიკამ. თუმცა, 2005 წლის პირველი კვარტალის მონაცემებით, ინფლაციის დონემ 9,6%-ს მიაღწია. გაზაფხულის სტიქიურმა მოვლენებმა კიდევ უფრო დაამძიმა მდგომარეობა და სასიკეთო ძვრები არ იქნა მიღწეული სამომხმარებლო ფასების მდგომარეობაზე.
მიუხედავად იმისა, რომ გასულ წელს ქვეყანამ შეინარჩუნა ინფლაციის დაბალი ტემპი, მთელი რიგი ადგილობრივი ნაწარმისა და მომსახურების ფასები და ტარიფები იზრდებოდა, რამაც კიდევ უფრო გააუარესა მოსახლეობის ცხოვრების დონე. სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის მონაცემებით, ქვეყნის მოსახლეობის 52% სიღარიბის ზღვარზე ცხოვრობს, 14% კი ამ ზღვარს მიღმა იმყოფება.
2004 წელს საქართველოს სოფლის მეურნეობა არახელსაყრელმა ბუნებრივ-კლიმატურმა პირობებმა დიდად დააზარალა. 2003 წელთან შედარებით ხორბლეულის წარმოება 17,5 პროცენტით შემცირდა, სიმინდის – 11,2 პროცენტით, ციტრუსები კი – 35,8 პროცენტით. მთლიანობაში სოფლის მეურნეობაში შექმნილი დამატებული ღირებულება 6,7 პროცენტით შემცირდა, ხოლო ამ დარგის ხვედრითი წონა მშპ-ს მიმართ 3,1 პროცენტით დაეცა.
არახელსაყრელმა ბუნებრივ-კლიმატურმა პირობებმა განაპირობა სურსათზე საცალო ფასების ზრდა.
ამრიგად, ზოგიერთი სახის საქონლის ფასების მკვეთრი ზრდა განპირობებული იყო: საქმიანი აქტივობის ლეგალიზაციით, რაც დაუკვირვებადი ეკონომიკის შეზღუდვით და კონტრაბანდული საქონლის მნიშვნელოვანი შემცირებით გამოიხატა; იმპორტული საქონლის ეფექტიანი დაბეგვრით, როდესაც საბაჟო გადასახადის მნიშვნელოვანი ნაწილი სარეალიზაციო საქონლის ფასებზე დაემატა; საგადასახადო ადმინისტრირების რადიკალური გაუმჯობესებით და არახელსაყრელი კლიმატური პირობების შედეგად სოფლის მეურნეობის პროდუქტებზე ფასების ზრდით.
ქვეყნის ეკონომიკაზე ნეგატიურად მოქმედი ფაქტორების მიუხედავად, სახელმწიფო ბიუჯეტის ნაერთი შემოსავლების და გრანტების მოცულობამ მიაღწია 2283 მლნ ლარს, ანუ წინა წელთან შედარებით გაიზარდა 63,2%-ით. ნაერთი ბიუჯეტის შემოსავლების ხვედრითი წონა მშპ-ს მიმართ 14,2 პროცენტიდან 23,3 პროცენტამდე გაიზარდა12.
2004 წელს საგადასახადო შემოსავლების დავალება შესრულდა 103,7%-ით და მიაღწია 2158,3 მლნ ლარს. 2003 წელთან შედარებით გაიზარდა 50%-ით და მშპ-ს მიმართ გადასახადების წილმა 18,5%-ი შეადგინა. დიდი წარმატებები იქნა მიღწეული ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო გადასახადის მობილიზაციაში, საპროგნოზო მაჩვენებელთან შედარებით ზრდამ შეადგინა 9,9%. საშემოსავლო გადასახადის მობილიზებული მოცულობა წინა წელთან შედარებით 75,7%-ით გაიზარდა.
მოგების გადასახადის სახით ქვეყნის ნაერთ ბიუჯეტში შემოსული სახსრების მოცულობამ 162 მლნ ლარი შეადგინა და გეგმა გადაჭარბებით შესრულდა (104,9%), ხოლო წინა წელთან შედარებით ზრდამ 59,2% შეადგინა.
დამატებული ღირებულების გადასახადმა, რომლის წილი საგადასახადო შემოსავლების საერთო მოცულობაში 34,7%-ია, ნაერთ ბიუჯეტს მისცა 628,2 მლნ ლარი და გეგმა შესრულდა 101,3%-ით, ხოლო წინა წელთან შედარებით ზრდის ტემპმა 51,3% შეადგინა.
მიუხედავად იმისა, რომ აქციზის გადასახადის ზრდამ წინა წელთან შედარებით (ფაქტობრივი) 54,1%-ი შეადგინა, საპროგნოზო მაჩვენებლის მხოლოდ 98,4%-ს მიაღწია. სამაგიეროდ, საბაჟო გადასახადის სახით ბიუჯეტში მობილიზებულ იქნა 101,8 მლნ ლარი (102,2%) და 2003 წელთან შედარებით გაიზარდა 42,4%-ით.
არასაგადასახადო შემოსავლებმა (გრანტების ჩათვლით) 274 მლნ ლარს გადაამეტა, წარმატებით შესრულდა საპროგნოზო მონაცემები და 2003 წელთან შედარებით ზრდამ 55,4% შეადგინა.
სერიოზული წარმატებები იქნა მიღწეული სოციალური დაზღვევის ფონდის შემოსავალში. ფაქტობრივმა შესრულებამ 74,9 მლნ ლარი შეადგინა და საპროგნოზო მაჩვენებლის 114,9%-ია. წინა წელთან შედარებით ზრდის ტემპმა 40,9% შეადგინა.
ქვეყანაში განხორციელებული ფისკალური ღონისძიებების შედეგად სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულებაში მიღწეული ასეთი წარმატებების პარალელურად არ შეიძლება არ აღინიშნოს ის ნაკლოვანებები, რომლებიც ბიუჯეტის შედგენა-შესრულების პროცესს ახასიათებდა.
1. ნორმალურად ფუნქციონირებად ყველა სახელმწიფოს გამომუშავებული აქვს ბიუჯეტის საპროგნოზო პარამეტრების გამოანგარიშების მეცნიერულად დასაბუთებული წესი, რასაც ვერ ვიტყვით ჩვენი ქვეყნის მიმართ. 2003 წლამდე ეკონომიკის სამინისტრო ადგენდა ყოველწლიურ ინდიკატურ გეგმებს, რომლებიც საფუძვლად ედებოდა ბიუჯეტის შედგენისას საპროგნოზო მაჩვენებელთა გამოანგარიშებას. თუ როგორი იყო ამ გეგმის მაჩვენებელთა სისტემის ფაქტობრივი გამოყენება, ეს მედლის ერთი მხარეა, მაგრამ რას მივაღწიეთ ინდიკატური გეგმის შედგენაზე უარის თქმით? თუ გეგმის მაკეტი არარეალური იყო, მთავრობას ზომები უნდა მიეღო მათი შედგენის გასაუმჯობესებლად.
რა თქმა უნდა, შედეგმაც არ დააყოვნა და საქართველოს ფინანსთა სამინისტრომ 2004 წლის ბიუჯეტის შემოსავლების პროგნოზირებისას ვერ გაითვალისწინა ახალი ხელისუფლების მიერ განხორციელებული ქმედითი ღონისძიებები, რის გამოც შემოსავლების საბიუჯეტო სისტემის რეფორმების სფეროში დიდი გადაჭარბებით შესრულების შედეგად, იგი იძულებული გახდა, ორჯერ მიემართა პარლამენტისთვის და შეეტანა ცვლილებები ბიუჯეტის კანონში (2004 წლის აგვისტოს და დეკემბერში) 310 მლნ ლარის გადიდების მიზნით.
უფრო მეტიც, ქვეყნის პარლამენტმა 2005 წლის ბიუჯეტის პროექტი დაამტკიცა 2004 წლის დეკემბრის თვეში, მაგრამ ფინანსთა სამინისტროს მიერ 2005 წლის თებერვალში ბიუჯეტის პროგნოზირების დროს დაშვებული უზუსტობით გაუთვალისწინებელი შემოსავლების მიღების პროგნოზირებით, ბიუჯეტის კანონში შემოსავლების 450 მლნ ლარის მოცულობის გადიდების ცვლილებების შეტანა მოითხოვა.
ეს ფაქტები იმაზე მეტყველებს, რომ ქვეყანას ბიუჯეტის შედგენისას ყურადსაღები ხარვეზები გააჩნია. ამ მიმართულებით საქართველოს აღმასრულებელ ორგანოებს მუშაობის სერიოზულად გარდაქმნა მოუწევთ.
ამრიგად, ფინანსურ-საბიუჯეტო სისტემის რეფორმირებითა და გარდაქმნებით მიღწეული წარმატებები სახეზეა. 2004 წელს სახელმწიფოს მიერ მობილიზებულმა შემოსავლებმა პირველად გადააჭარბა ხარჯებს და ბიუჯეტი პროფიციტული იყო. მიუხედავად ამისა, 2004 წლის ბიუჯეტის კანონით გათვალისწინებული დეფიციტის დაფინანსების წყაროები (როგორც საშინაო, ისე საგარეო), მაინც მობილიზებულ იქნა.
დეფიციტის ზღვრული ოდენობის დაფინანსებისათვის საშინაო წყაროებიდან გათვალისწინებული 25,7 მლნ ლარის ნაცვლად მობილიზებულ იქნა 32,8 მლნ ლარი. რაც შეეხება ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების საგარეო წყაროებს, ნაცვლად საპროგნოზო 158,3 მლნ ლარისა, ფაქტობრივად მიღებულ იქნა 178,9 მლნ ლარის უცხოური სესხები. რა თქმა უნდა, ჩვენი ქვეყნის ფინანსური მდგომარეობა, არ იძლევა იმის საშუალებას, რომ უარი ვთქვათ უცხოურ შეღავათიან ფინანსურ დახმარებაზე, მაგრამ საჭირო კი არის, რომ ვერიდოთ სახელმწიფო ვალის ზრდის სტიმულირებას. მართალია, სახელმწიფოს მთლიანმა ვალმა 2004 წლის ბოლოსთვის მშპ-ს 43,9% შეადგინა, ნაცვლად 2003 წლის 54,4%-ისა, მაგრამ მიუხედავად ამისა, სახელმწიფო ვალის მოცულობა კვლავაც მაღალია და სახელმწიფო ბიუჯეტს 2,4-ჯერ აღემატება.
ჩვენი ქვეყნის ახალი ხელისუფლების ავტორიტეტის და ნდობის ამაღლებით მნიშვნელოვნად გაიზარდა საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციების და უცხოეთის ქვეყნების მიერ საქართველოსათვის გაცემული ინვესტიციური ხარისხის გრძელვადიანი, შეღავათიანი სესხების მოცულობა. პროგნოზირებული 113,8 მლნ ლარის ნაცვლად ქვეყანამ მიიღო 134,5 მლნ ლარის კრედიტი.
საქართველოში სერიოზული რეოფორმისტული ღონისძიებები განხორციელდა, ბიუჯეტით გათვალისწინებული ხარჯების დაფინანსებაში გამოიყო ძირითადი პრიორიტეტი. ეს უპირატესად შეეხო თავდაცვისუნარიანობისა და უშიშროების განმტკიცებას, აღებული სოციალური ვალდებულებების შესრულებას და ქვეყნის საგარეო და საშინაო ვალის მომსახურებას.
მაშინ, როდესაც 2003 წელს თავდაცვის სფეროს ხარჯების დასაფინანსებლად დაიხარჯა 60,4 მლნ ლარის საბიუჯეტო სახსრები, 2004 წელს ამ მიზნით გაღებულ იქნა 158,7 მლნ ლარი.
საზოგადოებრივი წესრიგის უზრნველყოფის მიზნით 2004 წელს ბიუჯეტიდან გამოიყო 237,4 მლნ ლარის დაფინანსება.
ჯანმრთელობის დაცვის სფეროს დაფინანსებას მოხმარდა 147,4 მლნ ლარი, მნიშვნელოვანი ასიგნებები (364,3 მლნ ლარი) გამოიყო სოციალური დაზღვევისა და სოციალური უზრუნველყოფის სფეროში.
განათლების ღონისძიებების დაფინანსებას მოხმარდა 65,3 მლნ ლარის საბიუჯეტო ასიგნებები.
ამრიგად, ფინანსური სისტემის სრულყოფისა და რეფორმების მიზანმიმართულად განხორცილების შედეგად რადიკალურად შეიცვალა ქვეყნის ფისკალური პოლიტიკა და მკვეთრად გაუმჯობესდა სახელმწიფო ფინანსების საკვანძო პარამეტრები, რამაც, თავის მხრივ, მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ქვეყნის მაკროეკონომიკურ მაჩვენებელთა სისტემაზე, რის გამოც ქვეყანაში სასიკეთოდ შეიცვალა საინვესტიციო პირობები. ფულად ბაზარზე მნიშვნელოვანი შემცირებით ხასიათდება საპროცენტო განაკვეთები, რაც უდავოდ პოლიტიკური სტაბილურობის და რისკების შემცირების შედეგია. ფინანსურ-საბიუჯეტო დისციპლინის განმტკიცებამ ხელისუფლებას საშუალება მისცა, მოეპოვებინა როგორც მოსახლეობის, ისე საერთაშორისო თანამეგობრობის ნდობა.