სავალუტო კრიზისების თეორიული ანალიზი

სამსონ ფხაკაძე

სავალუტო კრიზისი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც ნომინალური გაცვლითი კურსის იძულებითი (დევალვაციისგან განსხვავებით) მკვეთრი დაცემა. ფრენკელისა და როუზის დეფინიციით, გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ვალუტათა “სავალუტო კრიზისი (“currency crash) არის არანაკლებ 25%-იანი ნომინალური დევალვაცია, რაც აგრეთვე იწვევს დევალვაციის ტემპის არანაკლებ 10%-იან ზრდას საშუალო წლიური აღრიცხვით.

მაგრამ თუ სავალუტო კრიზისის ერთადერთ რაოდენობრივ ინდიკატორად მივიჩნევთ ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის შეცვლას, მაშინ გაუთვალისწინებელი დარჩება მრავალრიცხოვანი სიტუაციები, როდესაც ვალუტის გაცვლითი კურსი განიცდიდა მნიშვნელოვან დევალვაციურ წნეხებს, მაგრამ ცენტრალურმა ბანკმა შეძლო კურსის სტაბილურობის შენარჩუნება. შესაძლოა, ეს მოხერხდა რეზერვების არსებითი შეკვეცის ან საპროცენტო განაკვეთის იმ დონემდე მომატების ხარჯზე, რომელიც აზარალებს ეკონომიკის რეალურ სექტორს.
ხშირად ძნელია ზღვრის გავლება, უბრალოდ, სავალუტო ბაზარზე არსებული სიტუაციის გაუარესებასა და, მეორე მხრივ, სავალუტო კრიზისს შორის.
სავალუტო კრიზისების ძირითადი გამომწვევი მიზეზებია: არასწორი მაკროეკონომიკური პოლიტიკა, სუსტი სავალუტო-ფინანსური სტრუქტურა, გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესება, პოლიტიკური არასტაბილურობა. კრიზისის განვითარების უშუალო მიზეზი ხშირად სრულიად თვალსაჩინოა. ამგვარ ვითარებაში მკვლევარის ამოცანაა, რაოდენობრივად განსაზღვროს მითითებული მიზეზის ზემოქმედების ხარისხი და მოახდინოს მისი მოდელირება. მაგრამ ხშირად ძნელია, ცალსახად განისაზღვროს ერთი ცალკე აღებული ფაქტორი (ან ფაქტორთა ჯგუფიც კი), რომელიც პასუხისმგებელია კრიზისის ფორმირების საქმეში. უფრო მეტიც: მსოფლიო ეკონომიკისა და ფინანსური ბაზრის განვითარებასთან, გლობალიზაციის პროცესთა გაღრმავებასთან, კაპიტალის მობილურობის ზრდასთან ერთად თავს იჩენს ახალი, ადრე არარსებული ფაქტორები, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიონ სავალუტო ბაზარზე სიტუაციის დესტაბილიზაცია. შესაბამისად, იხვეწება სავალუტო კრიზისთა ანალიზის თეორიული მეთოდებიც. სავალუტო კრიზისების საყოველთაოდ აღიარებული მოდელებისა და ანალიზის მეთოდების საფუძვლები გადმოცემულია აიხენგრინის ნაშრომში (Eichengreen (1996), რომელშიც პირველად იქნა გამოყენებული ტერმინები “პირველი თაობის მოდელი და “მეორე თაობის მოდელი.
რ. ფლუდისა და კ.გარბერის, აგრეთვე – მ.ობსტფელდის სტატიები ცხადყოფს, რომ სავალუტო კრიზისის კლასიკური თეორია (“პირველი თაობის მოდელები) სავსებით უთავსდება წარმოდგენებს წონასწორობის მდგომარეობათა სიმრავლის შესახებ. ამასთან, წონასწორობის ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადასვლა შეიძლება გამოეწვია შემთხვევითი გარეშე შოკების (“ჭორფლის) მოქმედებას. ობსტფელდს იმ ვარაუდის საფუძველზე, რომ მოსალოდნელია (ნორმალურ პირობებში) შიდა კრედიტის ზრდა სავალუტო “მიბმის/მიმაგრების იმავდროული მხარადაჭერისას, გამოაქვს დასკვნა შესაძლო წონასწორობის ორი წერტილის არსებობის შესახებ. წონასწორობის ერთ-ერთ (ორიდან) მდგომარეობაში მოხვედრას განსაზღვრავს ბაზრის მონაწილეთა მოლოდინი ცენტრალური ბანკის მოქმედებასთან (“სპეკულაციური იერიშის შემთხვევაში) დაკავშირებით. შედეგად, ან “იერიში არასოდეს არ ხორციელდება და სავალუტო “მიმაგრების რეჟიმი არსებობს განუსაზღვრელად, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, ან თუ “იერიში ხორციელდება, ცენტრალურმა ბანკმა, შესაძლოა, ვერ შეძლოს “მიმაგრების შენარჩუნება.
მეორე თაობის მოდელებში1 (Obstfeld (1994), Cole Kehbe (1996)) ცენტრალური ბანკი აკეთებს რაციონალურ არჩევანს (შეინარჩუნოს თუ უგულებელყოს ფიქსირებული გაცვლითი კურსი) ორივე გადაწყვეტილების დადებითი და უარყოფითი შედეგების შეფასების საფუძველზე.
ერთ-ერთი აშკარა მიზეზი, რომელიც აიძულებს მთავრობას, უარი თქვას ფიქსირებულ გაცვლით კურსსა და დევალვაციაზე, შეიძლება იყოს ეროვნულ ვალუტაში ნომინირებული მნიშვნელოვანი სახელმწიფო ვალის არსებობა და ამ ვალუტის გაუფასურებისკენ სწრაფვა. მეორე მიზეზი შეიძლება იყოს უმუშევრობის მაღალი ხარისხი (ხშირად ეს განპირობებულია იმით, რომ ნომინალური ხელფასი ჯეროვნად მოქნილი არაა იმისთვის, რათა შემცირებულ იქნეს) და საწარმოო სიმძლავრეთა არასაკმარისი დატვირთვა, რასაც იწვევს ვალუტის მომატებული გაცვლითი კურსი და ხისტი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა. მეორე მხრივ, “მიმაგრებაზე უარის თქმას ყოველთვის თან სდევს ინფლაციის “აფეთქება, მთავრობის ვალდებულებებისადმი ნდობის დაკარგვა და უცხოურ ინვესტიციათა უკუდენა.
“მეორე თაობის მოდელებში ცენტრალური ბანკის გადაწყვეტილება, შეინარჩუნოს “მიმაგრების რეჟიმი ან მისცეს ვალუტას “თავისუფლად ცურვის შესაძლებლობა, განისაზღვრება მოგებისა და ხარჯების ურთიერთშეჯერებით რაციონალურ მოლოდინთა სამყაროში. ტიპურ მოდელებში ცენტრალური ბანკი ახორციელებს დანაკარგთა ფუნქციის მინიმალიზებას, რაც გულისხმობს შემდეგი მაჩვენებლების შეფასებას: უმუშევრობის უფრო მეტად ზრდა ან წარმოების უფრო მეტად შემცირება პოტენციურად შესაძლებელ დონესთან შედარებით; ინფლაციის მოსალოდნელი დონე, ხელისუფლებისადმი ნდობის შესუსტება. თვით “სავალუტო მიმაგრების ფაქტი მოწმობს, რომ ხელისუფლების მიერ ხორციელდება ნომინალური ტარგეტირების (რომელიც, ჩვეულებრივ, გამოიყენება ინფლაციის შეკავებისთვის) პოლიტიკა, მაგრამ ძალზე ძლიერი რეალური შოკის შემთხვევაში ცენტრალურ ბანკს შეუძლია, უარი თქვას მიმაგრებაზე. ამგვარი შოკის წარმოშობისას ცენტრალური ბანკი ადარებს “მიმაგრების შესანარჩუნებლად საჭირო ხარჯებს (განსახილველი მოდელების ჩარჩოებში – წარმოების და უმუშევრობის ზრდას) “მიმაგრებაზე უარის თქმასთან დაკავშირებულ ხარჯებთან (ინფლაციის ზრდა, ნდობის შემცირება). ბაზრის მონაწილეებს ესმით, როგორი არჩევანის წინაშე დგას ცენტრალური ბანკი და იმისდა მიხედვით, თუ, მათი ვარაუდით, რომელ გადაწყვეტილებას მიიღებს ბანკი – ისინი იწყებენ ან არ იწყებენ “სპეკულაციურ იერიშს.
სავალუტო კრიზისს საბოლოო ანგარიშში იწვევს სახელმწიფო ეკონომიკურ პოლიტიკათა ურთიერთშეუსაბამობა, რის გამოც შეუძლებელი ხდება ფიქსირებული კურსის შენარჩუნება გრძელვადიან პერსპექტივაში. ამ გაგებით, კრიზისის პირველადი მიზეზია ფუნდამენტური ეკონომიკური ფაქტორები. მაგრამ როდესაც კრიზისი გადადის მწვავე ფაზაში, დამკვირვებელს სრულიად სხვა სურათი წარმოუდგება. იმ ქვეყნის მთავრობას, რომელშიც დაიწყო სავალუტო კრიზისი, შეიძლება მიაჩნდეს, რომ ის მზად იყო, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში შეენარჩუნებინა ფიქსირებული კურსი. მთავრობა მართლაც ასე მოიქცეოდა, მაგრამ ის იძულებული გახდა, ჩაეტარებინა დევალვაცია, რადგან ფიქსირებული კურსის შესანარჩუნებლად საჭირო ხარჯები ძალზე გაიზარდა. 1990-იან წლებში სავალუტო კრიზისები განვითარებულ, აგრეთვე გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, ჩვეულებრივ, აზარალებდა ერთდროულად რამდენიმე ვალუტას. 1992-1993 წლებში კრიზისების სერიამ დააზარალა ქვეყნების ვალუტები ევროპაში. 1995-1996 წლებში სავალუტო-საფინანსო კრიზისი თავს დაატყდა აღმოსავლეთ აზიას, 1997 წლიდან რუსეთში დაიწყო ამგვარივე კრიზისი, რომელიც თავდაპირველად მიჩნეულ იქნა ფინანსური ბაზრების რეაქციად აზიის მოვლენებზე, შემდეგ კი მან ამ მოვლენებთან უშუალო კავშირი დაკარგა, დამოუკიდებლად განვითარდა და გამოიწვია (1998-1999წწ.) რუსული რუბლის მკვეთრი დევალვაცია და დსთ-ის სხვა ქვეყნების ვალუტათა კურსების მნიშვნელოვანი დაცემა. 1999წ. კრიზისულმა მოვლენებმა განაპირობა ბრაზილიური რეალის დევალვაცია. 1997-1999 წლებში მრავალი ქვეყნის ვალუტებს, მათ შორის, – ჩინურ იუანს დაემუქრა დევალვაციის საფრთხე.
კრიზისულ მოვლენათა გავრცელების ამ და სხვა შემთხვევათა ანალიზისთვის მეტად სასარგებლო აღმოჩნდა “კრიზისული ინფექციის (contagion) კონცეფცია. იმის გამო, რომ ეს კონცეფცია ჯერ კიდევ დამუშავების სტადიაშია, მასში მოცემული დეფინიციები ჯერ არაა გამყარებული და სხვადასხვა ნაშრომში სხვადასხვაგვარადაა გაგებული თვით განსახილველი საგანიც კი. საზოგადოდ, “კრიზისული ინფექციის გავრცელება განიმარტება, როგორც ერთი ქვეყნის ფინანსურ ბაზრებსა და ეკონომიკაში არსებული არასტაბილურობის ნეგატიური ზეგავლენა მეორე ქვეყნის (ან ქვეყნების ჯგუფის) ფინანსური ბაზრებისა და ეკონომიკის მდგომარეობაზე. ამ პროცესის ზეგავლენით შეიძლება ცვლილებები განიცადოს ეროვნული ვალუტების გაცვლითმა კურსმა, კომპანიათა აქციებისა და ობლიგაციების კოტირებებმა და საგადამხდელო ბალანსის მაჩვენებლებმა. “კრიზისული ინფექციის ეფექტებს წარმოშობს სხვადასხვაგვარი მიზეზები, რომელთაც მკვლევართა უმრავლესობა (Masson (1998), Forbes Rigobon (2002) ორ დიდ ჯგუფად აერთიანებს.
პირველი ჯგუფის მიზეზები უკავშირდება ეკონომიკათა თვალსაჩინო ფუნდამენტურ ურთიერთდამოკიდებულებებს. ურთიერთდამოკიდებულების არსებობა ამ შემთხვევაში იმას ნიშნავს, რომ ლოკალური ან გლობალური შოკები ვრცელდება ქვეყნებს შორის მათი ეკონომიკების რეალურ ან ფინანსურ სექტორთა კავშირების მეოხებით. ს. კალვომ და კ. რაინჰარტმა კრიზისის გავრცელების ამ ხერხს უწოდეს “ფუნდამენტური კრიზისული ინფექცია (fundamental-based contagion). კრიზისის გავრცელებას ქვეყნებს შორის ეკონომიკურ კავშირთა (რომლებიც ამა თუ იმ გზით განავრცობენ კრიზისის ზეგავლენას) არსებობის წყალობით უწოდებენ აგრეთვე “კრიზისის გადადინებას (spillover). გარკვეულ ქვეყნებში ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებელთა გაუარესება თითქმის ავტომატურად იწვევს ფუნდამენტურ მაჩვენებელთა გაუარესებას პარტნიორ ქვეყნებში.
მეორე კატეგორიაში შეტანილია კრიზისთა იმგვარი მიზეზები, რომლებსაც ვერ დავუკავშირებთ ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებელთა თვალსაჩინო ცვლილებებს. მათ იწვევს ინვესტორების ან სხვა ეკონომიკური აგენტების ქცევის შეცვლა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, “კრიზისული ინფექცია ასეთ შემთხვევაში ვრცელდება გლობალური შოკებისა და ფუნდამენტური ურთიერთდამოკიდებულებების არსებობისას (ან “კრიზისული ინფექციის ეფექტი შეინიშნება იმ შემთხვევაშიც, როდესაც ხდება ამ შოკებისა და ურთიერთდამოკიდებულებების ზეგავლენის ამსახველი ანალიზირებადი ემპირიული მონაცემების კორექტირება). მაგალითად, ერთი ქვეყნის ბაზრებზე დაწყებულმა კრიზისმა შეიძლება აიძულოს ინვესტორები, გაიტანონ თავიანთი აქტივები სხვა ქვეყნების ფინანსური ბაზრებიდან ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებელთა შესაბამისი ანალიზის გარეშე. “კრიზისული ინფექციის ეს ტიპი ხშირად განიხილება ისეთი “ირაციონალური ფენომენების კონტექსტში, როგორებიცაა ფინანსური პანიკა, “ჯოგური ქცევა, ნდობის დაკარგვა, რისკისადმი სწრაფვის შესუსტება. კრიზისის გავრცელების ამ ტიპს მკვლევარები უწოდებენ “წმინდა, ან ჭეშმარიტ კრიზისულ ინფექციას (pure or true contagion).
მაგალითად, აღმოსავლეთ აზიის კრიზისის დროს სავაჭრო ინტეგრაციის ხარისხი აშკარად არ იყო საკმარისი იმისთვის, რათა შესაძლებელი გამხდარიყო მიმდინარე მოვლენათა განმარტება მის საფუძველზე. ლათინური ამერიკის 1995წ. კრიზისის შემთხვევაში სავაჭრო კავშირები საერთოდ არაარსებით ფაქტორს წარმოადგენდა. მექსიკა არ იყო არც მნიშვნელოვანი ბაზარი, არც კონკურენტი მესამე მსოფლიოს ბაზრებზე არგენტინისთვის, მაგრამ ერთმა “პესოს კრიზისმა გამოიწვია მეორე კრიზისიც1.
კორსეტის გამოკვლევათა თანახმად (Corsetti et al. (1998)), კონკურენტულ დევალვაციათა ჯაჭვმა შეიძლება გამოიწვიოს “თამაშში ჩართული ქვეყნების ვალუტათა გაცვლითი კურსის დაცემა იმ დონეზე დაბლა, რომელიც განისაზღვრება ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებელთა თავდაპირველი გაუარესების მასშტაბით. უფრო მეტიც, თუ ქვეყნები უარს აცხადებენ თანამშრომლობაზე (არაკოოპერატიული “თამაშის შემთხვევა), მაშინ დევალვაცია უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თანამშრომლობის პირობებში (კოოპერატიული “თამაშის დროს). და თუ ფინანსური ბაზრების მონაწილეები ელიან, რომ ერთი ვალუტის კურსის შემცირებას მოჰყვება კონკურენტული დევალვაციის “თამაში, მათ გამოაქვთ თავიანთი ინვესტიციები ამ “თამაშში პოტენციურად მონაწილე ქვეყნებიდან. ის ფაქტი, რომ აღმოსავლეთ აზიის კრიზისის დროს დევალვაცია განიცადა თვით ისეთი ქვეყნების ვალუტებმა, როგორიც არიან ტაივანი და სინგაპური (თუმცა ეს დევალვაცია აუცილებელი არ იყო ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებელთა თვალსაზრისით), ადასტურებს მოცემული მოდელის სისწორეს.
აშკარაა, რომ კრიზისულ მოვლენათა გავრცელების სისწრაფესა და ხარისხს განსაზღვრავს ძირითადად ფინანსური ბაზრების ინტეგრაციის ხარისხი. რაც უფრო მაღალია რეგიონური ინტეგრაციის ხარისხი, მით მეტია ერთი ქვეყნის შიდა შოკების მეორე ქვეყანაში განფენის სისწრაფე; რაც უფრო მაღალია მსოფლიო ბაზრებში ეროვნული ბაზრების ინტეგრაციის ხარისხი, მით უფრო მკვეთრად აისახება გლობალური შოკების ზეგავლენა ეროვნული ეკონომიკის მდგომარეობაზე. და პირიქით, იმ ქვეყნებს, რომელთა ბაზრები იზოლირებულია (მაგალითად, ეროვნული ვალუტის კონვერტირებადობასთან დაკავშირებული შეზღუდვების წყალობით), ნაკლებად ემუქრება შოკურ ზეგავლენათა საფრთხე. ფინანსური ბაზრების ღიაობა ზრდის “ფუნდამენტური კრიზისული ინფექციის გავრცელების სისწრაფეს, თუმცა თვით ბაზრები არ წარმოადგენენ ამგვარი “ინფექციის წყაროს.
იმ სავალუტო კრიზისების დახასიათებისას, რომლებმაც 1990-იანი წლების მეორე ნახევარში დააზარალა ცალკეული ქვეყნები და ქვეყნების ჯგუფები, შეიძლება გამოვყოთ მათი შემდეგი სპეციფიკური (წინა წლების კრიზისებისგან განმასხვავებელი) თავისებურებები:
ხშირად სავალუტო კრიზისი წარმოადგენდა უფრო ზოგადი ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის ნაწილს, რამაც განაპირობა სავალუტო და ფინანსური კრიზისების, როგორც ურთიერთდაკავშირებული ფენომენების, ანალიზი2;
კრიზისები აზარალებდა იმ ქვეყნებსაც, რომელთა ფუნდამენტური ეკონომიკური მაჩვენებლები სერიოზულ შიშს არ იწვევდა კრიზისის დაწყებამდე.
აზიის კრიზისამდე თეორიასა და პრაქტიკაში დომინირებდა ეგრეთ წოდებული ლოუსონის დოქტრინა3 (დიდი ბრიტანეთის ფინანსთა მინისტრის, ნ. ლოუსონის საპატივცემულოდ), რომლის მიხედვით, ცენტრალურ ბანკს უნდა ეზრუნა მხოლოდ “თავის საკუთარ ფუნდამენტურ მაჩვენებლებხე (უპირველეს ყოვლისა – საბიუჯეტო დეფიციტსა და სახელმწიფო ვალზე). ამასთან, მიმდინარე ოპერაციათა ბალანსის დეფიციტი და დავალიანება, რომლებიც გამოიწვია კერძო სექტორის საქმიანობამ, უნდა დაერეგულირებინა საბაზრო მექანიზმებს, რადგან რაციონალურად მოქმედ ეკონომიკურ აგენტებს სავსებით შეუძლიათ, დამოუკიდებლად მიიღონ ოპტიმალური გადაწყვეტილებები – კერძოდ, საკუთარ ოპერაციათა რისკიანობის შეფასება. მაგრამ ამ კრიზისმა გამოააშკარავა, რომ:
ინვესტორებს ყოველთვის როდი ძალუძთ თავიანთ დაბანდებათა რისკის ადეკვატურად შეფასება;
ფინანსურ ბაზრებზე კრიზისული სიტუაციის შექმნისას ინვესტორები ელიან, რომ სახელმწიფო (ან საერთაშორისო ფინანსური ეკონომიკური ინსტიტუტები) ჩაერევა მოვლენათა განვითარებაში და დაეხმარება რთულ სიტუაციაში მოხვედრილ კომპანიებს;
თუ სახელმწიფოებრივი ჩარევა არ ხორციელდება, ინვესტორებს შიში ეუფლებათ და ისინი აუქმებენ თავიანთ დაბანდებებს, რითაც, ფაქტობრივად, უზრუნველყოფენ სავალუტო-საფინანსო კრიზისის განვითარებას.
შესაბამისად, ამ მოვლენათა განმარტებისთვის საჭირო გახდა ახალი თეორიული მოდელების აგება და ამჟამად უკვე შეიძლება, ვისაუბროთ “მესამე თაობის მოდელების ახალი კლასის შესახებ, რომელიც აღწერს, კერძოდ, აღმოსავლეთ აზიის ფინანსურ-ეკონომიკურ კრიზისსა და მის ზეგავლენას სხვა ქვეყნების ფინანსურ ბაზრებზე. კორსეტის ნაშრომში შემოთავაზებულია აზიის კრიზისის იმგვარი მოდელი, რომელიც ემყარება განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნების კომპანიათა მიერ უცხოური კრედიტების მოზიდვის “სუბიექტურ რისკს (moral hazard)4. მოდელში ამ ქვეყნების კომპანიები (ეკონომიკური აგენტები) მოქმედებენ იმ ვარაუდის საფუძველზე, რომ სახელმწიფო უზრუნველყოფს მათ ფინანსური მხარდაჭერით კრიზისის შემთხვევაში. მანამ, სანამ გარეშე კრედიტორები მზად არიან, გასცენ სესხები (იმ იმედით, რომ თვით კომპანიათა არაგადახდისუნარიანობის შემთხვევაში ვალებს მთავრობა დაფარავს), დაფინანსება შეიძლება გამიზნული იყოს დაბალშემოსავლიანი ან აშკარად საზარალო პროექტების განხორციელებისთვის, მაგრამ ზარალი ანაზღაურდება ახალი გარეშე კრედიტების მოზიდვით. ეს პროცესი, რომელსაც ირონიულად უწოდეს “მარადი ყვავილობა (overgreening), იწვევს საგადამხდელო ბალანსის მიმდინარე ოპერაციათა არამდგრადი (unsustainable) დეფიციტის ჩამოყალიბებას.
ამასთან, აუცილებელი არაა, რომ ბიუჯეტის დეფიციტი მაღალი იყოს. მაგრამ საბოლოო ანგარიშში უცხოური კრედიტების მოდინება წყდება, რაც აიძულებს მთავრობას, იკისროს კერძო სექტორის ვალდებულებათა გარანტის როლი. ამის შემდეგ თავისი გადახდისუნარიანობის შესანარჩუნებლად მთავრობა იძულებით ახორციელებს საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის მტკივნეულ რეფორმებს და შესაძლოა, მიმართოს ხარჯების ემისიურ დაფინანსებას. მაგრამ ამაზე უფრო ადრეც ეკონომიკურ აგენტებს უყალიბდებათ შესაბამისი ინფლაციური მოლოდინი, რაც, საბოლოო ანგარიშში, იწვევს სავალუტო კრიზისს, შემდეგ კი – სრულმასშტაბიან ფინანსურ-ეკონომიკურ კრიზისს. მთავრობას აღარ ძალუძს, წინააღმდეგობა გაუწიოს კრიზისულ მოვლენათა განვითარებას, რადგან სავალუტო რეზერვები საკმარისი არაა საიმისოდ, რომ უზრუნველყოს კერძო სექტორის ვალდებულებები და იმავდროულად – სტაბილურობა სავალუტო ბაზარზე. ამგვარად, სავალუტო და ფინანსური კრიზისები მჭიდროდაა დაკავშირებული ერთმანეთთან ჰიპოთეტურ განვითარებად ეკონომიკაში, რომელსაც ახასიათებს წარმოების დაბალი დონე (შესაძლოა, იმის გამო, რომ ეკონომიკა ეკონომიკური ციკლის ქვედა ფაზაშია), სავალუტო რეზერვების დაბალი დონე და “ცუდი ვალებით გადატვირთული ფინანსური სისტემა.
განსაკუთრებით საინტერესოა მოდელები, რომელთა დანიშნულებაა საერთაშორისო ინვესტორთა “ჯოგური ქცევის ეფექტთა განმარტება. კალვო და მენდოზა (Calvo, Mendoza (1997)) განიხილავენ მსოფლიო საფინანსო ბაზარს და ააშკარავებენ, რომ გლობალიზაცია და ინფორმაციის შეგროვებასა და გადამუშავებასთან დაკავშირებული ხარჯები აიძულებენ მენეჯერებს (რომლებიც ზრუნავენ, პირველ რიგში, იმაზე, რომ მათი ხელმძღვანელობით მომუშავე ფირმები არაფრით ჩამორჩებოდნენ კონკურენტებს), უფრო მიბაძონ უმრავლესობას, ვიდრე დამოუკიდებლად შეაგროვონ ინფორმაცია და იმოქმედონ მათ საფუძველზე შემუშავებული საკუთარი სტრატეგიის მიხედვით. ბრენამისა და კაოს ნაშრომში (Brennam, Cao (2001) აგებულ იქნა მოდელი, რომლის თანახმად, უცხოელ ინვესტორთა და ინვესტორ-რეზიდენტთა მიერ ინფორმაციის სხვადასხვა ოდენობით მოპოვებისას, პირველებს ყველა საფუძველი აქვთ იმისთვის, რომ გამოიტანონ “ინერციული – სტრატეგიები, რისი მეშვეობითაც მნიშვნელოვნად ზრდიან კრიზისის განვითარების ალბათობას.
აღმოსავლეთ აზიის საფინანსო-სავალუტო კრიზისმა გამოავლინა, რომ სავალუტო და სხვა ფინანსურ ბაზრებზე კრიზისულ მოვლენათა აღმოცენებისა და განვითარების თეორიული განმარტებები ჯერჯერობით არასრულყოფილია. გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში წარმოშობილი სავალუტო კრიზისების ანალიზისადმი თეორიული მიდგომის ნაკოლოვანებები ვლინდება, პირველ რიგში, იმაში, რომ თეორიები აშკარად ჩამორჩება სინამდვილეს.
არსებული თეორიები სავსებით დამაკმაყოფილებლად განმარტავენ განვლილ კრიზისებს, მაგრამ უმეტესწილად ისინი საკმარისი არაა ახალი კრიზისების პროგნოზირებისა და, მით უმეტეს, თავიდან აცილებისთვის. კერძოდ, აზიის კრიზისისა და მისი მომდევნო ლოკალური სავალუტო-საფინანსო კრიზისების წარმოშობა, მასშტაბი და სიღრმე წინასწარ არ იყო პროგნოზირებული მკვლევართა მიერ. უმეტეს შემთხვევებში სსფ-ს ანტიკრიზისული და სტაბილიზაციური პროგრამების რეალიზება ვერ მოხდა, რადგან განხორციელებული ღონისძიებები საკმარისი არ იყო კრიზისულ მოვლენათა აღსაკვეთად. უფრო მეტიც: ფონდს ბრალად დასდეს, რომ მისი რეკომენდაციები უფრო საზიანო იყო, ვიდრე – სასარგებლო.
გარდა ამისა, სავალუტო კურსის თეორიები “ნორმალურ სიტუაციაში და კრიზისულ მოვლენათა განვითარების შემთხვევაში ნაკლებად შეესაბამებოდა ერთმანეთს. ფაქტობრივად, ესაა საშუალო და გრძელვადიანი წონასწორობის მოდელთა ორი სრულიად განსხვავებული კლასი და, მეორე მხრივ, არსებული სტაბილურობის დარღვევის მოდელი.
სავალუტო კრიზისთა მოდელების განმარტებითი და პროგნოზული უნარის გასაძლიერებლად შეიძლება ჩავრთოთ მათში ის მაჩვენებლები, რომლებიც უფრო სრულად ასახავს ინვესტორთა არა მარტო მოკლევადიან, არამედ გრძელვადიან იმედებსა და პროგნოზებს – ქვეყნის მთელი შემდგომი განვითარების მიმართულების პროგნოზის ჩათვლით. კაპიტალის მოდინება გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, რაც კრიზისამდე მოხდა, მნიშვნელოვანწილად განპირობებული იყო ამ ქვეყნების განვითარების პოტენციალის მაღალი შეფასებით ინვესტორთა მიერ. ამასთან, სავალუტო კრიზისმა, ქვეყანათა უმრავლესობის მთავრობების მიერ ამ კრიზისის დაძლევის უუნარობამ, მათ მიერ ეროვნული ვალუტების გაცვლითი კურსის სფეროში და სხვა სფეროებში ადრე ნაკისრი ვალდებულებების უგულებელყოფამ (მათ შორის – რიგი ქვეყნებისა და მათი უმსხვილესი კომპანიებისა და ბანკების მიერ თავიანთი ვალების მომსახურების უუნარობამ) გამოიწვია ინვესტორთა პროგნოზების გაუარესება. ამგვარად, უშუალოდ სავალუტო კრიზისის შემდგომ ჩამოყალიბებული ვითარება, სხვა ნიშან-თვისებათა გარდა, ხასიათდებოდა იმითაც, რომ ინვესტორები ნაკლებად იყვნენ დაინტერესებულნი “განვითარებად ბაზრებში ფულის დაბანდებით.
ამისი ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი გახლდათ (კრიზისის შედეგად) ისეთი მნიშვნელოვანი, თუმცა ძნელად გაზომვადი ფაქტორის რღვევა, როგორიცაა ნდობა. ამასთან, თუ ცენტრალური ბანკი ახერხებს კრიზისულ მოვლენათა შეკავებასა და ნაკისრ ვალდებულებათა შესრულებას, ეს იწვევს ნდობის განმტკიცებას.