საერთაშორისო ინვესტიციები – გამოცდილება და პერსპექტივები საქართველოსათვის ბაზრის პირობებში

ლამარა ქოქიაური, გიორგი კურტანიძე

საერთაშორისო ეკონომიკური კავშირურთიერთობების ფართოდ განვითარებასთან დაკავშირებით ამჟამად ინვესტორს, რომელსაც თავისუფალი ფულადი სახსრები და მომგებიანად მათი განთავსების სურვილი აქვს, ინვესტიციების პორტფელის შექმნა შეუძლია როგორც ეროვნულ ბაზარზე, ისე სხვა ქვეყნების ეროვნულ ბაზრებსა და ევრობაზარზე ვაჭრობაში არსებული ფასიანი ქაღალდებისაგან.

ეროვნულ ბაზრებზე ვაჭრობენ, ჯერ ერთი, ეროვნული ემიტენტების ფასიანი ქაღალდებით, რომლებიც ეროვნული ვალუტითაა ნომინირებული. მათ მიეკუთვნება სახელმწიფოს, ხელისუფლების რეგიონული და ადგილობრივი ორგანოების და ეროვნული სააქციო საზოგადოებების ფასიანი ქაღალდები.

მაგალითად, პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში ინვესტორებს სახსრების დაბანდება შეეძლოთ შემდეგ ფასიან ქაღალდებში:
კომპანიებისა და კომერციული ბანკების აქციები;
სახელმწიფოს მოკლევადიანი ობლიგაციები;
სახელმწიფოს გრძელვადიანი ობლიგაციები;
ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ობლიგაციები.
აფასიან ქაღალდებში ინვესტიციებს მთელი რიგი უპირატესობები აქვს:
ემიტენტების შესახებ საკმაოდ სრული ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობა;
საფონდო და ფულის ბაზრების შესახებ საკუთარი სტატისტიკის წარმოების შესაძლებლობა:
მხოლოდ ეროვნული ვალუტის გამოყენება, რაც გამორიცხავს სავალუტო გაცვლის რისკს;
საზღვარგარეთ ინვესტირებასთან დაკავშირებული დამატებითი ხარჯების არქონა;
საგადასახადო და სხვა უპირატესობების შესაძლებლობა რეზიდენტი ინვესტორებისათვის არარეზიდენტ ინვესტორებთან შედარებით.

მაგრამ მხოლოდ ზემოჩამოთვლილი ფასიანი ქაღალდების შეძენა არ იძლევა ინვესტიციების დივერსიფიცირების შესაძლებლობას იმისათვის, რომ შემცირდეს რისკი ეროვნული საფონდო ბაზრის შემოსავლიანობის საერთო დაქვეითების შემთხვევაში, ან შემოსავლიანობა მეტი იყოს ეროვნული ბაზრის შემოსავლიანობასთან შედარებით. გარდა ამისა, ამჟამად პრაქტიკულად ყველა ეროვნული ბაზარი უცხოელი ინვესტორების არსებობის გამო ინვესტიციების მსოფლიო ბაზრის განუყოფელი ნაწილი ხდება, აქედან გამომდინარე ყველა დადებითი და ურაყოფითი შედეგით. ამიტომ შეუძლებელია მთლიანად ვიყოთ დაზღვეული ეროვნული ფასიანი ქაღალდების კურსის იმ დროებითი დაცემისგან, რასაც შიდა ეკონომიკური და პოლიტიკური ვითარება კი არ იწვევს, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ გარე ფაქტორები.

მეორე, ეროვნულ ბაზრებზე შესაძლოა, ვაჭრობდნენ უცხოელი ემიტენტების ფასიანი ქაღალდებით, რომლებიც უცხოური ვალუტითაა ნომინირებული. მაგალითად, ის იაპონური ან ამერიკული კომპანიები, რომლებსაც თავიანთი საქმიანობის დასაფინანსებლად შვეიცარიული ფრანკები სჭირდებათ, შვეიცარიის ბაზარზე უშვებენ ფრანკებით ნომინირებულ თავიანთ ობლიგაციებს. ასეთი ინვესტიციების უპირატესობაა მათი უფრო მაღალი ხარისხის მიღება უფრო მაღალი შემოსავლიანობის ან შესაბამისი ქაღალდების უფრო დაბალი რისკის შემთხვევაში. მაგრამ არსებობს ნაკლოვანებებიც, რომლებიც უკავშირდება ემიტენტების შესახებ ინფორმაციის მიღების სირთულეებს ან ინვესტორის ვალუტის მიმართ ემიტენტის ვალუტის დაცემის რისკს, რადგან ასეთი ფასიანი ქაღალდების კურსს ეროვნულ ბაზარზე განსაზღვრავენ ვალუტების გაცვლის კურსის გათვალისწინებით.

მესამე, ეროვნულ ბაზრებზე შესაძლოა, ვაჭრობდნენ ეროვნული ემიტენტების იმ ფასიანი ქაღალდებით, რომლებიც უცხოური ვალუტითაა ნომინირებული.

ინვესტიციების პორტფელში ასეთი ფასიანი ქაღალდების შეტანის უპირატესობაა დამატებითი შემოსავლის მიღების შესაძლებლობა უცხოური ვალუტის კურსის აწევის შემთხვევაში. ნაკლია დამატებითი რისკი იმის გამო, რომ შესაძლებელია უცხოურ ვალუტაზე ოპერაციების ადმინისტრაციული შეზღუდვების შემოღება ან ინვესტიციების ვალუტის კურსის დაწევა.

ამა თუ იმ ქვეყნის ინვესტორების მიერ სხვა ეროვნულ ბაზრებზე ან ევრობაზარზე ფასიანი ქაღალდების შეძენა წარმოადგენს საერთაშორისო ინვესტიციებს, რისი განხორციელების დროსაც აუცილებელია მათი შემდეგი თავისებურებების გათვალისწინება:
1) ფსიქოლოგიური ბარიერები;
2) საინფორმაციო სირთულეები;
3) იურიდიული სირთულეები;
4) დამატებითი ხარჯები;
5) საერთაშორისო ინვესტიციების რისკები;
6) საერთაშორისო ინვესტიციების უპირატესობები.

1) ფსიქოლოგიური ბარიერები. საერთაშორისო ინვესტიციებთან დაკავშირებულ ფსიქოლოგიურ ბარიერებს უფრო ხშირად განაპირობებს სხვა ქვეყნების ეკონომიკის, პოლიტიკისა და კულტურის, აგრეთვე, უცხო ენების, ფინანსების ბაზრებზე მიმდინარე ვაჭრობისა და ანგარიშგების წესის და ა.შ. ცუდად ცოდნა. ინსტიტუციური ინვესტორები თავიანთ საერთაშორისო ინვესტიციებს ხშირად ახორციელებენ შესაბამისი ეროვნული ბაზრების ბროკერების მეშვეობით, ბევრი კერძო ინვესტორი კი ჯერ კიდევ ფრთხილად ეკიდება საერთაშორისო ინვესტიციებს.

2) ინფორმაციული სირთულეები. უცხოეთის ბაზრებისა და უცხოელი ემიტენტების შესახებ ინფორმაციის მიღება ისევე დაწვრილებით, როგორც ეს მისი ეროვნული ბაზრის მონაწილეების შესახებ შეუძლია ინვესტორს, შესაძლოა, გარკვეულ სირთულეებს უკავშირდებოდეს. თუმცა, ამჟამად მრავალი უცხოელი ბროკერი ფინანსური ანალიზის მუდმივად განახლებად მონაცემებს უზრუნველყოფს საერთაშორისო ბაზრებზე გაყიდვაში არსებული უცხოური აქციების უმეტესობაზე. ამერიკელი, იაპონელი და ევროპელი ბროკერები ასევე უზრუნველყოფენ ინფორმაციას კომპანიების მოსალოდნელ შემოსავლებზე და დროის რეალურ მასშტაბში მომუშავე კომპიუტერული სისტემებით აძლევენ რჩევებს ინვესტორებს. დიდძალ ასეთ ინფორმაციას აქვეყნებენ ეროვნულ და ინგლისურ ენებზე. კომპიუტერულ საინფორმაციო სისტემებში შენახულია ასევე მონაცემები მსოფლიო საბაზრო ფასებზე. მათ მიეკუთვნება ისეთი ცნობილი საერთაშორისო საინფორმაციო სისტემები, როგორიცაა ღეუტერს, Bლოომბერგ, თელერატე, რომლებიც შეიცავენ სიახლეებსა და ფასებს ცალკეული ბაზრებისა და ფასიანი ქაღალდების მიხედვით.

3) იურიდიული სირთულეები. ამა თუ იმ ქვეყანაში შესაძლოა, უცხოელ ინვესტორებს იურიდიული სირთულეები შეექმნათ მათი კაპიტალის განთავსებისა და სამშობლოში მისი დაბრუნების, აგრეთვე მიღებული შემოსავლის გადატანის დროს. ამასვე ეკუთვნის დაბეგვრის თავისებურებები.

ინვესტირების დროს, ჩვეულებრივ, შემდეგ გადასახადებს ახდევინებენ: ოპერაციაზე; კაპიტალის ნამატზე; კაპიტალიდან მიღებულ შემოსავალზე (აქციებიდან მიღებული დივიდენდები და ობლიგაციებიდან მიღებული პროცენტები).

ოპერაციაზე დაწესებული გადასახადი შესაძლოა, გარიგების მოცულობის პროპორციული იყოს. მაგალითად, შვეიცარიაში ფასიან ქაღალდებზე შესრულებული ოპერაციისთვის ფედერალური მოსაკრებელი მათი მოცულობის 0,09%-ია. რუსეთში ეს გადასახადი კორპორაციულ ფასიან ქაღალდებზე 0,3%-ია და 0,1% – სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებზე. იმ ქვეყნებში, სადაც ბროკერები საკომისიოს იღებენ, ეს გადასახადი საკომისიოების პროპორციული შეიძლება იყოს. ზოგიერთ ქვეყანაში გარიგებაზე ფიქსირებული გადასახადია დაწესებული. ოპერაციაზე დადგენილი გადასახადი, ჩვეულებრივ, მცირეა სხვა გადასახადებთან შედარებით1.

კაპიტალის ნამატი (ქაღალდის გაყიდვის ფასსა და მისი ყიდვის ფასს შორის არსებული სხვაობა), ჩვეულებრივ, ინვესტორის ქვეყანაში იბეგრება იმისდა მიუხედავად, თუ სად იყო ინვესტიციები, ე.ი. შიდა და საერთაშორისო ინვესტიციები ამ მხრივ ერთნაირად იბეგრება.

უცხოურ ინვესტიციებზე მიღებულ შემოსავალს ერთი ქვეყნის იურიდიული პირი უხდის სხვა ქვეყნის რეზიდენტს. ეს ხშირად წარმოშობს კონფლიქტს ეროვნულ იურისდიქციებს შორის, რადგან შესაძლებელია, ამ შემოსავლის დაბეგვრა ორივე ქვეყანას სურდეს, რაც ორმაგ დაბეგვრას გამოიწვევს. ამის თავიდან ასაცილებლად იდება საერთაშორისო შეთანხმებები, რომელთა თანახმად, ინვესტორი ინვესტიციების ქვეყანაში იღებს შემოსავალს დაკავებული გადასახადის გამოკლებით და აგრეთვე საგადასახადო კრედიტს. ინვესტორის ქვეყანაში იბეგრება უცხოური შემოსავლების მთლიანი სიდიდე, მაგრამ ამ გადასახადის სიდიდე მცირდება საგადასახადო კრედიტის ზომით, ე.ი. ინვესტიციების ქვეყანაში დაკავებული გადასახადის სიდიდით. ობლიგაციებიდან მიღებული შემოსავლებისათვის უმრავლეს ქვეყნებსა და ევრობაზარზე გადასახადს არ აკავებენ, მაგრამ აქციების უმრავლეს ბაზრებზე გადასახადი არსებობს.

4) დამატებითი ხარჯები. საერთაშორისო ინვესტიციებთან, ჩვეულებრივ, დაკავშირებულია დამატებითი ხარჯები, რომლებიც მოიცავს:
შუამავლებისთვის განკუთვნილ უფრო მაღალ საკომისიოებს უცხოეთის ბაზრებზე;
უფრო დიდ გადასახადს გარიგებათა გაფორმებისთვის;
უფრო დიდ გადასახადს საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელების მმართველებისათვის.

საფონდო ბირჟების დილერებს საკომისიოების აღება სხვადასხვა ფორმით შეუძლიათ – მოლაპარაკებული ოდენობით, ფიქსირებულად – დაწესებული სკალის მიხედვით, ან ყიდვისა და გაყიდვის ფასებს შორის სხვაობის (ბიდ-ასკ – სპრედის) სახით. აქციებზე გარიგებების დროს საკომისიოები აშშ-ში დაბალია – ჩვეულებრივ, 0,18% მსხვილ გარიგებათა დროს; სხვა ქვეყნებში ისინი უფრო მაღალია და 0,3-დან 1%-მდე აღწევს. ობლიგაციებზე გარიგებების დროს საკომისიოების საშუალო სიდიდის განსაზღვრა გაძნელებულია, რადგან მას, ჩვეულებრივ, განსაზღვრავენ ყიდვისა და გაყიდვის ფასებს შორის სხვაობის სახით, რაც კონკრეტულ ობლიგაციებზე გარიგებათა მოცულობაზეა დამოკიდებული. მთლიანობაში, ობლიგაციებზე გარიგებათა დროს საკომისიოების სიდიდე ყველა ბაზარზე მცირეა.

გარიგებათა გაფორმების გადასახადი საერთაშორისო ინვესტიციების დროს მაღალია, რასაც განაპირობებს აღრიცხვისა და ანგარიშგების მრავალვალუტიანი სისტემა და საანგარიშსწორებო სისტემის სტრუქტურის შესაძლო სირთულე. ზოგიერთ ქვეყანაში არსებობს ერთიანი კლირინგული გადასახდელის მქონე იაფი და ეფექტიანი ცენტრალიზებული საანგარიშსწორებო სისტემები. მთლიანობაში ზემოაღნიშნულმა გადასახადმა აქტივების ღირებულების 0,1%-ზე მეტს შეიძლება მიაღწიოს.

საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის მართვისათვის დაწესებული გადასახადი, ჩვეულებრივ, უფრო მეტია, ვიდრე ეროვნულისა. ამას განაპირობებს:
მონაცემთა საერთაშორისო ბაზა;
საერთაშორისო ბაზრის გამოკვლევები;
სხვადასხვა ქვეყანაში სააღრიცხვო სისტემების განსხვავებულობა;
კომუნიკაციების ღირებულება (საერთაშორისო ტელეფონი, კომპიუტერული ქსელები, საზღვარგარეთ მოგზაურობა).

ასეთი ხარჯები, ჩვეულებრივ, აქტივების ღირებულების 0,1-0,3%-ით აღემატება ეროვნული ინვესტიციების პორტფელის მართვის ხარჯებს.

5) საერთაშორისო ინვესტიციების რისკები. საერთაშორისო ინვესტიციებთან დაკავშირებული რისკები მოიცავს, პირველ რიგში, ეროვნული ბაზრების იმ რისკებს, რომლებიც საერთოა ყველა ინვესტორისათვის – რეზიდენტისა თუ არარაზიდენტისათვის. ამასთან, განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნების ინვესტორები საერთაშორისო ინვესტიციების დროს შეიძლება წააწყდნენ ისეთ რისკებს, რომლებიც მათ ეროვნულ ბაზრებზე არ არსებობს; მეორე, საერთაშორისო ინვესტიციების დროს არარეზიდენტებისათვის არსებობს დამატებითი რისკები, რომლებიც უკავშირდება მათ საქმიანობასა და კაპიტალის და მოგების გატანაზე დამატებითი შეზღუდვების შემოღებას; მესამე, ნებისმიერი საერთაშორისო ინვესტიციის თავისებურებაა უცხოური ვალუტების კურსის დაცემის რისკი, რაც იწვევს ინვესტიციების შემოსავლიანობის შემცირებას ინვესტორის ვალუტაზე გადაანგარიშებით.

6) საერთაშორისო ინვესტიციების უპირატესობები. აღნიშნული სირთულეებისა და რისკების მიუხედავად, საერთაშორისო ინვესტიციების მოცულობა ერთობ მაღალია და გამუდმებით მატულობს. მაგალითად, მსოფლიოს ყველა ძირითადი კორპორაციის აქციების კოტირება მრავალი ქვეყნის ბირჟებზე ხდება. მსხვილი კორპორაციები, აგრეთვე, მთავრობები და ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოები ფულად სახსრებს სესხულობენ სხვა ქვეყნებში ან ევრობაზარზე თავიანთი ფასიანი ქაღალდების გამოშვების გზით. კერძო ინვესტორებიც აფართოებენ თავიანთი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მოცულობას. ბოლოს, არსებობს მნიშვნელოვანი ფინანსური სახსრების მქონე საერთაშორისო საფინანსო ჯგუფები და ამ სახსრებს ისინი აბანდებენ საერთაშორისო ბაზრის იმ სეგმენტებში, სადაც ყველაზე მეტი შემოსავლის მიღებაა შესაძლებელი.

საერთაშორისო ინვესტიციების ფართოდ განვითარება იმან განაპირობა, რომ ისინი იძლევა უფრო მეტი ხარისხის მიღების შესაძლებლობას – მეტ შემოსავლიანობასა და ნაკლებ რისკს წმინდა ეროვნულ ინვესტიციებთან შედარებით. ყოველი ეროვნული ბაზრის ფასიან ქაღალდებს აქვს მათი კურსის ერთდროულად აწევის ან დაწევის ტენდენცია, რადგან მათზე ერთნაირად მოქმედებს ეროვნული ეკონომიკური და პოლიტიკური პირობები – ფულის მასის მოცულობა და დინამიკა, საპროცენტო განაკვეთების ცვლილება, სახელმწიფოს ფულადი და საგადასახადო პოლიტიკა და ა.შ. ამასთან, შესაძლებელია ისეთი სიტუაციები, როცა ამა თუ იმ მიზეზის გამო ერთი კლასის ფასიანი ქაღალდების (მაგალითად, აქციების) ფასების დაცემის დროს სახელმწიფოს მიერ გატარებული ღონისძიებები ხელს უწყობს კაპიტალის გადადინებას მეორე სეგმენტში (მაგალითად, სახელმწიფოს ფასიან ქაღალდებში), რათა არ მოხდეს მისი გადინება ეროვნული ბაზრიდან. ამას თან მოსდევს ეროვნული ვალუტის კურსის დაცემა. ამგვარად, ინვესტიციების წმინდა ეროვნული პორტფელის დროს შესაძლებელია მისი ხარისხის შენარჩუნება ან ამაღლებაც კი (შემოსავლიანობის გადიდება და რისკის შემცირება) შესაბამისი რესტრუქტურიზაციის გზით. ამის მიუხედავად, ეროვნული პორტფელის შემოსავლიანობა არ შეიძლება უფრო მეტი იყოს, ვიდრე ეროვნული ბაზრის ყველაზე უფრო შემოსავლიანი სეგმენტების შემოსავლიანობა, რასაც, საბოლოო ანგარიშით, ეროვნული ეკონომიკის მდგომარეობით განსაზღვრავენ.

ამასთან, სხვადასხვა ქვეყნის ეროვნულ ბაზრებს ფარდობითი დამოუკიდებლობა აქვთ და მზარდი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ფასიან ქაღალდებში დაბანდებამ მეტი შემოსავლიანობა შეიძლება მოიტანოს. საერთაშორისო ინვესტიციების დამატებითი შემოსავლიანობა უკავშირდება ინვესტიციების ვალუტების კურსის აწევის შესაძლებლობას ინვესტორის ვალუტის მიმართ.

უფრო მაღალი შემოსავლიანობის მიღების შესაძლებლობასთან ერთად, საერთაშორისო ინვესტიციებს მათი პორტფელის უფრო ნაკლები რისკის უზრუნველყოფაც შეუძლიათ. ეს იმის გამოც ხდება, რომ ქვეყნების მეურნეობები არათანაბრად ვითარდება და თუკი აქციათა რომელიმე ეროვნული ბაზარი დაეცემა, სხვები გაიზრდება. გამოცდილი ინვესტორი იყიდის იმ ბაზრებზე, რომლებიც, მისი აზრით, მზარდია და უყურადღებოდ დატოვებს იმ ბაზრებს, რომლებიც შესაძლოა დაეცეს. საერთაშორისო ინვესტიციების რისკის შემცირება ჩვეულებრივ ინვესტორს შეუძლია პორტფელის დივერსიფიკაციის, ე.ი. სხვადასხვა ეროვნული ბაზრის ფასიანი ქაღალდების შეძენის გზით.

ცხადია, საერთაშორისო კავშირების და მსოფლიო ეკონომიკის ინტერნაციონალიზაციის ზრდასთან ერთად იზრდება ეროვნული მეურნეობების ურთიერთდამოკიდებულება, რამაც მათი საერთო დაცემა შეიძლება გამოიწვიოს ამა თუ იმ ზომით. და მაინც, ამ მეურნეობათა ფარდობითი დამოუკიდებლობა მათი საფონდო ბაზრების ასეთსავე დამოუკიდებლობას განაპირობებს, რასაც პრაქტიკაც ადასტურებს. როგორც ფინანსურ პრესაში მოყვანილი მონაცემების შედეგები გვიჩვენებს, მთლიანობაში იმ მსოფლიო პორტფელის რისკი (ფასების ცვალებადობა), რომლის სტრუქტურა ყველა ეროვნული ბაზრის საბაზრო კაპიტალიზაციის სტრუქტურას შეესაბამება, პრაქტიკულად ყოველი ეროვნული საბაზრო პორტფელის რისკზე ნაკლებია.

საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის თავისებურება, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არის სავალუტო რისკი. ქვეყნების მიხედვით საკმაოდ კარგად დივერსიფიცირებულ პორტფელში, როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, ეს რისკი მაინც მნიშვნელოვნად ნაკლებია ეროვნული ბაზრების რისკებზე, რადგან ერთი წყება ვალუტების დაცემა მოასწავებს მეორეთა გაძლიერებას. რაც შეეხება ინვესტორის ვალუტის დაცემას, იგი მოასწავებს უცხოური ვალუტების კურსის ზრდას და ამგვარად საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის შემოსავლიანობის ამაღლებას. გარდა ამისა, სავალუტო რისკის არსებითად შემცირება შესაძლებელია მისი არასასურველი შეცვლისგან დაცვის სპეციალური მეთოდების (ჰეჯირების) გამოყენების ხარჯზე. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მაღალი შემოსავლიანობის გამო რისკზე წამსვლელი საერთაშორისო ინვესტორი მას იღებდეს არა მარტო სწრაფად მზარდი ეროვნული მეურნეობებისა და (ან) ცალკეული უცხოური კომპანიებისგან, არამედ უცხოური ვალუტების კურსის ზრდისგანაც.

საერთაშორისო ინვესტირების პრინციპები. ინვესტიციების ნებისმიერი პორტფელი კონკრეტული ფასიანი ქაღალდებისგან შედგება. თითოეული მათგანი შეგვიძლია მივაკუთვნოთ იმ რომელიმე ჯგუფს, რომლისთვისაც მისი კომპონენტების რაღაც ერთიანობაა დამახასიათებელი. მაგალითად, აშშ-ის ობლიგაციების ბაზარზე რომელიმე შტატის მთავრობის ობლიგაციები სახელმწიფოსა და ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ობლიგაციების ჯგუფს ეკუთვნის, რომელშიც ასევე შედის სხვა შტატების ობლიგაციები და ფედერალური მთავრობის ობლიგაციები. მათი ერთობლიობა აშშ-ის ობლიგაციების მთლიანი ბაზრის ნაწილია, რომელიც კორპორაციების ობლიგაციებსაც მოიცავს.

ამგვარად, ფასიანი ქაღალდების ნებისმიერი ბაზარი შეგვიძლია განვიხილოთ როგორც ფასიანი ქაღალდების ცალკეული სეგმენტებისგან (სახეებისა და ჯგუფებისგან) და თითოეულ სეგმენტში მოქცეული ცალკეული ფასიანი ქაღალდებისგან შედგენილი ბაზარი. სეგმენტების მიხედვით ბაზრის კლასიფიცირება ინვესტორებს სხვადასხვაგვარად შეუძლიათ. ყველაზე განზოგადებული სახით ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დაყოფისას გამოყოფენ აქციებს, ობლიგაციებსა და წარმოებულ ფასიან ქაღალდებს – ფიუჩერსებსა და ოპციონებს, რომლებშიც ინვესტიციები შესაძლოა ან დამოუკიდებლად განხორციელდეს, ან როგორც ძირითადი ფასიანი ქაღალდების – აქციებისა და ობლიგაციების – პორტფელების ნაწილი. სეგმენტების მიხედვით უფრო დეტალურად დაყოფისას გამოყოფენ საწარმოთა აქციებს მრეწველობის დარგების მიხედვით, ბანკების აქციებს, ობლიგაციების, ფიუჩერსებისა და ოპციონების ტიპებს.

საერთაშორისო ინვესტიციების დროს განიხილავენ სხვადასხვა ეროვნული ბაზრების ერთობლიობას. ფასიანი ქაღალდების საერთაშორისო პორტფელის სეგმენტად მოიაზრება მათი ერთობლიობა, რომელთაც აქვთ თავისი სახე, ეროვნული ბაზარი და, შესაბამისად, ის ვალუტა, რომელშიც ინვესტიციური აქტივებია ნომინირებული (მაგალითად, ამერიკის აქციები, იაპონიის ობლიგაციები და ა.შ.).

საერთაშორისო ინვესტიციების მოსურნე ინვესტორმა, უპირველეს ყოვლისა, უნდა განსაზღვროს მათი პორტფელის სტრუქტურის ფორმირების პრინციპები. მთლიანობაში ან მისი ცალკეული სეგმენტების მიხედვით ეს შესაძლებელია შემდეგი თანმიმდევრობით:
1) ქვეყნებში (ვალუტები) გ ფასიანი ქაღალდების სახეები გ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები;
2) ფასიანი ქაღალდების სახეები გ ქვეყნები (ვალუტები) გ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები;
3) ფასიანი ქაღალდების სახეები გ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები გ ქვეყნები (ვალუტები);
4) კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები გ ქვეყნები (ვალუტები).

პირველ შემთხვევაში ინვესტორს, ამა თუ იმ მოსაზრებიდან გამომდინარე, შეუძლია შეირჩიოს, მაგალითად, აშშ ან საფრანგეთი, ამით განსაზღვროს საინვესტიციო აქტივები აშშ-ის დოლარებით ან ევროთი, მერე – ამერიკის აქციები და საფრანგეთის ობლიგაციები, რის შემდეგაც აირჩიოს ამერიკის კონკრეტული კომპანიების აქციები ეკონომიკის სექტორების (დარგების) შესაძლო წინასწარი შერჩევით, აგრეთვე საფრანგეთის ბაზარზე ობლიგაციათა კონკრეტული გამოშვება.

მეორე შემთხვევაში ჯერ ირჩევენ ფასიანი ქაღალდების სახეებს (მაგალითად, აქციებს მთლიანად ან ეკონომიკის გარკვეული სექტორების საწარმოთა აქციებს და მოკლევადიან სახელმწიფო ობლიგაციებს), შემდეგ ყოველი სახისათვის ირჩევენ ქვეყნებს (მაგალითად, აშშ-ს აქციებში ინვესტიციებისთვის და იაპონიას – მოკლევადიან სახელმწიფო ობლიგაციებში ინვესტიციებისთვის), რაც განსაზღვრავს ინვესტიციების პორტფელის ვალუტების შემადგენლობას, ბოლოს კი განსაზღვრავენ კონკრეტულ ფასიან ქაღალდებს.

მესამე და მეოთხე შემთხვევები დამახასიათებელია საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელში აქციების სეგმენტის სტრუქტურის განსაზღვრისათვის. ამ დროს, მესამე შემთხვევაში ფასიანი ქაღალდების სახის შერჩევა მოასწავებს ეკონომიკის სექტორების შერჩევას, რის შემდეგაც ყოველ სექტორში ირჩევენ კონკრეტული კომპანიების აქციებს მთლიანად მსოფლიო ბაზარზე, ეს კი განსაზღვრავს ინვესტირების ქვეყნებისა და ვალუტების ერთობლიობას.

ამგვარად, პირველ და მეორე შემთხვევაში რეალიზდება შერჩევის პრინციპი “ქვეყნები (ვალუტები) გ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები, რომელსაც ლიტერატურაში უწოდებენ ასევე პრინციპს “ზემოდან ქვემოთ” (Top-Down). მესამე და მეოთხე შემთხვევაში ხორციელდება პრინციპი “კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები გ ქვეყნები (ვალუტები)”, რომელსაც უწოდებენ აგრეთვე პრინციპს “ქვემოდან ზემოთ” (Bottom-Up).

განხილული თანმიმდევრობის თითოეულ ეტაპზე საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელში სეგმენტებისა და კონკრეტული ფასიანი ქაღალდების ნაკრების ფორმირება კონკრეტული ინვესტორის მიზნებზეა დამოკიდებული. ესაა:
ისეთი ხარისხის (შემოსავლიანობისა და რისკის) მიღებისკენ სწრაფვა, რომელიც ახლოა საბაზრო პორტფელის ხარისხთან;
დიდი რისკის ფასად საბაზრო პორტფელის შემოსავლიანობაზე მეტი შემოსავლიანობის მიღების სურვილი;
ნაკლებ შემოსავლიანობას დაჯერება და საბაზრო პორტფელის რისკზე დაბალი რისკის უზრუნველყოფის სურვილი.
ამ მიზნების დასახვა შესაძლებელია როგორც მთლიანად საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელისთვის, ისე მისი ცალკეული სეგმენტებისთვისაც.

პირველი მიზნის მიღწევის თვალსაზრისით მიაჩნიათ, რომ ინვესტიციური ინსტრუმენტების ბაზარზე არსებული ფასები ასახავს მთელ არსებულ ინფორმაციას და ინვესტორთა კოლექტიურ აზრს მომავალში მათ შეცვლაზე. ამიტომ ინვესტიციების საუკეთესო პორტფელად ითვლება ის საბაზრო პორტფელი, რომლის სტრუქტურა შეესაბამება სათანადო აქტივების საბაზრო კაპიტალიზაციას. მაგალითად, თუკი რომელიმე რეგიონულ ან ეროვნულ ბაზარზე ფასიანი ქაღალდების მთელი საბაზრო ღირებულების 40% მოდის აქციებზე, 35% – კომპანიების ობლიგაციებზე და 25% – სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებზე, მაშინ საბაზრო პორტფელში მისი ღირებულების 40% აქციებში იქნება დაბანდებული, 35% – კომპანიების ობლიგაციებში და 25% – სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებში. ინვესტიციების საბაზრო პორტფელის ყოველი სეგმენტის სტრუქტურა უნდა შეესაბამებოდეს სათანადო ფასიანი ქაღალდების საბაზრო კაპიტალიზაციის სტრუქტურას. ინვესტირებისადმი ამგვარ მიდგომას პასიურს უწოდებენ.

საერთაშორისო ინვესტირების ზემოთ მითითებული სხვა მიზნების მისაღწევად საჭიროა ავირჩიოთ კონკრეტული ქვეყნები, ფასიანი ქაღალდების სახეები და ცალკეული ფასიანი ქაღალდები. უფრო მეტი შემოსავლიანობის ან ნაკლები რისკის პერსპექტივის თვალსაზრისით ინვესტირებისადმი ამგვარ მიდგომას აქტიურს უწოდებენ.

საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის სტრუქტურის ფორმირების ყოველ ეტაპზე შესაძლებელია როგორც პასიური, ისე აქტიური მიდგომა. მაგალითად, “ქვეყნები (ვალუტები) გ ფასიანი ქაღალდების სახეები გ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები” თანმიმდევრობის დროს ქვეყნების შერჩევისას შეგვიძლია დავეყრდნოთ მსოფლიო ბაზრის კაპიტალიზაციის სტრუქტურას ეროვნული ბაზრების მიხედვით (პასიური მიდგომა), შემდეგ ეროვნულ ბაზრებზე ავირჩიოთ კონკრეტული სახის ფასიანი ქაღალდები და მათი შეფარდებითი ხვედრითი წილი (აქტიური მიდგომა) და ბოლოს თითოეული შერჩეული სახის ფასიანი ქაღალდისთვის განვსაზღვროთ პორტფელის შესაბამისი ნაწილის სტრუქტურა მოცემული ეროვნული ბაზრის მოცემული სეგმენტის საბაზრო კაპიტალიზაციიდან გამომდინარე (პასიური მიდგომა).

მაგრამ შეგვიძლია, თავიდან შევარჩიოთ ცალკეული ქვეყნები და მათი შეფარდებითი ხვედრითი წილი პორტფელში (აქტიური მიდგომა), შემდეგ ყოველი ქვეყნისთვის განვსაზღვროთ ინვესტიციების განაწილება ეროვნული ფასიანი ქაღალდების მიხედვით, ეროვნულ ბაზარზე მათი კაპიტალიზაციის შესაბამისად (პასიური მიდგომა), ბოლოს კი ყოველ სახეში შევირჩიოთ კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები და მათი შეფარდებითი ხვედრითი წილი (აქტიური მიდგომა).

უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საერთაშორისო ინვესტიციების საბაზრო პორტფელის მთლიანად რეალიზება გაძნელებულია, რადგან ეროვნული ბაზრების და იქ არსებული ფასიანი ქაღალდების რაოდენობა ბევრია, ინვესტიციების სიდიდე კი – შეზღუდული. ამიტომ პასიური მიდგომის მომხრეს შეუძლია შეირჩიოს რამდენიმე ქვეყანა, რამდენიმე სახის ფასიანი ქაღალდი და კონკრეტული ფასიანი ქაღალდები სათანადო ბაზარზე მათი კაპიტალიზაციის კლებადი ხვედრითი წილის გათვალისწინებით.

საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის სტრუქტურის (მთლიანად და მისი ცალკეული სეგმენტების მიხედვით) ფორმირებისადმი მიდგომის შერჩევა განსაზღვრავს იმ ინფორმაციას, რომელიც ინვესტორისთვისაა აუცილებელი და მისი ანალიზის ამა თუ იმ მეთოდის გამოყენებას. პასიური მიდგომის დროს საკმარისია შესაბამისი ბაზრების კაპიტალიზაციის სტრუქტურის ცოდნა და მასზე დაკვირვება. აქტიური მიდგომის მომხრემ პროგნოზი უნდა გაუკეთოს ყოველ ეროვნულ ბაზარზე ფასიანი ქაღალდების მომავალ ხარისხს, აგრეთვე ინვესტიციების ვალუტის კურსის ცვლილებას თავისი ვალუტის (ინვესტორის ვალუტის) მიმართ.
ფასიანი ქაღალდების მომავალი ხარისხის პროგნოზირების საფუძვლად შეუძლია გამოიყენონ:
წინა პერიოდებში ფასების ცვლილების მონაცემები;
თეორიები, რომლებშიც ახსნილია აქტივების ფასების ურთიერთკავშირი და მათზე ეკონომიკური ფაქტორების გავლენა;
წინა პერიოდების სტატისტიკური მონაცემები ეკონომიკური ფაქტორებისა და აქტივების ფასების ცვლილებათა კორელაციის შესახებ;
მონაცემები საფონდო და სავალუტო ბაზრებზე კონკრეტული ვითარებისა და შესაბამისი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების შესახებ;
ექსპერტთა აზრი საფონდო და სავალუტო ბაზრებზე მომავალი ვითარების შესახებ.
ასეთი მონაცემების საფუძველზე შეგვიძლია გამოვიტანოთ რაოდენობრივი და ხარისხობრივი დასკვნები (ფუნდამენტური და ტექნიკური ანალიზის გამოყენებით) ეროვნულ ბაზრებზე ფასების მოძრაობის შესახებ, აგრეთვე ვალუტების კურსის ცვლილების შესახებ. თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევაში საერთაშორისო ინვესტიციები გარკვეულწილად უკავშირდება ამა თუ იმ ეროვნულ ბაზარზე ფასიანი ქაღალდებისა და ინვესტიციათა ვალუტების კურსის დაცემის რისკს. ამიტომ საერთაშორისო ინვესტორმა პორტფელის სტრუქტურის ფორმირებასთან ერთად უნდა განსაზღვროს მისი რისკისადმი თავისი მიდგომის პრინციპები. ამ დროს შესაძლებელია მოქმედებათა შემდეგი ვარიანტები:
სასიკეთო ვითარების იმედად ყოფნა რაიმე ზომის მიუღებლად;
ინვესტიციების დივერსიფიცირება ქვეყნების, აქტივების სახეების, ეკონომიკის დარგებისა და ფასიანი ქაღალდების მიხედვით;
ურისკო აქტივებში (მაგალითად, სახელმწიფო ობლიგაციებში) ინვესტიციების ხვედრითი წილის გადიდება:
ნაკლებად სარისკო აქტივებისა და ვალუტის შერჩევა მათი ხარისხის პროგნოზის საფუძველზე;
აქტივების ფასისა და (ან) ვალუტის კურსის არასასიკეთოდ შეცვლისგან თავის დაცვის სპეციალური ზომების მიღება.
რისკის შემცირების ზომების მიღება შესაძლებელია როგორც მთლიანად საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელისათვის, ისე მისი სეგმენტებისათვის და ამა თუ იმ სეგმენტში ფასიანი ქაღალდების ნაწილისთვის.
საერთაშორისო ინვესტიციების რისკის მართვის დამატებითი თავისებურებაა ინვესტორის ვალუტის მიმართ ინვესტიციების ვალუტის კურსის დაცემის რისკის შემცირების ზომების მიღება. მაგალითად, ინვესტორს, რომელსაც აქვს იაპონური იენის კურსის მოსალოდნელი ზრდისგან შემოსავლის მიღების იმედი, მაგრამ მოელის იაპონიის აქციების კურსის დაცემას, შეუძლია შეიძინოს ეს აქციები და იმავე დროს მიიღოს მათი კურსის დაცემის რისკის შემცირების ზომები. მეორე შემთხვევა: იმ ინვესტორს, რომელსაც გადაწყვეტილი აქვს დიდი ბრიტანეთის მთავრობის ობლიგაციების შეძენა, მაგრამ ეშინია გირვანქა სტერლინგის შესაძლო დაცემის რისკისა, შეუძლია მიიღოს სავალუტო რისკის შემცირების ზომები.
საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის რისკის შემცირების პრინციპების შერჩევისას გასათვალისწინებელია, რომ ეს, ჩვეულებრივ, უკავშირდება პორტფელის შემოსავლიანობის დაქვეითებას (შესაბამის ღონისძიებებზე დამატებითი დანახარჯების ჩათვლით), აგრეთვე ზოგიერთ შემთხვევაში შექმნილი სასიკეთო ვითარებით სარგებლობის შეუძლებლობას.
საერთაშორისო ინვესტიციების განხორციელების მოსურნე ინვესტორმა უნდა განსაზღვროს აგრეთვე, იმოქმედებს საბირჟო თუ არასაბირჟო ბაზრის ბროკერების მეშვეობით, დამოუკიდებლად მოახდენს ოპერაციებს თუ გახდება საერთაშორისო საინვესტიციო ფონდების მონაწილე, რომლებიც ფასიან ქაღალდებში აბანდებენ მოზიდულ სახსრებს.
საზღვარგარეთის საფინანსო გამოცემაში შემდეგი მონაცემები მოჰყავთ ხოლმე საერთაშორისო საინვესტიციო ფონდებზე2:
ინვესტიციების გეოგრაფია (Geografic Focus – GF);
იმ აქტივების ტიპები, რომლებშიც სახსრებს აბანდებენ (Asset Type-AT);
იურიდიული ბაზირება (Legel Base-LB) – ქვეყანა, სადაც საინვესტიციო ფონდი იურიდიულადაა დარეგისტრირებული;
თარიღი, რომლისთვისაც ნაჩვენებია მონაცემები ფონდის წმინდა აქტივების შესახებ (Net Asset Value Date-NAV Date);
იმ ჩანაწერის ვალუტა (Currency of Record-CR), რომელშიც ფონდის აქციები ან პაიებია ნომინირებული;
აქტივების წმინდა ღირებულება (Net Asset Value – NAV) ფონდის ერთ აქციაზე;
შემოსავლიანობა პროცენტობით (Percentage Total Retuen -% Return) წლის დასაწყისიდან (Year to Date – YTD, ბოლო 12 თვის (12-Mo) და ბოლო 2 წლის (2-Yr) განმავლობაში).
საერთაშორისო ინვესტიციების მთელი პორტფელის, მისი ცალკეული სეგმენტებისა და მათი ნაწილების შემოსავლიანობის შეფასებას შემდეგი მაჩვენებლებით ახდენენ:
საერთო შემოსავლიანობა;
შემოსავლიანობის სტრუქტურა კაპიტალზე შემოსავლის, კაპიტალის მატებისა და ინვესტიციების ვალუტის კურსის ცვლილების (ინვესტორის ვალუტის მიმართ) მიხედვით;
შემოსავლიანობის სტრუქტურა ქვეყნების (ვალუტების), აქტივების კლასებისა და მოცემულ კლასში ინდივიდუალური აქტივების მიხედვით;
დაგეგმილ ან ზოგიერთ სტანდარტულ მნიშვნელობასთან (მაგალითად, აქციებისა და ობლიგაციების მსოფლიო ან რეგიონულ ინდექსებთან) შემოსავლიანობის შესაბამისობა;
ჰეჯირების ზომების სარგებლიანობა მათზე გაწეულ დანახარჯებთან შედარებით.
საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის შემოსავლიანობის ანალიზი, ჩვენი აზრით, უნდა ხდებოდეს როგორც მისი შექმნის მომენტიდან მთელი ხნის განმავლობაში, ისე დროის მორიგ ინტერვალებშიც (დღე, კვირა, თვე, წელიწადი). ინვესტიციური აქტივების ყიდვა-გაყიდვის ჩატარებული ოპერაციებისათვის ასევე საჭიროა შეფასდეს მათი წმინდა შემოსავლიანობა გასტუმრებული გადასახადებისა და დამატებითი ხარჯების გათვალისწინებით.
ამგვარად, საერთაშორისო ინვესტიციებში მონაწილეობის მისაღებად აუცილებელად მიგვაჩნია:
ინვესტიციების საერთაშორისო ბაზრის ცოდნა სავალუტო ბაზრის ჩათვლით და მასში მონაწილეობის მეთოდების ათვისება;
ეროვნულ ბაზრებზე და ევრობაზარზე მიმოქცევაში მყოფი ფასიანი ქაღალდების მახასიათებლებისა და თავისებურებების ცოდნა;
ინვესტიციების ბაზრის დამახასიათებელი მაჩვენებლების, მათი არსისა და გაანგარიშების მეთოდების ცოდნა;
პრესაში ინვესტიციების ბაზრებისა და საფინანსო ბაზრების შესახებ მოყვანილი მონაცემების წაკითხვისა და ანალიზის უნარი;
წარმოდგენის შექმნა საერთაშორისო ბაზარზე არსებული აქტივების ფასებზე მოქმედ ფაქტორებსა და მათ ურთიერთკავშირზე;
საერთაშორისო ინვესტიციების რისკის შემცირების მეთოდებისა და ინსტრუმენტების ცოდნა;
საერთაშორისო ინვესტიციების პორტფელის შემოსავლიანობის მაჩვენებლების და მათი გაანგარიშების წესების ცოდნა.