ბიუჯეტის დეფიციტის შეფასების საკითხისათვის

მაია ჭინჭარაული
სახელმწიფო ბიუჯეტის დამახასიათებელ თვისებას, ნებისმიერ პერიოდში, მათ
შორის გარდამავალში, წარმოადგენს მისი დაუბალანსებლობა, ხშირ შემთხვევაში კი დეფიციტი. სწორედ დაუბალანსებლობა წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს, რომელიც მოქმედებს როგორც ეკონომიკის საერთო მდგომერეობაზე, ისე მაკროეკონომიკურ წონასწორობაზე. სწორედ ბიუჯეტის დეფიციტის სალდო მოქმედებს ერთობლივი მოთხოვნის და შემოსავლების სიდიდეებზე, ფასების დონეზე, საგადასახდელო ბალანსის მდგომარეობაზე და ა.შ.
სახელმწიფო ბიუჯეტის მდგომარეობა, როგორც წესი, განისაზღვრება სამი ძირითადი ფაქტორით:
1. საგადასახადო შემოსავლებისა და სახელმწიფო ხარჯების დინამიკაში გრძელვადიანი ტენდენციით;
2. სამრეწველო ციკლის სტადიით, რომელშიც იმყოფება ეკონომიკა განსახილველ პერიოდში;
3. ბიუჯეტის შემოსავლებისა და გასავლების სფეროში მთავრობის მიმდინარე პილიტიკით, რომელსაც შეუძლია გადახაროს მათი სიდიდეები გრძელვადიანი ტრენდისაგან.
საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის თითოეულ სტრატეგიას შეესაბამება ბიუჯეტის დეფიციტის ან პროფიციტის განსხვავებული ტიპი. სახელმწიფო ბიუჯეტის სალდოს ცვლილება შეიძლება მრავალი ფაქტორით იყოს გამოწვეული. ეს ცვლილება შეიძლება მოხდეს, როგორც ე.წ. ჩაშენებული სტაბილიზატორების მოქმედების საფუძველზე, რომელიც ციკლური დეფიციტის სახითაა ცნობილი და აგრეთვე დისკრეციული საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის გატარებისას, რომელსაც სტრუქტურულ დეფიციტს უწოდებენ.
მთავრობა დისკრეციული პოლიტიკის გატარებისას, მიზანმიმართულად ცვლის ურთიერთთანაფარდობას ბიუჯეტის შემოსავალ-გასავალს შორის. ჩვეულებრივ, ეკონომიკური აქტივობის დაცემის პერიოდში, მთავრობის ძალისხმევა მიმართულია დასაქმებისა და გამოშვების დონის გაზრდისაკენ, ან გადასახადების შემცირებისაკენ, რითაც მთავრობა მიზანმიმართულად ქმნის სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტს. რაც შეეხება არადისკრეციულ ფისკალურ პოლიტიკას, აქ ბიუჯეტის დაუბალანსებლობა ავტომატურად წარმოიშვება ჩაშენებული სტაბილიზატორების მოქმედების შედეგად. საქმიანი აქტიურობის დაცემის პერიოდში, ერთობლივი შემოსავლების შემცირების შედეგად ხდება საგადასახადო შენატანებისა და გარკვეული სახის ტრანსფერტული გადასახადების ავტომატური შემცირება, რაც იწვევს სახელმწიფო ბიუჯეტის ციკლური დეფიციტის წარმოქმნას და ნაწილობრივ, ერთობლივი მოთხოვნის შემცირების კომპენსირებას. სხვა თანაბარ პირობებში ბიუჯეტის ციკლური დაუბალანსებლობის სიდიდე, ანუ ეკონომიკის სტაბილურობის ჩაშენების ხარისხი მით უფრო მაღალია, რაც უფრო მაღალია საგადასახადი განაკვეთის დონე და უმუშევრობაზე დახმარებების დონის ცვლილების დამოკიდებულება ეროვნული შემოსავლის სიდიდის ცვლილებასთან. ამავე დროს ეკონომიკის ჩაშენებული სტაბილურობის ხარისხი ეწინააღმდეგება საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის შედარებით გრძელვადიან მიზანს, ანუ სტიმულირების გამყარებას, რომელიც მიმართულია წარმოების ფაქტორების მიწოდების გაფართოებისა და ეკონომიკური ზრდისკენ. უნდა აღინიშნოს, რომ ჩაშენებული სატბილიზატორები არა მარტო არ აღმოფხვრიან ფაქტიური მშპ-ის ციკლური მერყეობის მიზეზებს, არამედ მხოლოდ ზღუდავენ მათი რხევის ამპლიტუდას. ამიტომ, როგორც წესი ხდება ეკონომიკის ჩაშენებული სტაბილიზატორების შეთანწყობა, მთავრობის დისკრეციული საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკასთან, რომელიც მიმართულია რესურსების სრული დასაქმების უზრუნველსაყოფად. ამ ზომების გატარების შედეგად წარმოიშვება სტრუქტურული დეფიციტი, რომელიც გულისხმობს სხვაობას ბიუჯეტის შემოსავალსა და გასავალს შორის მშპ-ის პოტენციალური მოცულობისას. სწორედ ამიტომ, ხშირად ციკლურ დეფიციტს აფასებენ, როგორც სხვაობას, ბიუჯეტის დეფიციტის ფაქტიურ და სტრუქტურულ სიდიდეებს შორის.
ბიუჯეტის სტრუქტურული დეფიციტის გაანგარიშება საკმაოდ რთულია, თუმცა მისი დინამიკის საფუძველზე შესაძლებელია შეფასდეს ფისკალური პოლიტიკის ეფექტურობა გრძელვადიან გეგმაში.
გარდამავალ ეკონომიკებში სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის შეფასებისას ფართოდ გამოიყენება მისი ზომებით მანიპულირება, ანუ დეფიციტის ხელოვნური გაზრდა და შემცირება, რისი განხორციელებაც შემდეგი ინსტრუმენტების გამოყენების საშუალებითაა შესაძლებელი: ვადაგასული გადასახადების ასაკრეფად საჭირო ღონისძიებების გატარებით; დროებითი ან დამატებითი გადასახადების შემოღებით; მომწოდებლებთან ანგარიშწორების ვადის გაგრძელებით; სახელმწიფო სექტორში მომუშავეთათვის ხელფასის გაცემის გადავადებით; სახელმწიფო აქტივების გაფართოებული გაყიდვებით და სხვა.
შეიძლება ითქვას, რომ გარდამავალ ეკონომიკებში სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი უმეტედსად სახელმწიფო რეგულირების ზომებით განისაზღვრება, ვიდრე ეკონომიკის ციკლური მერყეობით. გარდამავალ ეკონომიკებში, მრეწველობა განვითარებულ ეკონომიკებთან შედარებით, სტრუქტურული დეფიციტის გაზომვა უფრო რთულია, რის გამოც გარდამავალ ეკონომიკებში სტაბილიზაციის სტრატეგიისა და სტრუქტურული რეფორმების გატარებისას, იძულებულები ვხდებით დავეყრდნოთ ბიუჯეტის დეფიციტის ჩვეულებრივ შეფასებას, თუმცა ოპტიმალური ფისკალური პოლიტიკა ორიენტირებული უნდა იყოს უფრო მეტად სტრუქტურულ დეფიციტზე, ვიდრე ფაქტიურზე.
როგორც მრეწველობა განვითარებულ ქვეყნებში, ასევე გარდამავალ ეკონომიკებში, ბიუჯეტის დეფიციტისა და სახელმწიფო ვალის ხარისხობრივი შეფასება მრავალი ფაქტორითაა გართულებული. კერძოდ კი, სახელმწიფო შემოსავლების სიდიდის შეფასებისას აუცილებელია, გათვალისწინებულ იქნას ამორტიზაციის ზომები სახელმწიფოს ეკონომიკურ სექტორში, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ბიუჯეტის დეფიციტის ზომები და სახელმწიფო ვალი ობიექტურად მომატებული იქნება; უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო ხარჯების მნიშვნელოვან ნაწილს დავალიანებების მომსახურება წარმოადგენს. ხშირია, როდესაც ოფიციალურად გამოცხადებული ბიუჯეტის დეფიციტი აწეულია სახელმწიფო ხარჯების მოცულობის მეტობის საფუძველზე. ინფლაციის მაღალი ტემპისას, როდესაც ნომინალურ და რეალურ საპროცენტო განაკვეთებს შორის სხვაობა საკმაოდ დიდია, სახელმწიფო ხარჯების ეს გაზრდა შეიძლება საკმაოდ მნოშვნელოვანი აღმოჩნდეს; პრაქტიკულად ყველა გარდამავალი ეკონომიკებისათვის, რომლებშიც რეფორმების მიმდინარეობისას ხდება საბიუჯეტო-საგადასახადო რეგულირების დეცენტრალიზაცია, დამახასიათებელია ერთი მნიშვნელოვანი კანონზომიერება, კერძოდ კი ის, რომ ფედერალური ბიუჯეტის დეფიციტის შეფასებისას, როგორც წესი, არ ხდება ადგილობრივი ბიუჯეტების მდგომარეობის გათვალისწინება. ხშირია შემთხვევები, როდესაც ადგილობრივი მმართელობის ორგანოები მიზანმიმართულად ამახინჯებენ ინფირმაციას რეგიონული ბიუჯეტების მდგომარეობის შესახებ, ფედერალურ ბიუჯეტში ანარიცხების შესამცირებლად. ისევე, როგორც მრეწველობა განვითარებულ ქვეყნებში, ისე გარდამავალ ეკონომიკებში, ოფიციალური სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის კვალდაკვალ არსებობს მისი ფარული დეფიციტიც, რომელიც განპირობებულია კვაზიბიუჯეტური ხარჯებით. როგორც წესი, კვაზიბიუჯეტურ ხარჯებს მიეკუთვნება ცენტრალიზებული კრედიტები, რომლებიც მიეცემათ ცენტრალურ ბანკებს შეღავათიანი პირობებით.
კვაზიბიუჯეტური ოპერაციების შედეგად მთავრობისა და ცენტრალური ბანკის საქმიანობა არატრანსფერტული ხდება, რაც ამწვავებს უნდობლობას, როგორც მაკროეკონომიკური პოლიტიკისადმი, ისე ცანტრალური ბანკისადმი. ცენტრალური ბანკი კარგავს თავის დამოუკიდებლობას, ხდება ზარალის ზრდა და ინფლაციური ტენდენციის გაძლიერება, რაც საბოლოოდ არაეფექტურს ხდის მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის პოლიტიკას.
მთავრობის მცდელობას, გაატაროს ისეთი პოლიტიკა, რომელიც ორიენტირებულია ყოველწლიურად დაბალანსებულ ბიუჯეტზე, იწვევს ეკონომიკის ჩაშენებული სტაბილურობის ხარისხის შემცირებას, საგადასახადო განაკვეთის ხშირ მერყეობას, ინვესტიციური აქტივობისა და შემოსავლების განაწილების ეფექტურობის შემცირებას.
ყოველწლიურად ბალანსირებულ ბიუჯეტზე მიმართული კურსი, საკმაოდ მნიშვნელოვან მაკროეკონომიკურ დანახარჯებს მოითხოვს როგორც მრეწველობაგანვითარებულ, ისე გარდამავალ ქვეყნებში, ამიტომ მთავრობა მიისწრაფვის, მოახდინოს ბიუჯეტის დაბალანსირება შედარებით გრძელვადიან პერსპექტივაში, კერძოდ კი – ციკლურ ან ფუნქციონალურ საფუძველზე.
საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის იმ მიზნობრივ ორიენტირებად, რომლებიც ზღუდავენ მთავრობის ქმედებებს, შეიძლება ჩაითვალოს:
– სახელმწიფო ვალის საერთო მოცულობის შემცირება;
– სახელმწიფო ვალსა და მშპ-ს შორის ურთიერთქმედების სტაბილიზაცია;
-სახელმწიფო ხარჯებისა და მშპ-ის ზრდის ტემპებს შორის გათანაბრება და სხვა.
აღნიშნული მიზნობრივი ორიენტირები ზღუდავენ სახელმწიფო უწყებების ხარჯებს, რის გარეშეც შეუძლებელი გახდებოდა სახელმწიფო ბიუჯეტის ფაქტიური დეფიციტის დინამიკის მართვა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ბიუჯეტის დაუბალანსებლობის მაღალი დონე დღემდე ნარჩუნდება აღმოსავლეთ ევროპის უმეტეს ქვეყნებში და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებშიც, რაც ჯერ კიდევ საკმაოდ დიდ პრობლემას წარმოადგენს. აუცილებელია, სხვა ქვეყნების გამოცდილების საფუძველზე და ჩვენი ქვეყნის სფეციფიკიდან გამომდინარე, მოხდეს საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკის ისეთი შეჯერებული ღონისძიებების გატარება, რომ ეს პრობლემა თანდათან გამოსწორებადი გახდეს და ნაკლებად ზიანის მიმყენებელი ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკისათვის.