გარემოს დაცვის ეკონომიკური პოლიტიკა: სტრატეგია და წინააღმდეგობები

რევაზ გველესიანი, თსუ სრული პროფესორი, ეკონომიკური პოლიტიკის ქართულ-გერმანული ინსტიტუტის დირექტორი

გარემოს დაცვისა და უწყვეტი განვითარების სახელმწიფო პოლიტიკის მიზანია გარემოს ინტენსიური გამოყენების შემცირება. ამ თვალსაზრისით გარემოს დაცვის პოლიტიკური ინსტრუმენტებით ცდილობენ განტვირთვის არსებული შესაძლებლობის გამოყენებას და ახლის გამოვლენას.

აქედან გამომდინარე, გარემოს პოლიტიკური ინსტრუმენტები მოიცავს ღონისძიებათა ერთობლიობას, რომელსაც სახელმწიფო იყენებს გარემოს დაცვის პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად.
ეს ინსტრუმენტები უნდა თანხვდებოდეს არსებული სოციალური საბაზრო ეკონომიკის წესრიგის პოლიტიკის ჩარჩოებს. სოციალური ჩარჩოს სრულყოფა უნდა მოხდეს ეკოლოგიური ჩარჩოს დახმარებით, რომელიც ეკონომიკურთან ერთად ეკოლოგიურ შეზღუდულობასაც ითვალისწინებს. ტრადიციული წესრიგის სამართლებრივ ინსტრუმენტებთან ერთად მომავალში გამოყენებულ უნდა იქნას უფრო ძლიერი ეკონომიკური და საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტები. ამასთან, საქმე ეხება არა მხოლოდ ერთს, ან მხოლოდ მეორეს. გარემოს პოლიტიკური მიზნების ეფექტური განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ წესრიგის სამართლებრივი და საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტების კომბინირებული გამოყენებით. გარემოს რესურსების კოლექტიური პროდუქტის ხასიათის გამო მარტო დეცენტრალიზებული ბაზრით წარმატებას ვერ მივაღწევთ. სახელმწიფოს მარეგულირებელი როლი, როგორც ჩანს გარდაუვალია, თუკი ის ისახავს გარემოს დაცვის პოლიტიკური მიზნების განხორციელებას.
გარემოს პოლიტიკის ინსტრუმენტების სისტემატიზაცია ხდება სხვადასხვა თვალსაზრისით. წესრიგის სამართლებრივი და საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტების გარდა, მნიშვნელოვანია:
1. ეკონომიკური თვალსაზრისით რომელი სტრატეგია ხორციელდება: რაოდენობრივი თუ ფასების დაფიქსირების? საკითხის რაოდენობრივი კუთხით გადაჭრა (მაგალითად, გარემოსათვის დაბანდება და ლიცენზიები) ითვალისწინებს მავნე ნივთიერებათა ემისიის (გამოყოფისა და მათი გამოსხივების) შეზღუდვას, მაშინ როცა სახელმწიფოს მიერ ფასების სტრატეგიით დგინდება გარემოს რესურსების გამოყენების ფასი (მაგალითად, ხარჯების);
2. გარემოს დაცვის რომელ პოლიტიკურ პრინციპზე უნდა იყოს ფოკუსირებული ინსტრუმენტები? ასე მაგალითად, გარემოს დაცვისათვის დაბანდებები და ლიცენზიები, ასევე ხარჯები ექვემდებარება – გამომწვევთა პრინციპს; გარემოს დაცვის პირდაპირი სახელმწიფო ღონისძიებები, გარემოს კვლევის და განვითარების ხელშეწყობა – ერთობლივი ტვირთის პრინციპს; დარგობრივი ხელშეკრულებები – კოოპერაციის პრინციპს. ზრუნვის პრინციპი კი ყველა იმ ინსტრუმენტისათვის, რომლებიც პრევენციულ ხასიათს ავლენენ, აუცილებელია;
3. რამდენად არის დაკავშირებული ეს ინსტრუმენტები სახელმწიფო შემოსავლებთან და გასავლებთან (ფისკალური და არაფისკალური ინსტრუმენტები)? ფისკალურ ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება გარემოს ლიცენზიები, გარემოს ხარჯები (სახელმწიფო შემოსავლებით), გარემოს პირდაპირი სახელმწიფო დაცვა, როგორიცაა გარემოს შესაფერისი სატრანსპორტო გზების მშენებლობა, წყლების სანაცია, კომუნალური მომსახურების ღონისძიებები, ან გარემოს ინსტიტუციური დაცვის დაფინანსება, როგორიცაა გარემოს სახელმწიფო სამსახური და სხვა მსგავსი დაწესებულებები (სახელმწიფო ხარჯებით). არაფისკალურ ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება აკრძალვები (გარემოს საზიანო ქმედებების სრული აკრძალვა), მოთხოვნები (მაგალითად, მავნე ნივთიერებების დასაშვები უმაღლესი ზღვარის დადგენა), სამართლებრივი ჩარჩო პირობების შეცვლა (მაგალითად, კერძო სამართლებრივი ვალდებულებების გამკაცრება ან გარემოს დაცვის ვალდებულებების შემოღება);
4. ეკოლოგიურ-ეკონომიკური წრებრუნვის სისტემის რომელ სეგმენტზე ზემოქმედებს ეს ინსტრუმენტები: ა) ბუნებრივი რესურსების გამოყენებაზე, ბ) მავნე ნივთიერებების გამოყოფაზე (მაგალითად, ემისიის დაბეგვრა უნდა მოხდეს პირდაპირ – ემისიის ზღვრული სიდიდეებით თუ გარემოს ლიცენზირებით, თუ არაპირდაპირ – პროდუქტთა ნორმებით ან პროდუქტებზე ხარჯებით); გ) ეკოსისტემის ბუნებრივი რეგენერაციის უნარზე თუ დ) ნარჩენი პროდუქტების კვლავ ეკონომიკურ წრებრუნვაში ჩართვაზე (Recycling)?
ცხადია, ეს ინსტრუმენტები, მიუხედავად იმისა, თუ სისტემატიზაციის რომელ კონტექსტში დასახელდებიან ისინი, ყოველთვის გამოვლინდებიან. გასარკვევია, თუ რომელ პირობას აქვს უპირატესობა. ჩვენ გადავწყვიტეთ გარემოს პოლიტიკის შერჩეული ინსტრუმენტების ანალიზის დროს გავყვეთ წესრიგის სამართლებრივ და საბაზრო ეკონომიკურ ინსტრუმენტებს. ამასთან შეიძლება წარმოიშვას გამიჯვნის პრობლემები ისევე, როგორც დაყოფის სხვა ვარიანტების დროს.
წესრიგის სამართლებრივი ინსტრუმენტები გვევლინება გარემოს დაცვის პოლიტიკის ტრადიციულ საშუალებებად, რომლებიც დღეს უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე არასდროს. მათი ძირითადი უპირატესობა ისაა, რომ ისინი “სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას და მასთან ერთად გარემოს პოლიტიკის წარმატებებს გამჭვირვალეს ხდიან”. სამართლებრივი წესრიგის ინსტრუმენტების ნაკლად, პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ მოქნილობის არასაკმარისი დინამიკა, ინოვაციის მცირე ხიბლი და ასევე ხარჯების ასპექტი. წესრიგის სამართლებრივ ღონისძიებებს ხშირად ვერ მივყავართ გარემოს პოლიტიკური მიზნების ხელსაყრელი ხარჯების განხორციელებამდე. პრაქტიკამ შექმნა ამ ინსტრუმენტთა დიდი რაოდენობა, რომლებიც შეიძლება განვასხვავოთ გარკვეული კრიტერიუმებით (როგორიცაა ინტენსიურობა, ამოსავალი წერტილი, დროის მონაკვეთი).
გარემოს დაცვის ვალდებულებები, ნორმები-წინადადებები, წესები, აკრძალვები, პროდუქციის სტანდარტი, რაოდენობის ლიმიტირება, დასახლების აკრძალვა და ა.შ. – არის გარემოს პოლიტიკის ძირითადი ინსტრუმენტები, რომელთა დროსაც სახელმწიფოს გავლენა შედარებით დიდია. ამჟამად არსებობს დაახლოებით 7000 ასეთი საკანონმდებლო აქტი გარემოს დაცვის სფეროში. ისინი ეფუძნებიან გამომწვევთა პრინციპს, ანუ გარე ხარჯები უნდა შემცირდეს ან სრულებით იქნას თავიდან აცილებული.
გარემოს დაცვის ნორმები არის ინსტრუქციები მოქმედების შესახებ, რომლებიც გარემოს ზიანის მიმყენებელს აიძულებს შეამციროს გარემოსათვის ზიანის მიმყენებელი ქმედებები (მოწოდებები) ან საერთოდ შეწყვიტოს ისინი (აკრძალვები).
აკრძალვების დროს აბსოლუტურად გამორიცხულია ეკონომიკური სუბიექტების მიერ გარემოსათვის ზიანის მიმყენებელი ქმედებები. ინსტრუქციებით, რომელთა უმნიშვნელოვანესი ფორმა ემისიის ზღვრული სიდიდეებია, ეკონომიკურ სუბიექტებს მიეთითებათ, თუ რა მოცულობით არის დასაშვები გარემოზე გარკვეული ზეგავლენის მოხდენა. ემისიის დასაშვები მოცულობის განსაზღვრისათვის დგინდება იმისიის (გარემოზე ზემოქმედების) სიდიდეები და ამის საფუძველზე განისაზღვრება მიზანმიმართული ემისია. ემისიის ზღვრული სიდიდეები, დასაშვები მავნე ნივთიერებების თვალსაზრისით, ისეთი დიდი რაოდენობით უნდა იქნას გამოყენებული, რომ გამომწვევები ვაიძულოთ, გაატარონ მისი თავიდან აცილების ქმედითი ღონისძიებები.
ემისიებთან ერთად გარემოს დაცვის ნორმების ამოსავალ წერტილად გვევლინება წარმოების პროცესი, წარმოება, საერთოდ საწარმოო და სამომხმარებლო ნარჩენების დამუშავება, ასევე პროდუქციის სამომხმარებლო თვალსაზრისით გამოყენება და ა.შ.
მაინც რა მიზეზები მეტყველებს გარემოს დაცვის პოლიტიკის ნორმების სასარგებლოდ. საყოველთაოდ მათი უპირატესობები მდგომარეობს სწრაფ ეფექტურობაში, დასახული მიზნის მისაღწევად რეაგირების დიდ საიმედოობაში (დანახარჯებთან შედარებით) და ასევე მათ დიდ პრინციპულ პრაქტიკულობაში. ნორმები მოქმედებს მაშინვე, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მწვავე საშიშროებების შექმნის დროს. ამის გარდა, ისინი საშუალებას იძლევიან, მოახდინონ დასახული საემისიო მიზნების მტკიცე რეალიზება. ასე, მაგალითად, გამომწვევებმა უნდა დაიცვან ემისიათა ზღვრული სიდიდეები, რასაც მივყავართ მავნე ნივთიერებების ემისიათა პირდაპირ შემცირებამდე. ამის წინაპირობა არის ის, რომ დარღვევების დროს მოქმედებაში მოვიდეს სანქციათა საგრძნობი მექანიზმი. გარემოს დაცვის ნორმების ნაკლი, პირველ რიგში, მდგომარეობს იმაში, რომ გარემოს დაცვის დასახული მიზნის მიღწევა შეუძლებელია იძულებით, დაბალი ხარჯებით. მართალია, გამომწვევებს აქვთ ზიანის თავიდან აცილების ტექნიკის თავისუფალი არჩევანი, მაგრამ მათი ღონისძიებების ინდივიდუალური ზღვრული ხარჯები გაუთვალისწინებელი რჩება. ამის შედეგად გარემოს დაცვის მიზნების განხორციელება შეუძლებელია დაბალი საერთო ეკონომიკური ხარჯებით. ამასთან არ უნდა გამოვრიცხოთ დარღვევები კონკურენციის დროსაც. დამატებით სამართლებრივ ნორმებში, რომლებიც შეესაბამება ტექნიკის არსებულ მდგომარეობას, არ არსებობს ხიბლი, გასცდნენ საკანონმდებლო მოთხოვნებს. ახალი სამეცნიერო-ტექნიკური მიღწევები, რომლებიც ადმინისტრაციულად ჯერ არ დანერგილა, გამოიყენება დიდი დაგვიანებით ან საერთოდ არ გამოიყენება. ამან შეიძლება მიგვიყვანოს “გარემოსათვის უვნებელი” ტექნიკური პროგრესის შენელებამდე.
გარემოს დაცვის ნორმებთან ერთად სამართლებრივი ჩარჩო-პირობების ცვლილებამაც შეიძლება მოახდინოს გარემოს დაცვის პოლიტიკაზე დადებითი ეფექტები. ამასთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ მაგალითად, კონტროლი გარემოზე ზემოქმედების აქტივობის დაწყებამდე (დაშვების, რეგისტრაციის და განცხადებების ფორმები), გარემოს უსაფრთხოების დაცვის აუცილებელი შემოღება, კერძო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის გაზრდა გარემოს დაცვაზე, ასევე გარემოს ქმედითი კონტროლი და ინფორმაციის მიწოდება. განსაკუთრებით პასუხისმგებლობის სამართლებრივი მოწესრიგებიდან შეიძლება მივიღოთ შესამჩნევი გარემო-პოლიტიკური ეფექტები. ასე მაგალითად, საშიშროების შექმნაზე პასუხისმგებლობას, ზიანის ფაქტორს, სულ ერთია, გამოწვეულია თუ არა ზიანი, მივყავართ ზარალის ანაზღაურების მოვალეობამდე. რასაკვირველია, ზარალის ანაზღაურების პოტენციურ მოთხოვნებს ან დაზღვევის პრემიებს შეუძლია ხელი შეუწყოს გარემოს რისკების თავიდან აცილებას და გარემოსათვის ზიანის მიყენების ქმედების შემცირებას.
წესრიგის სამართლებრივი ინსტრუმენტები შემდგომშიც მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს გარემოს დაცვის საქმეში. ისინი იქ არიან აუცილებელი, სადაც საქმე ეხება სერიოზული ზიანის წინააღმდეგ ბრძოლას. მიუხედავად ამისა, მოწოდება ეკონომიკური ან საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტების გამოყენების შესახებ სულ უფრო ხმამაღლა გაისმის. ამასთან, საქმე არ შეიძლება ეხებოდეს იმას, რომ წესრიგის სამართლებრივი ინსტრუმენტები შეიცვალოს ეკონომიკური ინსტრუმენტებით. უმთავრესი მიზანი ის არის, რომ შეივსოს არსებული წესრიგის პოლიტიკური ინსტრუმენტარიუმი, რომელშიც ეფექტურობის თვალსაზრისი უფრო მეტად იქნება გათვალისწინებული.
ჩვენ ვნახეთ, რომ ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკის ინსტრუმენტებს (პირველ რიგში გარემოს დაცვის ნორმები) მივყავართ მავნე ნივთიერებების შემცირებამდე, მაგრამ არცთუ მცირე საერთო ეკონომიკური დანახარჯებით. გარდა ამისა, მოქმედებს ეკონომიკური ან საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტები. ამასთან დაკავშირებით, პირველ რიგში, საქმე ეხება გარემოზე დანახარჯების და ლიცენზიების ქმედითუნარიანობას.
ეკონომიკური ინსტრუმენტების მიზანია შევინარჩუნოთ ან მივიღოთ ეკოლოგიურად სუფთა, ხარისხიანი გარემო მინიმალური ხარჯებით ან შეზღუდული ფინანსური საშუალებები გამოვიყენოთ ისეთი ღონისძიებებისათვის, რომლებიც სავარაუდოდ დიდ ეკონომიკურ სარგებელს მოიტანს.
გარემოზე დანახარჯების შემთხვევაში საქმე ეხება ინსტრუმენტს, რომლის დროსაც ხარჯების გაზრდით იქმნება დაფინანსების შესაძლებლობების სტიმული, რათა შესრულდეს დასახული გარემო პოლიტიკური ნორმები და მიზნები. ამასთან დაკავშირებით უნდა დავასახელოთ აგრეთვე გარემოს დაცვის გადასახადები (პიგუს გადასახადები) და საფინანსო ეკონომიკური განხილვის წესი. ამ შემთხვევაში გამოიყენება ცნებები – ეკოგადასახადები, გარემოს ხარჯები და გარემოს სპეციალური ხარჯები. განსხვავება ხდება უპირატესად ცალკეული ღონისძიებების მიზნის განსაზღვრით. ჯერ ერთი, საქმე ეხება არსებობს თუ არა მიზნის განსაზღვრა, მეორეც, მნიშვნელოვანია მიზნის განსაზღვრის კატეგორია (საერთო ბიუჯეტისათვის, გარემოს დაცვის საერთო ამოცანებისათვის და გარემოს დაცვის სპეციალური ამოცანებისათვის). გარემოს დაცვის ამოცანებთან დაკავშირებული არ არის სახელმწიფოს პირდაპირი ჩარევა, ისე, როგორც ეს ხდება წესრიგის სამართლებრივი ნორმების დროს. გამომწვევს არაპირდაპირ უფრო მეტად უნდა დაეკისროს გარემოს სწორი მოპყრობა (დაკისრების ფუნქცია). ამის საფუძველია წარმოებაში ეკონომიკის სხვა სფეროებიდან შეტანილი რესურსები, ნედლეული და ა.შ., წარმოების პროცესი (მეთოდი, ტექნოლოგიები), პროდუქციის რაოდენობა და თვით ემისიები. დანახარჯების მიზანი პირველ რიგში მდგომარეობს ემისიების შემცირებაში სტიმულირების თვალსაზრისით: გარემოს ზიანის პოტენციური გამომწვევი იძულებული ხდება გარემოს პროდუქტების გამოყენების დროს მაღალი ფასი გადაიხადოს ან გარემოზე ზიანის მიყენების აქტივობა შეამციროს. ასე, რომ გარემოს პროდუქტები ხდება ხარჯების ფაქტორი წარმოების ან მოხმარების ინდივიდუალური გადაწყვეტილების მიღების დროს. გამომწვევი ხარჯების გადახდას აიცილებს ემისიის შემცირებით, სანამ ის უფრო იაფია, ვიდრე დანახარჯების გადახდა. დანახარჯების სიდიდის განსაზღვრას ამასთან საფუძვლად უდევს გარემოს პოლიტიკის შემდეგი კონცეფცია: გარკვეულ მხარეზე დგინდება იმისიის ზღვრული ღირებულება, შემდეგ განისაზღვრება ემისიის სიდიდე, რომელიც ამ ღირებულებასთან ჯერ კიდევ თავსებადია. გარემოს ხარჯები, რომელ კონკრეტულ სახეზეც უნდა იყოს ის მიმართული, ისეთი მაღალი სიდიდის წესდება, რომ ამით სტიმული ეძლევა გარემოს დაცვის საჭირო ღონისძიებებს. თუ დასახული მიზანი დაგეგმვის შემდგომ პერიოდში გადაჭარბებული იქნება ან პირიქით, მაშინ ხარჯები შესაბამისად იქნება მისადაგებული.
ასეთი მიდგომის უპირატესობა ისაა, რომ გარემოზე ხარჯები ამ ასპექტში ეკონომიკურად ეფექტურია. გარემოზე ზეგავლენის მოხდენის თავიდან აცილების ან შემცირების ჰონორარებით ხდება, ერთის მხრივ, მოგების გაზრდა და მეორეს მხრივ, გარემოს დამცავი ტექნიკური პროგრესისათვის ხელშეწყობა. მაშასადამე, კონკურენციის ასპექტი ძლიერდება (საბაზრო კონფორმიზმი), მაგრამ ხარჯების საკითხის გადაჭრაში უნდა დავასახელოთ ნაკლოვანი მხარეებიც. ხარჯების სიდიდე, საბოლოოდ, პოლიტიკური გადაწყვეტილებების პროცესის შედეგია. უნდა ველოდოთ, რომ აქ ამოქმედდებიან ძალები, რასაც მცირე ხარჯებთან მივყავართ. ამის გარდა, უნდა ველოდოთ, რომ გადამხდელები ხარჯების გაცემის წინააღმდეგნი იქნებიან. ამას ემატება ისიც, რომ გარემოს პროდუქტების გამოყენებისას, ფიქსირებული ფასების შემთხვევაში, მისი (გარემოს გამოყენების) სიდიდე თვითონ არის დამოკიდებული ბაზარზე. ამის შედეგად, ემისიის სიდიდე დამოკიდებულია არა მარტო ხარჯების წილზე, არამედ ეკონომიკის განვითარებაზეც. მაშასადამე თვითონ ბაზარს უნდა ვანდოთ, ემისიის რა მოცულობა გვექნება საბოლოოდ. ეს კი სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა იმას, რომ მიღწეულია გარემოს პოლიტიკური მიზნები, როგორიცაა იმისიის ზღვრული სიდიდე ან გარემოს სტანდარტები, ზუსტად მართვადი არ არის.
შევაჯამოთ ზემოთ მოყვანილი შეხედულებები: გარემოს დაცვის ნორმების გამოყენების სასარგებლოდ მეტყველებს მათი მაღალი ეკოლოგიური ეფექტურობა, გარემოს დაცვის ხარჯები კი, პირიქით, ეკონომიკური ეფექტურობის გათვალისწინებით უპირატესობის მომცემია. გარემოს ნორმების და ხარჯების უპირატესობებმა და ნაკლოვანებებმა იქამდე მიგვიყვანა, რომ გარემოს ლიცენზიის (გარემოს სერთიფიკატები) შემოღებამ სულ უფრო დიდი მნიშვნელობა მოიპოვა. გარემოს ლიცენზიები, ანუ გარემოს გამოყენების სამოქმედო უფლებები, ეკუთვნის ასევე საბაზრო-ეკონომიკურ ინსტრუმენტებს. ამ შემთხვევაში სახელმწიფო თავის თავს განიხილავს, როგორც გარემო მედიების მესაკუთრეს და ადგენს, თუ რა სიდიდემდე შეიძლება იქნას გამოყენებული გარემოს შთანთქმის უნარი ემიტენტების მეშვეობით (ემისიის ზღვრული სიდიდე, გარემოს ხარისხის სტანდარტების შენარჩუნება). მაშასადამე, პოლიტიკური გადაწყვეტილება მდგომარეობს გარემოს გამოყენების დასაშვებ კონტინგენტირებაში. გარემოს სერთიფიკატები გარკვეული სიდიდით გაიცემა სახელმწიფოს მიერ, რომელიც მოძრაობს ემიტენტებს შორის. ისინი შეიძლება შეძენილ იქნას მაგალითად, ბირჟაზე. ამ გზით წარმოიშობა ბაზარი, რომელზეც ფასი მოწესრიგდება მიწოდებით და მოთხოვნით. მიწოდება და მოთხოვნა თავის მხრივ ორიენტირებულია ემიტენტების განსხვავებულ ხარჯებზე გარემოზე ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად (თავიდან აცილების ხარჯები). თუ ისინი მეტია გარემოს ლიცენზიის ფასებზე, მაშინ მოთხოვნა ექნებათ ემიტენტებს, პირუკუ შემთხვევაში ისინი სთავაზობენ თავიანთ სერთიფიკატებს ბაზარზე (ბირჟაზე). ამით ხდება საერთო ეკონომიკური ხარჯების შემცირება პოლიტიკურად სასურველი გარემოს ხარისხის შენარჩუნებასთან ერთად.
მაშასადამე, ამ მიდგომის უპირატესობა უნდა ვეძებოთ როგორც ეკოლოგიურ, ისე ეკონომიკურ ეფექტურობაში და დიდ საბაზრო კონფორმიზმში. ამასთან დაკავშირებით უნდა დავასახელოთ აგრეთვე “ღია ბაზრის პოლიტიკის” შესაძლებლობა. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს უნდა შეეძლოს მოთხოვნის შემთხვევაში გარემოს ლიცენზიების მოცულობის შემცირება ან გაზრდა. ნაკლი, პირველ რიგში, მდგომარეობს მრავალმხრივი პრაქტიკული გამოყენების პრობლემებში (სერთიფიკატებზე ვადების დაწესება, სერთიფიკატის თავისუფალი გადაცემა, აუქციონი, ეკოლოგიური რეგიონების გამიჯვნა და ა.შ.). გარდა ამისა, ლიცენზიებით შეიძლება შეიქმნას ბაზარზე შესვლის დაბრკოლებები, რომლებიც ხელს შეუწყობდნენ კონცენტრაციისა და მონოპოლიზაციის ტენდენციებს (კონკურენციის პრობლემები). ჩვენ ამასთან უნდა გავითვალისწინოთ გარემოს ლიცენზიებით ვაჭრობის წინააღმდეგ არსებული ემოციური არგუმენტი. კერძოდ, არგუმენტია ის, რომ ჩვენი ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი სიკეთე (პროდუქტი) არ უნდა გაიყიდოს. ამასთან თვალთახედვიდან რჩებათ, რომ სახელმწიფოს მიერ მინიჭებული ყოველი ნებართვით დიდი სამრეწველო ობიექტი გარემოზე უფრო დიდ ზეწოლას ახდენს ისე, რომ ამისათვის ემიტენტი არ იხდის და მისთვის არ არსებობს არავითარი ეკონომიკური სტიმული გარემოზე ზეგავლენის მოხდენის შესამცირებლად.
მიუხედავად გარემოს დაცვის პოლიტიკაში ცალკეული საბაზრო ეკონომიკური ინსტრუმენტების სხვადასხვაობისა, მათ მაინც საერთო მიზანი აკავშირებთ: ეკონომიკური სუბიექტებისათვის, რომლებიც გარემოს მიმართ კანონის ფარგლებში მოქმედებენ, მზარდი განვითარების პირობებში იქმნება სტიმულები – მონეტარული ან სხვა სახის. ამასთან, მათ გარემოს პოლიტიკური საზღვრების ფარგლებში, დაწესებული წესრიგის პოლიტიკური ინსტრუმენტების მეშვეობით ეძლევათ საშუალება, გარემოს დაცვის მზარდ მოთხოვნებს მოქნილად უპასუხონ ხარჯების თვალსაზრისითაც. საბაზრო ეკონომიკის “თამაშის წესების” შესაბამისად მობილიზებული უნდა იქნას ცალკეულ პირთა ინტერესებიც გარემოს დაცვასთან დაკავშირებით.
წესრიგის სამართლებრივ და საბაზრო ეკონომიკურ ინსტრუმენტებთან ერთად არსებობს გარემოს პოლიტიკის სხვა მრავალი ინსტრუმენტი.
ყველაზე დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ფისკალურ ინსტრუმენტებს, რომლებიც დაკავშირებული არიან საზოგადოებრივ ხარჯებთან. მასში გარემოს პირდაპირი დაცვის (ერთობლივი ხარჯების განხორციელების პრინციპი) გარდა შედის საზოგადოებრივ-სამართლებრივი ინსტიტუტები (მაგალითად, ისეთი ღონისძიებების დაფინანსებით, როგორიცაა საერთაშორისო თბოსისტემების შექმნა ან გარემოს დამზოგავი სამიმოსვლო გზების მშენებლობა, ხმაურისგან დაცვა, წყლების გაჯანსაღება და კომუნალური ნარჩენების გატანა), ასევე გარემოსათვის რელევანტური კვლევის და განვითარების პროექტების შექმნა და გარემოს ინსტიტუციონალური დაცვის დაფინანსება (გარემოს ფედერალური სამსახური, გარემოს დაცვის კავშირები). აქვე უნდა დავასახელოთ გარემოს დაცვის სფეროს სუბსიდიები. ამ შემთხვევაში სახელმწიფო აფინანსებს გარემოს დაცვის ხარჯებს მთლიანად ან ნაწილობრივ სახელმწიფო შემოსავლებიდან. გამონაკლის შემთხვევებში გარემოს დაცვის პოლიტიკური სუბსიდიები შეიძლება ეკონომიკურად გამართლებული იყოს (თუ, მაგალითად, ისინი ახორციელებენ გარემოს გამაუმჯობესებელ კერძო აქტიურობებს). მაგრამ, როგორც წესი, ისინი საბაზრო ეკონომიკის თვალსაზრისით არაეფექტურია. უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს ორგანიზაციული ღონისძიებები, რომელთა მიზანია გარემოს დაცვის პოლიტიკური მიზნების განხორციელება წარმოებასთან მიმართებაში (საწარმოს გარემოს მენეჯმენტი). ერთის მხრივ, საქმე ეხება ორგანიზაციული პირობების შექმნას საწარმოებში, რომლებიც გარანტიას იძლევიან დაიცვან ისეთი საკანონმდებლო წესები, როგორიცაა განკარგულებები გარემოზე პირადი მეთვალყურეობის შესახებ, უსაფრთხოების ანალიზი, გარემოსთვის მნიშვნელოვანი პროცესები. მეორეს მხრივ, ასეთი ორგანიზაციული ჩარევები არ უნდა შემოიფარგლებოდეს მარტო კანონით გათვალისწინებული დაცვის და ზრუნვის მოვალეობების შესრულებით. უფრო მეტიც, უნდა მოხდეს გავლენა საწარმოო ორგანიზაციებზე გარემოს დაცვის შესაბამისი პროცესების ინოვაციებისათვის ხელშეწყობის მიზნით. ისეთ ინსტრუმენტებად, რომლებიც ემსახურებიან გარემოს დაცვაზე ზრუნვას საწარმოს გადაწყვეტილებების მიხედვით, ითვლება მაგალითად, ხელმძღვანელობაში გარემოს დაცვის პასუხისმგებელი წევრის ვალდებულება, დოკუმენტაციის წარმოება, გარემოს კომპლექსური ბალანსები, რომლებიც საწარმოს მთელი ენერგეტიკული და ნედლეულის მოხმარების დაბალანსებას ახდენენ, ან ნაწილობრივი ბალანსები (მაგალითად, ნარჩენების ბალანსი), და ასევე გარემოს აუდიტი. ევროკავშირმა შემოიღო გარემოს აუდიტი, როგორც ახალი საინფორმაციო და მაკონტროლებელი ინსტრუმენტი. მაგრამ მათ იყენებენ ნებაყოფლობითობის საფუძველზე და პირველ რიგში ემსახურებიან უპირატესად თვითკონტროლს და საწარმოს რეკლამას. საწარმოებს გარემოს აუდიტით უნდა დაევალოთ განახორციელონ გარემოს დაცვის კონკრეტული მიზნები, შეადგინონ მისი დაცვის კომპლექსური პროგრამა და გაატარონ გარემოს დაცვის კოორდინაციის ღონისძიებები. ეს ინსტრუმენტი შეიძლება გამოყენებულ იქნას, პირველ რიგში, საწარმოს გარემოს მენეჯმენტის შესაფასებლად. უფრო ნაკლებად გამოდგება ის გარემოზე საკუთარი ზეგავლენის ბალანსირებისათვის (განსაკუთრებით ენერგიის და ნედლეულის მოხმარების საქმეში).
სხვა ღონისძიებებია გარემოსადმი უვნებელი ნებაყოფლობითი დამოკიდებულებისათვის ხელშეწყობა და გარემოს მოპყრობისადმი მაღალი შეგნების (გარემოს ეთიკა) დამკვიდრება. ამის მიღწევა შესაძლებელია გარემოს შესახებ სრულყოფილი ინფორმაციებით, მოწოდებებით და სტიმულებით.
ზემოთ მოყვანილი მოსაზრებების შეჯამებით მივხვდებით, რომ გარემოს დაცვის რაციონალურ პოლიტიკაში ძირეული პრინციპების განხორციელებასთან ერთად იგულისხმება:
ეკოლოგიურ-ეკონომიკური ინვენტარიზაცია;
ნათლად ჩამოყალიბებული და რაციონალური გარემოს პოლიტიკური მიზნების დაგეგმვა და პრიორიტეტების მიხედვით დალაგება;
ამ მიზნების მისაღწევად ეკოლოგიურ-ეკონომიკურად ეფექტური სამართლებრივ-ადმინისტრაციული და პოლიტიკურად დასამკვიდრებელი ინსტრუმენტების გამოყენება, რათა რაც შეიძლება ერთდროულად გადაიჭრას ეკონომიკურ-პოლიტიკური პრობლემები (დასაქმება, ეკონომიკის ზრდა);
გატარებული წარმატებული ღონისძიებების შეფასება გარემოს დაცვის პოლიტიკური მიზნების განხორციელების სიდიდით და მათი წვლილით სხვა პოლიტიკური (ეკონომიკური) მიზნების ხელშეწყობისათვის.
ამასთან განსაკუთრებით რთულია ის, რომ გარემოს დაცვის უამრავმა პრობლემამ საერთაშორისო ან გლობალური განზომილება მიიღო. ჰაერის, წყლების დაბინძურება და ა.შ. არ შემოიფარგლება ნაციონალური საზღვრებით. გლობალური მასშტაბით ნივთიერებათა ცვლისა და რესურსების დაზიანება მოითხოვს ერთობლივ საერთაშორისო ძალისხმევას გარემოს პრობლემების გადაჭრაში. საჭიროა დაინერგოს საყოველთაოდ მიღებული ნორმები და სტანდარტები, რომლებიც იმოქმედებენ კიდეც. მაგრამ სწორედ ესაა გარემოს საერთაშორისო პოლიტიკის სისუსტე. საერთაშორისო მასშტაბით არ არსებობს პოლიტიკის გამტარებელი, რომელსაც კომპეტენციასთან ერთად ძალაუფლებაც გააჩნია დაამკვიდროს გარემოს გლობალური პოლიტიკა. მართალია, გარემოს საკითხებზე არსებობს 180-ზე მეტი საერთაშორისო ხელშეკრულება, მაგრამ მათი ქმედითუნარიანობა გადაჭარბებით არ უნდა შევაფასოთ. მის სუსტ მხარეებად ითვლება, პირველ რიგში, ის, რომ ისინი ძირითადად მიმართულია გარემოს შერჩეული ასპექტებისაკენ. ხშირად მათ აკლია ინტეგრაციული წინაპირობა. გარდა ამისა, არსებობს, როგორც ეს მაგალითად გარემოს დაცვის კონფერენციაზე გამოჩნდა KYOთO-ში, გარემოს სტანდარტების “შერბილების” ტენდენცია (დაბალი სტანდარტები, სპეციალური დადგენილებები და გამონაკლისი წესები). დარღვევები ან არ ისჯება სანქციებით, ან ეს ხდება უმნიშვნელოდ. შეთანხმებათა ქმედითობა ამდენად დამოკიდებულია ცალკეული მთავრობების ნებაზე.
განსაკუთრებით რთული პრობლემაა გამწვავებული კონფლიქტი საერთაშორისო ვაჭრობისა და გარემოს დაცვის სფეროს შორის. გარემოს უახლეს საერთაშორისო პოლიტიკურ კონვენციებში ვაჭრობის შეზღუდვები გათვალისწინებულია, როგორც ზრუნვა გარემოს დაზიანების წინააღმდეგ (აკრძალვები საშიში ნივთიერებების ექსპორტზე, იმპორტზე, ნარჩენებსა და ტექნოლოგიებზე და ა.შ.), მაგრამ ასეთი ქმედება, როცა მესამე სახელმწიფოს (ანუ ხელის არმომწერი სახელმწიფო) აყენებენ ზარალს, ნაწილობრივ წინააღმდეგობაშია ჭთO-ს დადგენილებებთან. ამის მიხედვით გარემოს დაცვა, როგორც ვაჭრობის შეზღუდვები, მხოლოდ ნაწილობრივ არის შესაძლებელი. ჭთO-ს ხელშეკრულება არ არის შედგენილი გარემოს პოლიტიკის გათვალისწინებით, რითაც მნიშვნელოვანი დეფიციტი წარმოიქმნა. ასე მაგალითად, აკრძალვა იმპორტზე, რაც დაკავშირებულია გარემოს სპეციფიკურ პროდუქტთა ნორმებთან, ჭთO-ს მიხედვით პრობლემის გარეშეა შესაძლებელი. წინაპირობა მხოლოდ ის არის, რომ ადამიანის, ცხოველის ან მცენარეთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საფრთხის შექმნა მხოლოდ მეცნიერულად შეიძლება იქნას დასაბუთებული. მაგრამ ეს არ ეხება იმავე დოზით პროცესთა სტანდარტს (წარმოების სახეს). კორექტივები ეკოლოგიისა და ეკონომიკის უფრო მძლავრი კავშირის თვალსაზრისით საერთაშორისო ვაჭრობაში, როგორც ჩანს, გარდაუვალია.
გარემოს დაცვის გრძელვადიანი (განუხრელი) პოლიტიკის გატარება მჭიდრო კავშირშია სახალხო მეურნეობის ეკონომიკურ მდგომარეობასთან (კონფლიქტი ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ ინტერესებს შორის). მასობრივი უმუშევრობის, სოციალური უსაფრთხოების სისტემების დაფინანსების პრობლემების ან ბრუტო შიდა პროდუქტის მცირე ეკონომიკური ზრდის პირობებში თითქმის უყურადღებოდ რჩება გარემოს დაცვაზე მიმართული ფინანსური ხარჯები. მართალია, ცხოვრებაში გარემოს დაცვის პოლიტიკას ისეთივე მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, როგორც სხვა საზოგადოებრივ ამოცანებს, მაგრამ მას მაინც წინააღმდეგობები ხვდება აქტუალურ პოლიტიკაში თავისი “პოზიციის დასამკვიდრებლად.” თუ ეს შეფასება ძალაშია მდიდარი, მაღალგანვითარებული ინდუსტრიული ქვეყნებისათვის, მაშინ, ბუნებრივია, უფრო მყიფეა კავშირი ეკონომიკურ სიტუაციასა და გარემოს დაცვისათვის მზადყოფნას შორის განვითარებად ქვეყნებში. ამიტომ აუცილებელია პოლიტიკის ცალკეული სფეროები (როგორიცაა ეკონომიკური ზრდისა და დასაქმების პოლიტიკა, ვაჭრობისა და გარემოს დაცვის პოლიტიკა) უფრო მძლავრად ინტეგრირებულად ამოქმედდეს.
ერთ-ერთი დიდი პრობლემაა პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესი, კერძოდ, როგორც ნაციონალურ, ასევე ინტერნაციონალურ დონეზე. ამასთან საქმე ეხება საკითხს, თუ რა გზით, ანუ უკეთესად, ვიდრე “შემოვლითი გზით”, მიგვიყვანს გარემოს დაცვის პრობლემები პოლიტიკურ გადაწყვეტილებამდე. არცთუ იშვიათად გარემოს კატასტროფები ან პოლიტიკური ზეწოლა, რომელიც საჯარო დისკუსიებით წარმოიშობა, მაგალითად, მასობრივ მედიაში, იწვევს რეაქციებს გადაწყვეტილებების გამტარებლებში. ეს არ წაადგება გარემოს ზრუნვაზე ორიენტირებულ და გარემოს დაცვის სისტემატურ პოლიტიკას. მოვლენებით და შემთხვევებით ნაკარნახევი
სელექციური გარემოს პოლიტიკა ნაკლებად ვარგისია ყოფითი პრობლემების გადასაწყვეტად. ამას ემატება ის, რომ ინსტიტუციური ჩარჩო, განსაკუთრებით საერთაშორისო დონეზე, რაციონალური გარემოს პოლიტიკის განვითარებას არასაკმარისად უწყობს ხელს. პირიქით, მაგალითად, გადაწყვეტილების მიღების პროცესი ევროკავშირის შიგნით ნაკლებ ტრანსპარენტულია, საზოგადოებრივი კონტროლი გადაწყვეტილებებზე თითქმის შეუძლებელია. ევროპული გარემოს პოლიტიკის სამართლებრივი საფუძვლებიც ნაწილობრივ გაუმჭვირვალე და რთულია. ამ შეფასებიდან გამომდინარეობს უფრო მეტი ინსტიტუციური საჯაროობის, გარემოს გაერთიანების იძულებითი მოთხოვნები, უფრო უკეთესი მონაწილეობის შანსები და უფრო მძლავრი დემოკრატიული ლეგიტიმაცია. ამასთან დაკავშირებით დასაშვებ ღონისძიებებად მოიაზრება: ევროპარლამენტისათვის უფრო მეტი უფლებების მინიჭება (გადაწყვეტილებებში აქტიური თანამონაწილეობა, ევროკავშირის კომისიის ანგარიშვალდებულება პარლამენტის წინაშე), მინისტრთა საბჭოს გადაწყვეტილებების პროცედურის შეცვლა (ვეტოს უფლების შეზღუდვა), გარემოს გენერალური დირექტორატის და გარემოს განყოფილებების გაძლიერება სხვა გენერალურ დირექციებში და ასევე ევროკავშირის კომიტეტების ღიაობა გარემოს დაცვის გაერთიანებებისათვის.
გარემოს დაცვის რაციონალურ პოლიტიკაში მტკიცე (განუხრელი) ღონისძიებების გატარების წინაპირობაა გარემოს პრობლემების ეკოლოგიურ-ეკონომიკური ინვენტარიზაცია ინდიკატორების მეშვეობით. კომპლექსური მოქმედების კავშირებზე, მავნე ნივთიერებების ემისიებსა და გარემოს ფაქტიური დაზიანების შესახებ ხშირად არასაკმარისი, მეცნიერულად არაზუსტი გაანგარიშების გამო (ადამიანებისა და ცხოველებისათვის საშიშროების შექმნის ჩათვლით) ინდიკატორები ვერ გვაწვდიან ყველა ინფორმაციას, რაც “სჭირდება” გარემოს დაცვის პოლიტიკას. გარდა ამისა, გარემოს პოლიტიკური ინდიკატორები ორიენტირებული უნდა იყვნენ გარემოს პოლიტიკის მიზნებზე. რადგან ისინი კომპრომისებით აღსავსე გადაწყვეტილებების პროცესის შედეგია, არსებობს საშიშროება, რომ ზიანის მიყენების არსებითი სფეროები უგულებელყოფილი იქნება. პრობლემები შეიძლება წარმოიშვას ემისიების გაზომვასა და კონტროლთან კავშირში. მართალია, ისინი ტექნიკურად შეიძლება სათანადოდ გადაწყდეს, მაგრამ მაინც ისმის კითხვა, რამდენად არიან პოლიტიკოსები და თვით საზოგადოებაც მძაფრი პრობლემებისათვის მზად: შექმნან მათი დაძლევის პიროვნული და ფინანსური წანამძღვრები.
და ბოლოს, უნდა მივუთითოთ გარემოს პრობლემის ეთიკურ განზომილებაზე. გარემოს დღევანდელი მდგომარეობა გვიჩვენებს, რომ “თანამედროვე საზოგადოება… თავისი აქამდელი პრაქტიკით ბუნებასთან ჩამორჩენილია”. მაგრამ ამისთვის პასუხისმგებლობა უნდა დაეკისროს არა მარტო სახელმწიფოს გარემოს დაცვის პოლიტიკის წარუმატებლობას. წარმატებები გარემოს დაცვაში მტკიცე კავშირშია საზოგადოებრივი შეგნების ჩამოყალიბებასთან გარემოს საკითხებში. საკუთარი მოქმედების გადამოწმება და მისი შეცვლისათვის მზადყოფნა დამოკიდებული უნდა იყოს არა მხოლოდ საკანონმდებლო დადგენილებებზე და ეკონომიკურ სტიმულებზე. ნებისმიერმა პიროვნებამ თვითონ უნდა გადაამოწმოს, თუ რამდენად მოახდენს გავლენას მისი გენერალური თანხმობა გარემოს დაცვის მიზნებთან მის ინდივიდუალურ ქმედებაზე კონკრეტულ შემთხვევაში. თითოეული ცალ-ცალკე პასუხისმგებელია გარემოს დაცვაზე. ამასთან, საქმე არავითარ შემთხვევაში არ ეხება რეალობისათვის უცხო იდეალის განხორციელებას. პასუხისმგებლობა, მაქს ვებერის თვალსაზრისით, გულისხმობს უფრო მეტად გონიერებისა და მოვალეობის ერთიანობა (ქმედების ოპტიმირება შესაძლებლობის ფარგლებში) ვაქციოთ საკუთარი ქმედების საფუძვლად.