WALL STREET-ი მსოფლიოს ეკონომიკას ვეღარ უშველის

მოამზადა ოთარ ქირიამ

-აშშ-ის სარეზერვო ბანკი საპროცენტო განაკვეთებს ამცირებს, იაპონიაში კი იგი საერთოდ ნულამდე დადის. თუმცა, ამას ჯერჯერობით პოზიტიური შედეგი არ მოაქვს. აშშ-ისა და იაპონიის ეკონომიკები უკუსვლით გეზს თავს ვერ არიდებენ და მიმდინარე წელი შეიძლება მინუსით დახურონ. მიზეზი ისევ და ისევ საფონდო კრახია. როგორია Wall Street-ის სტრუქტურა და რას ფიქრობენ მასზე ექსპერტები?

შეძლებს თუ არა მსოფლიო კრიზისის თავიდან აცილებას?
გასულ წელს მსოფლიო ეკონომიკა დაახლოებით 5%-ით გაიზარდა, რაც ყველაზე დიდი მაჩვენებელია უკანასკნელი 16 წლის მანძილზე. მიმდინარე წელს, როგორც ჩანს, ზრდა, თუ იგი საერთოდ იქნა, აუცილებლად შემცირდება. ამერიკისა და იაპონიის ეკონომიკებს (მსოფლიოს ორი უდიდესი), რომლებიც მსოფლიო ეკონომიკის 46%-ს შეადგენენ ერთად, ეკონომიკურ ვარდნას უწინასწარმეტყველებენ. საფონდო ბირჟები თითქმის ყველგან კრიტიკულ მდგომარეობაშია: მარტო 2000 წელს გლობალური აქციების ღირებულებებს დაახლოებით 10 ტრილიონი დოლარი ჩამოეჭრა, რაც ამერიკის წლიურ წარმოებას უტოლდება. ანალოგიური მდგომარეობა უწინასწარმეტყველეს შედარებით მცირე, მაგრამ მსოფლიო ბაზრისათვის მნიშვნელოვან ისეთ ეკონომიკებს, როგორებიცაა: თურქეთისა და არგენტინის. საით მიისწრაფვის მსოფლიო ეკონომიკა?

აშშ-ისა და იაპონიის ცენტრალური ბანკები პანიკის წინა სტადიაში არიან. აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო ბანკმა მიმდინარე წელს საპროცენტო განაკვეთი 0,5%-ით უკვე მესამეჯერ შეამცირა. იაპონიის ეროვნულმა ბანკმა კი საერთოდ ნულზე დაიყვანა. ამგვარ შეღავათებს ორივე ქვეყნის ეკონომიკაში მიესალმებიან. ეს ხელს შეუწყობს მოთხოვნის გაზრდას. მიუხედავად ამ ნაბიჯებისა, მიმდინარე წელს შეიძლება ორივე ქვეყანამ სერიოზული ვარდნა განიცადოს. თუ ასე მოხდა, ეს იქნება პირველი შემთხვევა 1974 წლის შემდეგ, როცა პლანეტის ორმა წამყვანმა ქვეყანამ წელი ეკონომიკური ვარდნით დახურა. უნდა აღინიშნოს ასევე ისიც, რომ წინა სამი ვარდნა აშშ-ში, იაპონიის ეკონომიკურ ზრდას დაედო ფონად, და პირიქით, იაპონიის 1998 წლის ვარდნამ უკუპროპორციულად იმოქმედა შტატების ეკონომიკაზე.

დღეს სიტუაცია შეიცვალა. მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-მა სერიოზულ წარმატებებსა და ზრდას მიაღწია ტექნიკის სფეროში, საპირისპირო მდგომარეობით სხვა სფეროებში, წელიწადს იგი მაინც ვარდნით დახურავს.

ფასიანი ქაღალდების გაუფასურების შედეგად, აშშ-ში კაპიტალდაბანდებები პირველად 2000 წელს შემცირდა, მას შემდეგ, რაც 1955 წელს საერთოდ ამ მაჩვენებლის დაფიქსირება დაიწყო ქვეყანაში. დაბალი ფასები კი აქციებზე ეჭვის ქვეშ აყენებს უსაფრთხოებისა და გარანტიის საკითხებს. ყოველ შემთხვევაში, პანიკა მოსახლეობაში უკვე აშკარაა. საქმე იმაშია, რომ სოციოლოგიური გამოკითხვების შედეგად, აშშ-ში რესპონდენტების 2/3 დარწმუნებულია, რომ ქვეყნის ეკონომიკა მიმდინარე წელს უკვე მინუსით აღინიშნება. დღეს ფედერალური სარეზერვო სისტემის წინაშე დგას ამოცანა, რომელიც ეკონომიკის სტაბილიზაციას ითვალისწინებს ისე, რომ საზოგადოებამ არ იფიქროს, ვითომ ხელისუფლება იმიტომ ამცირებს საპროცენტო განაკვეთებს, რომ ინვესტორების გული მოიგოს და საფონდო ბაზარს არ გაექცნენ. ამიტომაც, სარეზერვო სისტემის ადმინისტრაციამ განაკვეთი უკანასკნელად გაცილებით დაბალი მაჩვენებლით შეამცირა, ვიდრე ამას ბაზარი ელოდა. სისტემა კი მზადაა განაკვეთი შემდგომშიაც შეამციროს, ოღონდ ეკონომიკამ გეზი შეცვალოს.

ვაი, იაპონიის პატრონს!
იაპონიის ბანკში პოლიტიკა იცვლება. როგორც ჩანს, საპროცენტო განაკვეთის ნულამდე დაყვანამ ინვესტორები დაარწმუნა, რომ ქვეყანაში ეკონომიკური კრიზისი ძალაში არ შესულა. თუმცა, როდემდე?

იაპონიის ეკონომიკა რომ ვარდნას განაგრძობს, ნაკლებად სენსაციურია. თუმცა, ეს მსოფლიოსთვის და არა მხოლოდ მისთვის. მიუხედავად ყველაფრისა, ქვეყანა, ბოლო ათწლეულის მანძილზე, მეტწილად სტაგნაციას განიცდიდა. წლიდან წლამდე, ნაცვლად იმისა, რომ მდგომარეობა ოდნავ მაინც გაუმჯობესებულიყო, სიტუაცია უარესდებოდა და დღესაც ამ გზას ადგას. იაპონია ერთადერთი განვითარებული ქვეყანაა, რომლის ეკონომიკამაც 1930 წლის შემდეგ ნამდვილი დეფლაცია იწვნია. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ მართალია მშპ რეალურად უკანასკნელი ორი წლის მანძილზე გაიზარდა, მაგრამ მისი მაჩვენებელი მიმდინარე ფასებში მაინც მცირდებოდა. დეფლაციამ ეკონომიკა მაგიურ ჩიხში შეიყვანა, სადაც კლებადი ფასები კაპიტალდაბანდებებს აფერხებენ, რითაც უფრო დაბლა აგდებენ ფასებს.

მართალია, იაპონიის ბანკის უკანასკნელ ღონისძიებას რეალური შედეგი ჯერ არ გამოუღია, მაგრამ ის მაინც სწორ გადაწყვეტილებათა შორის შეიძლება ჩაითვალოს. ამ შემთხვევაში, საპროცენტო განაკვეთის ნულამდე დაყვანა ნაკლებად მნიშვნელოვანია, ვიდრე დეფლაციის განადგურების მიზნად დასახვა: იაპონიის ბანკის ხელმძღვანელობა აცხადებს, რომ იგი კვლავაც განაგრძობს ამ პოლიტიკის გატარებას მანამ, სანამ ინფლაციის მაჩვენებელი ნულს არ გაუტოლდება.

საინტერესოა, დაფიქრდა თუ არა იაპონია იმის შესახებ, რომ ქვეყნის ეკონომიკა სერიოზულ კრიზისშია? საფონდო ბაზარი, როგორც ჩანს, ამას უკვე მიხვდა. მარტის ბოლოსათვის, ამ ფაქტს ერთმა პოზიტიურმა მოვლენამ გაუსვა ხაზი. ამ პერიოდში Nikkei-მ სავაჭრო ოპერაციების ყველაზე მაღალ და თანაც საიმედო მაჩვენებელს მიაღწია (13,000 დღის ბოლოს). ამან, რა თქმა უნდა, იმედი გააღვივა ინვესტორთა შორის. სამწუხაროდ, პოზიტიური მიმართულება ხანგრძლივი არ აღმოჩნდა და აპრილის პირველივე კვირას იგი ისევ ნეგატიურით შეიცვალა. მიუხედავად უზარმაზარი ძალისხმევისა, მაინც ვერ ვიტყვით, რომ მდგომარეობა დღეს უკეთესია.

დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რას ისახავდა მიზნად იაპონიის ცენტრალური ბანკი, როცა საპროცენტო განაკვეთები ნულამდე დაჰყავდა. თავად პროცენტი და მისი განაკვეთი აქ სამიზნის როლს პრაქტიკულად თამაშობს, იგი მხოლოდ იარაღის ფუნქციას თუ შეასრულებს. ბანკს გაცილებით უფრო სერიოზული რამ აწუხებს. კერძოდ, ბრუნვაში მყოფი ფულადი მასა. კონკრეტული მიზანი კი გახლავთ კომერციული ბანკების მიერ დეპონირებული თანხების, რომელიც 4 ტრილიონ იენს შეადგენს (32.5 მილიარდი დოლარი), 5 ტრილიონამდე გაზრდა, რათა ბაზარზე მეტი თანხები გაუშვას. სანამ ამას დაისახავდა მიზნად, ბანკს იენის ამ რაოდენობის მოჭრა ურჩიეს. ეს კი ისედაც კატასტროფულად შესუსტებულ იენს, ალბათ, საერთოდ გაანადგურებდა. მსოფლიოს ფინანსური გამოცდილება ფულადი მასების ემისიას განსაზღვრულ მომენტებში, განსაზღვრული რაოდენობით გამართლებულად მიიჩნევს. მაგრამ, არა ამ შემთხვევაში. იაპონიის ბანკიც ამ აზრზე გახლდათ და, შესაბამისად, პოლიტიკამაც ის გეზი აირჩია, რაზეც ზემოთ მოგახსენეთ.

რა ყოფილა ეს ამერიკული მედია-აბლაბუდა!
დღეს ცენტრალური ბანკი ყველა ღონეს ხმარობს იმისათვის, რომ კომერციულ ბანკებს ამოსუნთქვის საშუალება მიეცეთ. მიუხედავად საგანგებოდ შემუშავებული ეკონომიკური პოლიტიკის პაკეტისა, იაპონიის ეკონომიკური პოლიტიკა მეტწილად ჯერაც ისევ აბლაბუდაშია გახვეული. თუმცა, ხელისუფლება მდგომარეობის გაუმჯობესებას უახლოეს მომავალში არ გამორიცხავს.

კრიზისმა მწვავე შედეგები იაპონიაში გამოიღო, მაგრამ ზემოხსენებული აბლაბუდა სათავეს იაპონიაში სულაც არ იღებს. ყოველივე ამერიკის ბრალია. აშშ-ის შესუსტებული ეკონომიკა და პერიოდული ბიძგები მაღალი ტექნოლოგიების საფონდო ბაზარზე, გაცილებით მტკივნეული, იაპონიისთვის აღმოჩნდა. არსებული განსხვავება, ინფორმაციული თვალსაზრისით, მედიასა და საინფორმაციო საშუალებების ცალმხრივი ორიენტაციის ბრალი უფროა, ვიდრე ეკონომიკური კრიზისის. საქმე იმაშია, რომ მედია ბაზარი იაპონიის შიგნით თუ მის გარეთ, განსაკუთრებით კი შტატებში, მნიშვნელოვან ყურადღებას სწორედ იაპონიაში მიმდინარე პრობლემებს უთმობს და მის წვრილმანებს ეძებს. აშშ-ში კი თუ ვინმე კონკრეტულმა არ თქვა პრობლემის შესახებ, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები ნაკლებად ააშკარავებენ არსებულ მდგომარეობას და მის ავ მხარეებს მალავენ. ეს, რა თქმა უნდა, პანიკას იწვევს საზოგადოებაში, რაც განსაკუთრებულად ინვესტორებზე აისახება და, შედეგად, ფასები კიდევ უფრო ვარდება. ამ შემთხვევაში პრობლემა და პანიკა იმდენადაა შეზრდილი ერთმანეთთან, რომ მათი გაყოფა, თუ რომელიმე მხარემ (ან ინვესტორები, ან სახელმწიფო) არ დათმო, პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამ შემთხვევაში კომპრომისი სახელმწიფოს, კერძოდ, ცენტრალური ბანკის ანგარიშზეა. რას სთავაზობს კომერციული სტრუქტურა საპასუხოდ? ბანკებმა, რომლებიც პრაქტიკულად გაბანკროტების პირას არიან, ვერაფერი მოახერხეს გარდა იმისა, რომ მოლაპარაკებები დაეწყოთ გართიანების თაობაზე. საქმე იმაშია, რომ ამჟამად მიმდინარეობს ახალი იაპონური ბანკის ფორმირება, რომელიც 11 წამყვანი ბანკის შერწყმით იქმნება და სიდიდით დრეზდენის ბანკს გაუტოლდება.

რა ხდება ამ მხრივ შტატებში? სახელმწიფოს პოლიტიკა, როგორც ხედავთ, რბილია, თუმცა, ისეთი არა, როგორც იაპონიაში. რაც შეეხება კომერციულ სტრუქტურებს, აქ მართლაც კატასტროფული სიტუაციაა: იხურება ან ვიწროვდება კომპანიები, სამუშაო ადგილები დღთიდღე იკლებს; საფონდო ბაზარზე აქციების რაოდენობა საათობით მატულობს; სამაგიეროდ, წუთობით ვარდება მათი ფასები და ა.შ. არ გაგიკვირდეთ, რომ კონკრეტული ინფორმაცია და ციფრები ეკონომიკური უკუსვლის შესახებ, აშშ-ში ჯერ არ არსებობს. ეს შეიძლება იმის ბრალიცაა, რომ ქვეყნის ახალ ადმინისტრაციას პირველივე წელიწადში ვარდნა არ აწყობს, ან შეიძლება მედია, ნაციონალური პრინციპებიდან გამომდინარე, ინფორმაციას არ აქვეყნებს. ვერაფერს იტყვი, მაგალითად იმავე CNN-ის შესახებ, ევროპის მიმოხილვის შემთხვევაში: Motorola-ს შოტლანდიის ოფისი და ქარხანა 1000-ზე მეტ სამუშაო ადგილს ავიწროვებს; Erricsson-ი იხურება; ინგლისის ხორცპროდუქტები მომწამვლელია და ა.შ.

მცირე ექსკურსი WALL STREET-ზე
ამ საკითხთან დაკავშირებით, მეტად საინტერესო იქნება თავად WALL STREET-ის ისტორია ან თანამედროვე ფინანსური თეორია, რომელიც უკეთ ახსნის, თუ როგორ მუშაობენ საფონდო ბაზრები. თუკი საერთოდ მუშაობს?

მსოფლიოს ყველაზე დიდი ბაზარი WALL STREET, როგორც ჩანს, მისი არსებობის მანძილზე ყველაზე მძიმე სტადიაშია. NASDAQ თავისუფალი ვარდნის პირობებშია, Dოწ ჟონეს, რომელიც უკანასკნელი წლების მანძილზე წყალზე მიმოდიოდა, საბოლოოდ ჩაძირვის ეტაპს მიუახლოვდა. საფონდო ბაზრები მსოფლიოს დანარჩენ ნაწილებში ამ ტენდენციას მყარად იზიარებენ. ინვესტორებისთვის უკვე დადგა დრო, შემდეგი შეკითხვებით შეიწუხონ თავი: ნეტავ რატომ შარშან არ გავყიდე? რა მოგველის? ან საერთოდ, ვიცით თუ არა რამე იმის შესახებ, როგორ აფასებს საფონდო ბაზარი აქციებს?

ამ კითხვებზე გაცემული პასუხი მიზნად არ ისახავს იმას, რომ რეალობა მართლაც საპირისპიროა ამ კითხვებისა ან კიდევ უფრო უარესი. თანამედროვე ფინანსური ბაზრების ერთ-ერთი უდიდესი ექსპერტის, მარკ სმიტის აზრით, საფონდო ბაზრებმა, განსაკუთრებით ამერიკაში, გასული საუკუნის მანძილზე თანდათანობით, რაციონალური სახე მიიღო, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ე.წ. “ირაციონალური დოვლათის” ტენდენცია დღესაც არსებობს. არსებული მწვავე სიტუაციის ფონზე, ამ მეცნიერის მიერ ჩამოყალიბებული თეორია ფინანსების შესახებ, კერძოდ კი WALL STREET-ის ევოლუციისა და ისტორიის ექსკურსი, ყველაზე ახლოს აღმოჩნდა რეალობასთან.

1929 წლის კრახმა ხაზი გადაუსვა აქციებისა და საფონდო ბაზრის რენტაბელობას ინვესტორებისთვის. ამგვარმა ფსიქოლოგიამ დისკრედიტაცია გაუკეთა მეცნიერებს, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ რაოდენ პიკური მდგომარეობაც უნდა იყოს ბაზარზე, აქციების შეფასება მაინც რელევანტური გზით ხდება, ვინაიდან კომპანიათა მოგება, იმ დროისათვის, სოლიდურ თანხებს შეადგენდა, სამომავლოდ კი ახალი ტექნოლოგიები იძლეოდა საიმედო ციფრებს.

არც ის ეკონომიკური დეპრესია, რომელიც ქრონოლოგიურად 1929 წლის კრახის შემდგომ პერიოდს დაემთხვა, არ ყოფილა აღნიშნული კრახის შედეგი, როგორც ამას ანალიტიკოსების დიდი ნაწილი ამტკიცებს. დღეს ისინი იგივეს ქადაგებენ NASDAQ თაობაზეც. ანუ, ეკონომიკური დეპრესია მესამე ათასწლეულის პირველივე წელს. დეპრესია, თუ ეს მოხდა, ფედერალური სარეზერვო სისტემის შეცდომებს უფრო უნდა დავაბრალოთ, ვიდრე NASDAQ-ს ანდა სხვა რომელიმეს. ოღონდ “რა თქმა უნდა” ეს არც ერთ შემთხვევაში არ უნდა დაუკავშირდეს მის ხელმძღვანელს, ალან გრინსპენს, რომელმაც ახალი ეკონომიკის პროექტის მიხედვით, საპროცენტო განაკვეთები კატასტროფულად (განსაზღვრული დროის მონაკვეთისათვის) გაზარდა. ინვესტორების შეცდომა კი იმაში გამოიხატება, რომ მათთვის სარეზერვო სისტემის მიერ შეცდომის დაშვება წარმოუდგენლად რჩებოდა დიდი ხნის მანძილზე, უნდობლობას კი საფონდო ბაზარს უცხადებდნენ და ყველანაირად გაუმართლებლად ბირჟას ისედაც ხელოვნურად გაუფასურებული ფასიანი ქაღალდებით ავსებდნენ, რითაც დეფლაციას უფრო აღრმავებდნენ.

მაინც რატომ მოხდა ყველაფერი ეს? იგივე ფიშერი ამას “პანიკის ფსიქოლოგიას” აბრალის: “ეს მოხდა იმიტომ, რომ მოხდა”. მარკ სმიტი კი, როგორც წესი, ამგვარი სახასიათო განმარტებებისაგან შორსაა. სმიტის თეორია დაახლოებით იმ სტილისაა, როგორც რობერტ შილერის “ირაციონალური დოვლათი”. შილერი ბიჰევიორისტული2 ფინანსების თეორიის ერთ-ერთი ფუძემდებელია.

ბიჰევიორისტული ფინანსები, ზოგადად, აღიარებული თეორიის დაუძინებელი მტერია და სწორედ მან მისცა მსოფლიოს იმის საშუალება, რომ მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში, საინვესტიციო საქმე მიეყვანა დღევანდელ ფორმამდე. ეს არის თეორია, რომელიც ბაზრის ეფექტურობის რწმენას ეფუძნება იმ აზრით, რომ ფასები შეიცავენ ყველა აუცილებელ ინფორმაციას.

1987 წლის კრახმა ზემოხსენებული ბაზრის ეფექტურობის თეორია ეჭვის ქვეშ დააყენა, ვინაიდან კრიზისი ყველასთვის გაურკვეველი მიზეზების გამო წარმოიშვა. ანალიტიკოსები ამჯერადაც საფონდო ბაზრის არასწორ შეფასებებს ასახელებდნენ მიზეზად. თუმცა, ფაქტია, რომ Dow Jones 23%-ით დაეცა იმ დღეს, როცა, იმავე ანალიტიკოსების მოთხოვნით, ინფორმაცია ბირჟაზე ვაჭრობის შესახებ, საჯაროდ არ გამოქვეყნდა.

ამის შემდეგ ბიჰევიორალისტებმა ფინანსების აკადემიურ მეთოდს მიმართეს, რამაც საკმაო რაოდენობის ანომალიები გამოააშკარავა. მათ შორის, ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარულია ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ ბაზრის ტაქტიკის რეგულირება შესაძლებელია. ყველაზე პოპულარული, ამ თვალსაზრისით, იანვრის თვე იყო, როცა ინვესტიციებმა ყველა სხვა თვეს გადააჭარბა. როგორც სმიტი ამბობს, ასეთი ანომალიების უმრავლესობა მომენტალურად ქრება მას შემდეგ, რაც რეკლამირებას მასობრივი ინფორმაციების საშუალებები გაუკეთებენ. ე.ი. ბაზარი ეფექტურია მაშინ, როცა იგი ახერხებს მისი შეცდომების კორექტირებას, ანუ აკადემიური მეთოდი. უფრო მეტიც, ბიჰევიორალისტები უკვე ე.წ. კოჰერენტულ3 მეთოდს მიმართავენ, რომლის მიხედვითაც მომავლის წინასწარმეტყველებაც შესაძლებელია.

სმიტი ბაზრის ეფექტურობის დამადასტურებელი კიდევ ერთი ისტორიის ავტორია. შესაძლებელია იმიტომაც, რომ WALL STREET-ის ორ უზარმაზარ საინვესტიციო სახლთანაა კავშირში. თუ ვინმე ფიქრობს იმაზე, თუ რა აზრისაა სმიტი ზოგადად WALL STREET-ისადმი, მინდა მოვახსენო, რომ იგი აბსოლუტურად ეთანხმება “ამ ქუჩის” ოციანი წლების “დათვს” ჯესი ლივერმურს, რომელიც WALL STREET-ს შემდეგ განმარტებას უკეთებს: “WALL STREET არის გიგანტური საწყობი, სადაც ბროკერი “სუტინიორია”, აქცია კი – “მეძავი”, რაც შეეხება კლიენტს, იგი აქ იმისთვის მოდის, რომ ფული ფანტოს”.