ახალი კაპიტალიზმი

მოამზადა ნინო არველაძემ

მოდის ახალი წელი და ახალი დეკადა.
ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ 2009 წელი ეკონომიკის თვალსაზრისით მუხანათური იქნება. განვითარებული ეკონომიკების უმრავლესობას ოფიციალური რეცესია ემუქრება, მათი ვალები უფრო მაღალი და მკაცრი იქნება. ამ მხრივ 2009 წელი ყველაზე რთული იქნება გაერთიანებული სამეფოსათვისაც. კომპანიებისა და მომხმარებლების მხრიდან გაგრძელდება დანახარჯების შემცირების ტენდენცია და უმოწყალოდ გაიზრდება უმუშევრობის მაჩვენებელი. მერყევი იქნება გირვანქა სტერლინგის, ფართო მოხმარების საგნების, ენერგომატარებლების, კაპიტალში წილების ფასები, ამიტომ მომავლის დაგეგმვა გაუჭირდებათ ბიზნესმენებსა და ინვესტორებს.

ბევრი, განსაკუთრებით კი მსხვილი ბიზნესები ძველებურ პოზიციაზე ვეღარ დარჩებიან, მთავრობების წინაშე კი დადგება ახალი დილემა – რომელ მათგანს გაუწოდოს დახმარების ხელი!
ორი მიზეზის გამო მდგომარეობა II მსოფლიო ომისაგან განსხვავებული იქნება: ერთი არის გლობალური მიზეზი და ძირითადი მიზეზი, რომელიც კრედიტების ბუშტის გახვრეტაში მდგომარეობს. მოსახლეობამ ძალიან დიდი თანხები ისესხა, განსაკუთრებით აშშ-სა და გაერთიანებულ სამეფოში და ვალის გადაუხდელობის პრობლემა არა მხოლოდ ცხოვრების დონის დაცემას იწვევს, არამედ მნიშვნელოვნად ანელებს გლობალური ფინანსური ეკონომიკის აქტივობას. ფუნდამენტურად იცვლება კაპიტალიზმის მოდელი. დროის მსვლელობასთან ერთად მსოფლიო გაიგებს, თუ როგორ აისახა დღევანდელი მდგომარეობა ბიზნესისა და მთავრობის, გადასახადის გადამხდელებისა და კერძო სექტორის, დამქირავებლისა და დაქირავებულის, ინვესტორებისა და კომპანიების ურთიერთობებზე. უფრო ნათლად გამოჩნდება, თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს ეკონომიკურ კრიზისს მსოფლიო მოსახლეობისათვის და ყველა დარწმუნდება, რომ ეს კომუნიზმის მოშლაზე უფრო სავალალო შედეგებს გამოიღებს.
ექსპერტები ნანგრევებიდან ახალი კაპიტალიზმის აღმოცენებას ვარაუდობენ და მიუხედავად იმისა, რომ შეუძლებელია ზუსტად განისაზღვროს ხელახლა აშენებული ეკონომიკის მუშაობა, მაინც იკვეთება მომავლის მკრთალი კონტურები. მთავარი შტრიხების მიხედვით, შესაძლებელი ხდება არსებული მოდელის წუნიანი წერტილების გაანალიზება.
ბევრისათვის ახალი კაპიტალიზმი შეიძლება მეტად სამართლიანი აღმოჩნდეს და შეიძლება ნაკლებად განსხვავდებოდეს 30-იანი წლების მოდელისგან, ხსნა კი უფრო დიპლომატიურ, მშვიდ და ნაკლებად ეგოისტურ ქმედებებშია, რომელიც არ უნდა ჰგავდეს კაზინოს იმ მოთამაშის ქმედებას, რომელიც მთლიან მოგებას იღებს.
განვიხილოთ მცდარი მიდგომები. გაერთიანებული სამეფოსათვის – თუ მთლიანობაში ავიღებთ მომხმარებლის, კორპორატიულ და საგარეო სექტორის ვალებს, სესხების თანაფარდობა წლიური ეკონომიკის მწარმოებლურობასთან 300%-ს ოდნავ აღემატება, ანუ 4 000 მლრდ გირვანქა სტერლინგზე მეტია. სესხების იგივე თანაფარდობაა მშპ-სთან მიმართებაში აშშ-ში, ეს კი რეკორდია!
გასული დეკადის განმავლობაში მოსახლეობა სესხულობდა, სესხულობდა და კიდევ ერთხელ სესხულობდა: მოსახლეობამ დაუშვა, რომ არასოდეს დადგებოდა ვალის გადახდის დღე და ყოველთვის ექნებოდა ერთი ვალის მეორეთი გადაფარვის საშუალება. გაერთიანებულ სამეფოში მხოლოდ იპოთეკური სესხების მოცულობამ 1200 მლრდ გირვანქა სტერლინგი შეადგინა. ბევრი ისესხეს მსხვილმა კომპანიებმა. აღსანიშნავია, რომ მთელი პოლიტიკური აურზაურის დროს ბანკები აგრძელებდნენ მცირე კომპანიებისათვის საკრედიტო ხაზებს, ისინი მონუმენტური ფინანსური განუსჯელობის ზღაპრის შეუმჩნეველი გმირები არიან: დღესაც კი მცირე კომპანიების ერთიანი დანაზოგები თავიანთ ვალებს ძლევენ.
გაერთიანებულ სამეფოში ვალები დაგროვდა. 1997 წელს ბანკების მთლიანი მიმდინარე საგარეო ვალის მოცულობა 1 100 მლრდ გირვანქა სტერლინგი იყო, 2008 წელს კი – 4 400 მლრდ გირვანქა სტერლინგი.
ეს ტენდენცია გვიჩვენებს ლონდონის სიტისა და ფინანსური მომსახურების ინდუსტრიის მასიურ და დაუნდობელ ზრდას, რომელიც ახლა მთელი ძალით იკუმშება, ეს ინგლისს სამუშაო ადგილებად და მომაკვდავ საგადასახადო შემოსავლებად უჯდება.
მაგრამ ეს ასევე გვიჩვენებს, რომ გაერთიანებული სამეფოს ვალები უაღრესად დიდი მოცულობისაა სხვა ქვეყნების დანაზოგებთან შედარებით, განსაკუთრებით მასიური დანაზოგი და ნამატი აქვს ჩინეთს, სხვა აზიური ეკონომიკებისა და ახლო აღმოსავლეთის ვალუტა უცხოეთში აქტივების შესაძენად იქნა გამოყენებული.
ერთი სიტყვით, გასული დეკადის განმავლობაში ათასობით ჩინელი დაბალ ხელფასზე მონასავით მუშაობდა და დღემდე ახერხებენ დანაზოგის გაკეთებას. ეს ეხება როგორც მთლიანად ერს, ასევე ინდივიდუალურ პიროვნებებს. ისინი მუშაობდნენ დასავლელთათვის ცხოვრების დონის ასამაღლებლად, რადგან საჭირო იყო შტატების გაზრდა და ფასების შემცირება – ჭკვიანმა ბანკირებმა თავიანთი დანაზოგები დასავლელებს ასესხეს, ამიტომ მათ შეეძლოთ შეეძინათ სახლები, მანქანები და ბრტყელეკრანიანი ტელევიზორები.
ჩინეთის, ინდოეთის, იაპონიისა და საუდის არაბეთის დანაზოგებსა და გაერთიანებული სამეფოს დავალიანებებს შორის ბალანსის რღვევა, ასევე ბალანსის რღვევა მათ მასიურ სავაჭრო ნამატსა და გაერთიანებული სამეფოს სავაჭრო დეფიციტს შორის დიდხანს ვერ გაგრძელდებოდა.
ახლა კი ჩინელებისთვისაც დადგა ნამცხვრის ჭამის დრო, რაც იმას ნიშნავს, რომ დასავლელებს პატარა ნაჭერი შეხვდებათ.
საუბედუროდ, ჩინელები დასავლეთისათვის თავდაუზოგავად მუშაობდნენ – ან დასავლეთს გამორჩა მათი მონდომებული შრომის მთავარი მიზანი. აი, ნაწილობრივ ამიტომ არის გლობალური ეკონომიკის ბალანსის აღდგენა ასეთი მტკივნეული, რაც მილიონობით ადამიანს აღარიბებს მსოფლიოში.
მრავლისმეტყველია ჩინეთის ცენტრალური ბანკის მმართველის მიერ ამერიკის ფინანსთა მინისტრის ჰენკ პაულსონის დატუქსვა. ჩინელმა მმართველმა განაცხადა, რომ მოხმარების მაღალი დონე და კრედიტებზე დამოკიდებულება აშშ-ის ფინანსურ კრიზისს იწვევს, ის კი მსოფლიოში უდიდესი და უმნიშვნელოვანესი ეკონომიკაა, ამიტომ აშშ-მ უნდა შეაჯეროს თავის პოლიტიკა, გაზარდოს დანაზოგების თანაფარდობა როგორც წესია და შეამციროს სავაჭრო და ფისკალური დეფიციტები.
ეს სრულიად ნათელი განცხადებაა ჩინეთის მხრიდან, ანუ ისინი აღარ აპირებენ აშშ-ისა და გაერთიანებული სამეფოს დანახარჯების დაფინანსებას: მათ აღარ სურთ ფულის გასესხება და უნდათ დარწმუნდნენ, რომ მათ მიერ გასესხებული ფული არ გაქრება მძიმე ვალებისა და ინფლაციის ქარიშხლის გამო.
ახლა ყველაზე აქტუალურია კითხვა, თუ რამდენი უნდა გადაიხადონ განვითარებულმა ეკონომიკებმა, სანამ სტაბილურობის რაიმე ნიშნულს დაუბრუნდებიან, გამოთვლა კი იოლი ნამდვილად არ იქნება.
ერთი მნიშვნელოვანი რიცხვი, რომელსაც გასაღების მოცემა შეუძლია, არის სხვაობა ბანკების მიერ გასესხებული თანხის რაოდენობასა და მათ მიერ ნასესხებს შორის, ოჯახებიდან, ბიზნესებიდან და ინსტიტუტებიდან, რომლებიც გლობალურ ფინანსურ ბაზარზე მოთამაშეები ვერ გახდებიან. ამას ინგლისის ბანკი მომხმარებლის ფონდის რღვევას უწოდებს, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ეს გვიჩვენებს ბრიტანელების დამოუკიდებლობის ხარისხს საზღვარგარეთული ფონდების მიმართ, რომლებიც მცირდება და შეიძლება დროთა განმავლობაში განულდეს კიდეც. სამომხმარებლო ფონდის ნაპრალი 2001 წელს ნულის ტოლი იყო, მაგრამ მიმდინარე წლის ივნისში ინგლისის ბანკის მონაცემებით, ამ ნაპრალმა 740 მლრდ გირვანქა სტერლინგი შეადგინა. ტიპიურმა ბრიტანულმა ბანკმა ყველა სესხის ფონდი 40%-ით გაზარდა. ბრიტანული ბანკების პრობლემა (და ბევრი სხვა ქვეყნის ბანკებისაც) არის ის, რომ 2007 წლის აგვისტოში ფონდების წყაროები დაშრა და არავინ იცის როდესმე კვლავ ადრინდელივით იჩქეფს თუ არა.
გაყიდვების ბაზრის ვარდნა შემაძრწუნებელი ფაქტი იყო, ყველა ქვეყანაში ფინანსური ინსტიტუტები მიხვდნენ, რომ აშშ-ში სუბ-პრაიმის სახით სახლის მეპატრონეებზე გაცემული მილიარდობით დოლარი უფსკრულის წინაშე იდგა. საფინანსო ინსტიტუტებში ბზარი გაჩნდა, ერთი მოთამაშეც კი ვერ იქნებოდა დარწმუნებული, რომ სუბ-პრაიმის გამო დიდი პრობლემები არ შეექმნებოდა.
მათი შიში მიმდინარე წლის სექტემბერში გამართლდა, როდესაც აშშ-ის ხაზინამ არ გარისკა ერთ-ერთი უმსხვილესი საინვესტიციო ბანკის Lეჰმან Bროტჰერს-ის შემთხვევაში.
საფინანსო ბაზრის ცუდმა მუშაობამ ჩინეთიდან ფულის შემოდინება შეაჩერა, იგივე უნდა ითქვას აზიასა და შუა აღმოსავლეთის მხრიდან ფულის შემოდინებაზე. გრძელვადიან პერიოდში ეს ძალიან კარგი მოვლენა იქნებოდა, თუ ეს დიდი ექსპორტის ერები მოიხმარებდნენ უფრო მეტ სიმდიდრეს, ვიდრე აწარმოებდნენ, მაგალითად, დასავლეთის სავაჭრო კომპანიებს შეუქმნიდნენ დიდ შესაძლებლობებს. მაგრამ გარდამავალ პერიოდში ეს მოვლენა დასავლეთის ფინანსური ბაზრისათვის ფატალურად იქცევა, რადგან ფონდებს ბანკებიდან ფული გამოაქვთ.
ზაფხულის შემდეგ დიდმა კომპანიებმა და ფინანსურმა ინსტიტუტებმა ბანკებიდან ფული უკან გამოითხოვეს, რის გამოც საბანკო სისტემა კრახამდე მივიდა. დასავლეთის ბანკები მოუმზადებლები იყვნენ, რადგან მათ მთლიანი ფული იპოთეკურ სესხებზე, მომხმარებელზე და კომპანიებზე ჰქონდათ გაცემული.
ამიტომ გადასახადის გადამხდელები იძულებულნი გახდნენ ამოევსოთ ნაპრალი. რამდენიმე თვის განმავლობაში ბრიტანელი გადასახადების გადამხდელები იღებდნენ ვალებს, ვალდებულებებს, გარანტიებს. გაერთიანებულ სამეფოში შესაძლებელია გაიზარდოს გადასახადის გადამხდელთა ფონდი 1000 მლრდ გირვანქა სტერლინგით, ან მეტით. ამის მიზეზია ის, რომ ბრიტანული ბანკები ჯერ კიდევ თანაფარდობაში არიან ბრიტანულ კომპანიებსა და მეოჯახეებთან, რომლებსაც ფული სჭირდებათ და დეპოზიტებისა და სესხების მიმართ, რომლებსაც ისინი ბრიტანული კომპანიებისაგან და მაცხოვრებლებისაგან იღებენ. კრედიტების უმეტესობა ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდში გაიცა, ახლა კი მსოფლიო ფინანსურ კრიზისს განიცდის. აზიური და შუა აღმოსავლეთის რეცილკულაცია გაერთიანებულ სამეფოში, ევროპასა და აშშ-ში სესხების ფორმით არ იყო იოლი კონვერსია დანაზოგიდან ვალებში. როდესაც სესხებს სახლების საყიდლად იღებდნენ, ან კერძო საკუთრების გასავითარებლად, ან ჰეჯ-ფონდების დასაფინანსებლად, ამ სესხებმა ფასიანი ქაღალდები გააძვირა. ამის გამო უფრო აქტუალური გახდა სესხები, რომელთა თანაფარდობაც ფასიან ქაღალდებთან იზრდებოდა, იდებოდა უამრავი გარიგება, შედეგად კი კიდევ უფრო მეტად იზრდებოდა ფასიანი ქაღალდების ღირებულება. 2007 წელს თუ მავანს კომპანიის ან სახლის საყიდლად ფული უნდა ესესხა, გამსესხებელი მზად იყო მსესხებლისთვის შენაძენის საყიდლად საჭირო თითქმის 100% მიეცა. ფასიანი ქაღალდები და კრედიტები ერთმანეთს გადაჯაჭვული იყო, ორივე მათგანის “ბუშტი გასკდა”. აქტივების გაიაფება აქტივების მყიდველებს აღარიბებს (ჰეჯ-ფონდებს, კერძო ფირმებს, ბანკებს…), ვალების გადასახდელად ისინი სხვა აქტივებს იაფ ფასებში ყიდიან, ვარდება აქტივების ფასი და ზარალს განიცდის სხვა მსესხებელიც. როდესაც მათ აღარ შეუძლიათ ბანკის ვალების დაფარვა, ბანკის რესურსები ამოწურულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ კრედიტის ხელმისაწვდომობა შეზღუდულია. აქტივის ფასებმა რაიმე საყრდენი უნდა იპოვნოს, რაც ჯერ არ მომხდარა – სანამ ფინანსურ ეკონომიკას ექნება შესაძლებლობა ხელახლა ჩადგეს მწყობრში და რეალურ ეკონომიკას შეეძლება აუცილებელი დაფინანსების მიღება, სწორედ მაშინ დაიწყება მსოფლიო ეკონომიკის გამოჯანმრთელება. რაც შეეხება ვალების სიმძიმის შემსუბუქებას, ისტორია გვიჩვენებს, რომ საჭიროა კოლოსალური მასშტაბის ფულის დაბეჭვდა, რაც იწვევს ინფლაციას, მის პირობებში კი მცირდება ვალის რეალური ღირებულება.
ბუნებრივია, ჩნდება რამდენიმე კითხვა – ვინ არის დამნაშავე? რა შედეგამდე მიგვიყვანს გადასახადის გადამხდელთა ბანკებისადმი მხარდაჭერის პოლიტიკა?
ალბათ ყველას მოუწევს აღიარება, რომ სხვადასხვა ხარისხით ყველა დამნაშავეა.
აშშ-ისა და გაერთიანებული სამეფოს ხელმძღვანელობებმა კარგად უწყოდნენ იმ საფრთხის შესახებ, რომელიც მათ ჩინეთსა და სხვა ექსპორტიორ ერებთან სავაჭრო დეფიციტით ექმნებოდათ. მათ შეეძლოთ ამ დეფიციტების შესწორება, თუ გამოიყენებდნენ გადასახადებისა და საპროცენტო განაკვეთების პოლიტიკას მოსახლეობის ძალიან გაზრდილი მოხმარების შესამცირებლად. მაგრამ მთავრობებმა სხვაგვარად მოქცევა გადაწყვიტეს, რადგან ერთი შეხედვით ეს რთული საქმე გახლდათ, მთავრობები თვალს ხუჭავდნენ გაზრდილ სესხებზე, ხაზინაში კი იპოთეკიდან და საფინანსო სექტორიდან გადასახადები შედიოდა, ფინანსური მომსახურების ინდუსტრია კი მსოფლიოში სახელსა და დიდებას იხვეჭდა.
2006-2007 წლებში გაჩნდა ნიშნები, რაც ბაზრების ცუდ ფუნქციონირებაზე მეტყველებდა. ახალგაზრდა ფინანსური ფირმებისათვის დიდი მოცულობის სესხი ძალიან იოლ პირობებში იყო ხელმისაწვდომი, რაც დიდ რისკებს ქმნიდა. დამაგვირგვინებელია ცენტრალური ბანკების ქცევა, ინგლისის ბანკმა სამწუხაროდ დაიჯერა, რომ კრედიტების ზრდის აფეთქება და აქტივებზე ფასების მკვეთრი ზრდა არ დააზიანებდა ყველაფერს ამ ფინანსური ბუშტის გახვრეტის შემდეგ.
დაუდევრად იქცეოდნენ მარეგულირებლებიც, რომლებმაც ხელი არ შეუშალეს ჩრდილოვანი საბანკო სისტემის ჩამოყალიბებას, სადაც ტრილიონობით დოლარი გრძელვადიან სესხებზე იყო გაწერილი. ბანკები და ბანკირები შეცდნენ და ჯეროვნად არ შეაფასეს არსებული რისკები. ახლა მსოფლიოს მასშტაბებით მათი გადარჩენა მთავრობების კეთილ ნებასა და გადასახადების გადამხდელებზეა დამოკიდებული. ავსტრალიიდან სამხრეთ კორეამდე, გერმანიამდე, საფრანგეთამდე, გაერთიანებულ სამეფომდე და აშშ-მდე გადასახადების გადამხდელთა მხარდაჭერა საბანკო სისტემისადმი ახლა მთელი მსოფლიო მშპ-ის ერთ მეოთხედს შეადგენს, ანუ 9 მლრდ გირვანქა სტერლინგს აღემატება. სხვადასხვა მიზეზების გამო უნდა ვირწმუნოთ, რომ მრავალი წლის განმავლობაში გადასახადების გადამხდელებისაგან აღებული კრედიტი ვერ დაიფარება, ეს კრედიტი აფინანსებს უზარმაზარ ფინანსურ და სავაჭრო ბალანსის მოშლას დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკონომიკებს შორის. ამრიგად, თუ ჩვენ ვხდებით საბანკო სისტემის ნახევრად-მუდმივი ნაციონალიზაციის მოწმენი, მაშინ ამ ასპექტში მსოფლიო მალე გახდება გადასახადის გადამხდელთა მხარდაჭერის მოწმე რეალური ეკონომიკის მიმართ, შემდეგ კი ბანკებსა და კერძო სექტორს მოუწევს თავდაუზოგავად მუშაობა მათი მხსნელებისათვის ვალის გადასახდელად, ესენი კი მილიონობით გადასახადის გადამხდელია.
ახლა კი დროა ყველა სავაჭრო ბიზნესი უფრო ხილული გახდეს და ნათლად აჩვენოს, თუ რაოდენ წუხს მათთან დასაქმებულებისა და გადასახადების გადამხდელების ბედზე. 2009 წელი რთული და კრიზისებით აღსავსე იქნება, ბიზნესი ბევრს იმუშავებს, მაგრამ ნაკლებ შემოსავალს მიიღებს. ყველაზე დიდი გაკვეთილი მაინც ის არის, რომ ჯერ კიდევ შორია იმ პოლიტიკური და მარეგულირებელი ინსტიტუტების შექმნამდე, რომელიც უკეთ განსაზღვრავდა და შეიმეცნებდა გლობალიზაციის რისკს. შეიძლება მსოფლიოს უდიდესი ნაწილი ღია გლობალური ეკონომიკიდან დიდ სარგებელს იღებს, მაგრამ ევროპაში, აშშ-სა და აზიაში მილიონობით ადამიანი სამუშაოს დაკარგავს, ამიტომ წარსულში ღია გლობალური ეკონომიკიდან მიღებული სარგებელი ელფერს დაკარგავს.
თუ კაპიტალის თავისუფალი მოძრაობა, საქონელი და მომსახურება ამ კრიზისს გადაურჩება, თუ წინა რიგებში ვერასოდეს დადგება ეროვნული ინტერესების დაცვა, რომელიც უფრო ხანგრძლივად გააერთიანებდა ერს, მაშინ უნდა შემუშავდეს გლობალური რისკების მონიტორინგის უკეთესი მოდელი და სხვადასხვა მთავრობებმა ერთობლივად უნდა იზრუნონ ამ რისკების გასანეიტრალებლად.
შეიძლება მავანმა იფიქროს, რომ ეს ეროვნული სუვერენიტეტის მცნებას ეწინააღმდეგება და მსოფლიო ბიუროკრატიაში გადავა, მაგრამ საჭირო და აუცილებელი ხდება ტრადიციებისა და გლობალური გამოწვევების ინტერესთა შეჯერება, რადგან ეს ის გამოწვევებია, რომელსაც ვერაფერი შეაჩერებს.