სამხედრო კონკურენციიდან საფინანსო კონკურენციამდე

ლევან ასათიანი

ის ფაქტი, რომ რუსეთის საფინანსო ბაზარმა საერთაშორისო საფინანსო ცენტრის კონტურები უნდა მიიღოს, რუსეთში 2000-იანი წლების დასაწყისიდანვე გააცნობიერეს. საერთაშორისო საფინანსო ცენტრის ფორმირების მიზნისა და ასევე მისი მიღწევის გზების ფორმულირება, პირველად 2006 წელს საფონდო ბირჟის მონაწილეების ეროვნულმა ასოციაციამ მოახდინა და იდეა აქტიურად აიტაცეს ჩინოვნიკებმა. ამით პრეზიდენტი მედვედევიც კი დაინტერესდა. ფინანსური ცნეტრის განვითარება 2020 წლამდე გაიწერა, სტრატეგია 2008 წელს დამტკიცდა, ხოლო ღონისძიებების გეგმა – 2009 წელს.
თუმცა, უმაღლეს სახელმწიფო დონეზე მიღებული გადაწყვეტილებები არადამაკმაყოფილებლად სრულდება.
ექსპერტების შეფასებებით, 2009 წლიდან მოყოლებული ფედერალური კანონების 24 პროექტიდან 2011 წლის ივნისისთვის ცვლილებები მხოლოდ 8-ში შევიდა და ისიც დაგვიანებით. ხო-ლო კანონის ძალა ამ რვიდან მხოლოდ ორმა მიიღო. საკანონმდებლო მოუმზადებლობისა და სხვა მიზეზების გამო რუსეთი პოზიციებს კარგავს საერთაშორისო საფინანსო ცენტრად გადაქცევის საკითხში. 2006 წლიდან მოყოლებული მთელი ეს პერიოდი რუსეთის საერთაშორისო საფინანსო ცენტრად გადაქცევის შანსი, მკვეთრად მცირდება, რადგან ამ მოკლე პერიოდში რუსეთი ძალიან ჩამო-რჩა თავის კონკურენტებს კაპიტალის მსოფლიო ბაზრებზე – განვითარებადი ბაზრების მქონე უმსხვი-ლეს ქვეყნებს. მსოფლიო განვითარების ლოგიკაა, რომ სწორედ ასეთ ქვეყნებშია მოსალოდნელი ახ-ალი საფინანსო ცენტრების ფორმირება, რომლებიც სამომავლოდ შეავიწროვებენ ადრე არსებულ კაპიტალის მსოფლიო ბაზრების ცენტრებს. ამიტომაც, იმით აპელირება, რომ მსოფლიო საფინანსო ბაზრებზე ბევრი მაჩვენებლის მიხედვით რუსეთის წილი უმნიშვნელოდ იზრდება, არამართებულია. რუსეთის წილის ზრდა მიმოქცევაში არსებული ობლიგაციების გლობალურ ღირებულებაში (სახელმწიფო, კორპორატიული, ევროობლიგაცია), საბანკო აქტივების გლობალურ ღირებულებაში, აქციებით გლობალურ ვაჭრობაში, გლობალურ სავალუტო ვაჭრობაში, მნიშვნელოვნად განპირობებულია განვითარებადი მსოფლიოს საერთო წილის ზრდით (განსაკუთრებით ბრიკის ქვეყნების უმსხვილესი სახელმწიფოების) მსოფლიო საფინანსო სისტემაში ბოლო ოთხი წლის მანძილზე და შედარებით დაბალი აბსოლუტური დონეებით. ამიტომ, რუსეთის საერთაშორისო საფინანსო ცენტრად გადაქცევის შანსები ობიექტურად რომ შევაფასოთ, მისი შესაძლებლობები მისი ძირითადი კონკურენტების შესაძლებლობებს უნდა შევადაროთ – განვითარებად საფინანსო ბაზრების მქონე ქვეყნებს, განსაკუთრებითYბრიკის ქვეყნებს.
განვითარებად სამყაროში თუკი რუსეთის წილს გავაანალიზებთ, შედეგი უფრო პესიმისტური იქნება, ვიდრე ოპტიმისტური: განვითარებად ბაზრებზე აქციებით ვაჭრობის მოცულობაში ქვეყნის წილი მცირდება, ხოლო სხვა წილების ზრდა უფრო მოკრძალებულია. მაგრამ, ექსპერტების შეფასებით, ყველაზე მთავარია, რომ რუსეთი მკვეთრად ჩამორჩა სხვა განვითარებად ბაზრებს ღია ბაზრების წმინდა აქტივების ღირებულების წილით, როგორც შედეგი – უფრო შემცირდა რუსეთის წილი განვითარებადი სამყაროს IPO-ში, ამან კი შექმნა აქციებით ვაჭრობასა და კაპიტალიზაციის დონის მაჩვენებლების მოცულობის წილში პოზიციების დაკარგვის წინაპირობა. თუკი რუსეთის წილს ბრიკის ქვეყნებისას შევადარებთ, აქაც არაფერია სასიხარულო. IPO-ში მათთან შედარებით რუსეთის წილი 2006-2010 წლებში შემცირდა 18-ჯერ. აქციების ვაჭრობაში კი 3,3-ჯერ, ურთიერთდახმარების ფონდებში წმინდა აქტივების ღირებულებით – 2,8-ჯერ, ხოლო კაპიტალიზაციით – თითქმის 2-ჯერ. ყველაზე სერიოზული ჩავარდნა აქციების ბაზარზეა. შემთხვევითიც არ არის, რომ რუსეთიდან, ძირითადად, საქმიანი ინვესტიციები გაედინება, ხოლო რუსული საწარმოები უპირატესად იზიდავენ სასესხო კაპიტალს.
ბევრმა ქვეყანამ მიიღო და წარმატებით ახორციელებს საერთაშორისო საფინანსო ცენტრის ფორმირებისთვის სახელმწიფო პროგრამებს და რუსეთის რეგრესი ეროვნული საფონდო ბაზრების გლობალურ კონკურენციაში მათ ფონზე განსაკუთრებით თვალშისაცემია. ამას მოწმობს ეროვნული ფინანსური ბაზრების და საფინანსო ცენტრების რეიტინგიც.
რუსეთის საერთაშორისო საფინანსო ცენტრად გადაქცევის რთულ გზაზე ერთ-ერთი საჯილდაო ქვაა ცენტრალური დეპოზიტების პრობლემა. ყველა გადაწყვეტილება უკვე დიდი ხანია შეთავაზებულია, მაგრამ მათ რეალიზაციას ხელს უშლის რეგისტრატორული ბიზნესის წარმომადგენელთა მცირე ჯგუფის გააფთრებული წინააღმდეგობა. უცხოელი ინვესტორები რუსეთისგან ითხოვენ ფასიანი ქაღალდების გაანგარიშების დასრულებას, რომელიც ფასიანი ქაღალდების აღრიცხვის ეროვნული სისტემის ერთიანობას, ცენტრალიზაციას უაზრუნველყოფს, ასევე, მოითხოვენ არარეზიდენტებისთვის ნომინალური ანგარიშების მფლობელების ანგარიშების გახსნის შესაძლებლობას, ყოველივე ამის არარსებობა იწვევს საინვესტიციო რისკების მკვეთრ კლებას, მაგრამ რეგისტრატორებს მონოპოლიურ მდგომარეობას ართმევს. “ერთი მუჭა ოპორტუნისტების” მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების ბლოკირება ხაზს უსვამს საფინანსო ცენტრის შექმნის საკითხში სახელმწიფოს ნების სრულ არარსებობას.
საერთაშორისო საზოგადოებრიობა ერთხმად აღაირებს, რომ რუსეთში მნიშვნელოვანი ინვესტიციის განხოციელებას ხელს უშლის საკუთრების უფლების დაუცველობა. პრობლემა იმალება არა იმდენად კანონმდებლობაში (თუმცა გარკვეული ცვლილებები აქაც საჭიროა), არამედ კანონის გამოყენებაში. კანონის სწორად გამოყენების პრობლემის კონცეფციას მივყავართ საარბიტრაჟო სასამართლო სტრუქტურაში სპეციალური სასამართლოს ჩამოყალიბების აუცილებლობასთან. თუმცა, საქმე ამაშიც არ არის, მთავარია, რომ უწყება, რომელსაც ინვესტორების უფლებების დასაცავად კანონის გამოყენების ფუნქცია აქვს, მას რეალურად ასრულებდეს, გამოდიოდეს ინვესტორების და არა ემიტენტებისა და შუამავლების დასაცავად.
ექსპერტები აცხადებენ, რომ რუსეთს აქვს თავისი სპეციფიკა, მაგრამ სამწუხაროდ ეს სპეციფიკა წამგებიანად გამოარჩევს მას კონკურენტებისგან. არც ერთ ქვეყანაში არ არის ასე არაეფექტურად გამოყენებული ინვესტიციების მთავარი შიდა წყარო – მოსახლეობის სახსრები. რუსეთში უკვე ათი წელია უცვლელი რჩება მოსახლეობის დანაზოგების ორი უმთავრესი ნაკადი: ინვესტიციები უძრავ ქონებაში და საბანკო შენატანების ზრდა, უპირატესად მოკლევადიანი. მთელი დანარჩენი სამყარო, მოსახლეობის ინვესტიციების ცალკეული მიმართულებების მნიშვნელობაში საგრძნობი განსხვავების მიუხედავად, სხვანაირად ცხოვრობს.
დანაზოგის ნაკადი, რომელიც კოლექტიური ინვესტიციების ინსტიტუტში მიმართება, თანდათანობით უფრო ჭარბი ხდება. მეორე მიმართულება – ინვესტიციები აქციებში კრიზისულ პერიოდებში საბანკო შენატანებითაა ჩანაცვლებული. განვითარებადი საფინანსო ბაზრების მქონე ქვეყნებში კრიზისულ პერიოდებში შესამჩნევია ინვესტიციები ძვირფას ლითონებსა და თავისუფლად კონვერტირებად ვალუტებში. ინვესტიციები უძრავ ქონებაში მესამე ადგილზეა, ხოლო ეროვნულ ვალუტაში ფულის დაგროვებაზე საუბარიც კი არ შეიძლება. სწორედ ეს – მოსახლეობის არანორმალური დანაზოგების სტრუქტურა იძლევა შიდა გრძელვადიანი საინვესტიციო მოთხოვნის ფორმირების შესაძლებლობას. “არანორმალურობის” მეორე ასპექტი რუსეთში, ძალიან ცუდი საინვესტიციო კლიმატია, რომელმაც უკვე დიდი ხანია ყველა კვლევაში დაიმკვიდრა ადგილი. ეს კლიმატი თანდათანობით უარესდება და აქ დამატებითი რეკომენდაციები საჭირო აღარ არის.
რუსეთიდან კაპიტალის გადინება ფინანსურ აქტივებზე ძლიერი, გერძელვადიანი მოთხოვნის ფორ-მირების საშუალებას იძლევა გარკვეული ქვეყნებიდან, მაგრამ იგი ქვეყნის შიგნითვე ნადგურდება. ამ რუსული თავისებურებების შენარჩუნება, რომელსაც ექსპერტები “არანორმალურობას” უწოდებენ, იმ ეკონომიკური ღონისძიებების ეფექტურად გამოყენების საშუალებას არ იძლევა, რომელიც მთელს დანარჩენ მსოფლიოში გამოიყენება. სიტუაცია, როცა საყოველთაო სასარგებლო ინვესტირების პროცესში ჩართულია მოსახლეობის მხოლოდ 1%, ნებისმიერი ღონისძიება, ყველაზე გენიალურიც კი, ვერ იქნება ეფექტური.
ანალიტიკოსებს არასწორად მიაჩნიათ ხელისუფლებასთან დაახლოებული ექსპერტების აზრი იმის შესახებ, რომ რუსეთში უნდა შეიქმნას ფინანსური ცენტრი, რომელიც სპეციალიზებული იქნება საფინანსო მომსახურების ზოგიერთ სახეობაზე და ფიქრობენ, რომ რუსეთისთვის სრულფასოვანი სა-ერთაშორიოს საფინანსო ცენტრის ფორმირება სასიცოცხლოდ აუცილებელია.
გლობალიზაციის ეპოქაში ეროვნული საფინანსო სისტემებისთვის არის ერთად ერთი მკაცრი ალტერნატივა: ან გახდეს საერთაშორისო საფინანსო ცენტრი (რუსეთისთვის ეს არის რეგიონული დონის ცენტრი დსთ-ის და მომიჯნავე ზოგიერთი ქვეყნებისთვის) ან გაქრეს ოპერაციების, ინსტრუმენტებისა და ინვესტორების უცხოურ ქვეყნებში გადინების შედეგად.
თუკი რუსეთში ჩამოყალიბდება საერთაშორისო საფინანსო ცენტრი, მას ექნება ტევადი და მდგრადი საფინანსო ბაზარი, სრულფასოვანი სუვერენული ეკონომიკა დაფინანსების შიდა წყაროებით, მაქსიმალურად ღია ბაზრები, თავისუფლად კონვერტირებადი ვალუტა. თუკი ასე არ მოხდება, მაშინ რუსეთი განსხვავებული იქნება უცხოურ კაპიტალზე დამოკიდებულებით, გლობალური ეკონომიკური პროცესებისგან დამალვის აუცილებლობით, უცხოურ ბაზრებზე მოსახლეობის დანაზოგების გადინებითა და სუსტი ვალუტით.
ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ რუსულ პოლიტიკურ ელიტას სათანადოდ არ ესმის ფინანსური სექტორის მნიშვნელობა. ეს განსაკუთრებით ტრაგიკულია ქვეყნებს შორის საერთაშორისო კონკურენციასა და სოციალ-ეკონომიკურ განვითარებაში საფინანსო სექტორის როლის სწრაფი ამაღლების პირობებში. თავის მხრივ, ფინანსური სექტორის აღზევება განპირობებულია თანამედროვეობის სამი უმსხვილესი გლობალური პროცესით: ეკონომიკის გლობალიზაცია (განსაკუთრებით ფინანსების); აქტივების მასშტაბურ სეკურიტიზაცია; განვითარებულ ქვეყნებში მოსახლეობის დაბერება, რომელიც მსოფლიო საპენსიო რეზერვებში ინვესტირების მიმართულებასა და მოცულობისადმი მოთხოვნებს ზრდის.
ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ გლობალურ კაპიტალში კონკურენციის წაგება პოლიტიკურ და ეკონომიკურ კონკურენციაში დამარცხებას ნიშნავს. ამიტომაც, თანამედროვე პირობებში ქვეყნების საფინანსო კონკურენცია ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც 50 წლის წინ ქვეყნებსა და ბლოკებს შორის სამხედრო კონკურენცია. ძლიერი საფინანსო სექრტორისა და საერთაშორისო საფინანსო ცენტრის გარეშე რუსეთი განწირულია დაშლისთვის.