დასაქმების აუთვისებელი პოტენციალი

ალექსანდრა ლალიაშვილი

განვითარებული ქვეყნების საინფორმაციო სამსახურები დილას საბირჟო ინდექსების გამოცხადებითა და წინა დღის უახლესი ამბების გაცნობით იწყებენ. ფასიანი ქაღალდებით ონლაინ ვაჭრობა ეკონო-მიკის მოცულობაში დღითიდღე სულ უფრო მზარდ როლს იკავებს. 2011 წლის იანვარ-ნოემბერის განმავლობაში ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე ვაჭრობის მოცულობამ ყოველთვიურად 1,5 ტრილიონ აშშ დოლარს მიაღწია, ლონდონის საფონდო ბირჟაზე – 245 მილიარდ დოლარია, რუსულ საფონდო ბირჟაზე კი – 43 მილიარდი აშშ დოლარი. საქართველოს საფონდო ბირჟაზე 2011 წელს 1281 გარიგება დაფიქსირდა, ფასიანი ქაღალდების მოცულობამ 102 430 267 შეადგინა, ხოლო გარიგებების საერთო ღირებულებამ – 19 344 258 42 ლარი.

ექსპერტთა შეფასებით, რაც უფრო დაბალია ბირჟის ლიკვიდურობა და მაღალი რისკის დონე, მით უფრო მეტად არის ის მიმზიდველი ტერიდერებისათვის. მაგალითისათვის, მსოფლიოს ბირჟების ფედერაციის მოანცემებით, 2011 წლის ნოემბრისათვის ყველაზე მეტად ლიკვიდურ რუსულ ბირჟაზე 263 ემიტენტმა მოახდინა აქციების კოტირება, მაშინ, როცა ეს მაჩვენებელი ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე – 2300, ლონდონის – 2900, ხოლო ვარშავის ბირჟაზე – 759 იყო, რუსეთთან შედარებით მაღალი მაჩვენებელი დაფიქსირდა პერუს, ეგვიპტისა და ტაილანდის ბირჟებზეც.
როგორც რუსი ექსპერტები აღნიშნავენ, რუსული ბირჟის მთავარი პრობლემა ემიტენტების მცირე რაოდენობასთან ერთად, ის არის, რომ ეკონომიკის ბევრი დარგი ბირჟაზე ან საერთოდ არ არის წარმოდგენილი, ან ძალიან მცირე რაოდენობით. შედარებისათვის, ფარამაცევტული კომპანიებიდან რუსეთის ბირჟაზე წარმოდგენილია მხოლოს 3 კომპანია, ნიუ-ორკის ბირჟაზე კი 178. ამასთანავე, დასავლეთის ბირჟები მდიდარია არა მხოლოდ აქციებით, არამედ ობლიგაციებით, ფიუჩერსებით და ოპციონებით.
საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, რომელიც, ძირითადად, წარმოდგენილია საქართველოს საფონდო ბირჟით, ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაშია. საქართველოს საფონდო ბირჟა დაარსების დღიდან (1999 წელი) გამოირჩევა ძალიან დაბალი აქტივობით. გარკვეული გარდატეხა მოხდა 2004 წელს, როცა ბირჟაზე დაშვებული იქნა საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს სახაზინო ვალდებულებები. ამ წლის განმავლობაში ბირჟის სავაჭრო სისტემაში დადებული გარიგებების რაოდენობამ შეადგინა 1,094, გარიგებების ჯამურმა მოცულობამ – 30,51 მლნ. აქცია, ხოლო ჯამურმა ღირებულებამ – 46,68 მლნ. ლარი (შედარებისათვის 2003 წელს გარიგებების რაოდენობა 913, გარიგებების ჯამურმა მოცულობა 7,9 მლნ აქცია, ხოლო ჯამურმა ღირებულება 1,7 მლნ ლარი იყო).
მაგრამ ეს საკმარისი არ აღმოჩნდა. პრობლემები ქართული საფონდო ბირჟის განვითარების გზაზე კვლავ ბევრია. პირველ რიგში კი, საფონდო ბირჟის დაბალი აქტივობა. შეიძლება ითქვას, რომ სააქციო საზოგადოებათა მენეჯერებს საქართველოში, ჯერჯერობით, არ აქვთ გაცნობიერებული ის პლიუსები, რასაც მათ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი სთავაზობს. საბირჟო საქმიანობის განვითარების ერთ-ერთი შემაფერხებელი მომენტი, ექსპერტთა შეფასებით, პრივატიზაციის პროცესში საფონდო ბირჟის შეზღუდული როლი: დიდი ობიექტები ძირითადად პირდაპირი მიყიდვის წესით სხვისდება. მნიშვნელოვანია მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის დაბალი დონე და ა.შ. ამასთანავე, იმაზე აპელირება, რომ საქართველო პატარა ქვეყანაა, არ შეიძლება, რადგან პატარა ქვეყანაა სლოვენიაც და პოლონეთიც, თუმცა ორივე ქვეყანას საკმაოდ განვითარებული საფონდო ბირჟები აქვთ.
ექსპერტთა შეფასებით, კიდევ ერთი პრობლემაა ნორმალური საბუღალტრო ტრადიციის არარსებობა. ინვესტორისათვის კომპანიების ბუღალტრული ჩანაწერები ერთგვარ ინფორმაციის წყაროს უნდა წარმოადგენდეს. ამ მხრივ, ჯერჯერობით, საქართველოში კვლავ არასახარბიელო ვითარებაა. საგადასახადო ადმინისტრირების მოგვარების და სწორი ბუღალტრული მეთოდების დანერგვა აუცილებელია ეფექტური ბირჟის შესაქმნელად.
დღეს საქართველოში 96 532 კომერციული იურიდიული პირია დარეგისტრირებული, საიდანაც სააქციო საზოგადოება მხოლოდ 1935-ია. საფონდო ბირჟის სისტემაში კი მათგან მხოლოდ 200-300-ის აქციაა დაშვებული. როგორ ხდება ამა თუ იმ ფასიანი ქაღალდის დაშვება ბირჟის სავაჭრო სისტემაში და რატომ არ მონაწილეობს ვაჭრობაში საქართველოში არსებული ყველა ფასიანი ქაღალდი, თუნდაც ყველა სააქციო საზოგადოების აქცია? ეს გამოწვეულია იმით, რომ დანარჩენ სააქციო საზოგადოებებს შესაბამისი სურვილი არ აქვთ, თუ ისინი რაღაც პირობებს ვერ აკმაყოფილებენ?
საფონდო ბირჟის სავაჭრო სისტემაში ამა თუ იმ ფასიანი ქაღალდის მოსახვედრად საჭიროა ემიტენტმა ბირჟას თავად მიმართოს განცხადებით და გარდა იმისა, რომ სადამფუძნებლო დოკუმენტები წესრიგში უნდა ჰქონდეს, მას აუცილებლად უნდა ემსახურებოდეს ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი. მეორე გზაც არსებობს, როდესაც რომელიმე აქციონერი სთხოვს საბროკერო კომპანიას, შემდეგ საბროკერო კომპანიას შეაქვს განცხადება და ის აგროვებს იმ აუცილებელ დოკუმენტებს, რომლებიც საჭიროა ბირჟის სავაჭრო სისტემაში დასაშვებად. ამდენად, თუ სააქციო საზოგადოებას არ ჰყავს ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი, მისი აქცია ბირჟის სავაჭრო სისტემაში არ დაიშვება. ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორის ყოლას კი კანონი ავალდებულებს იმ საწარმოს, რომლის აქციონერთა რაოდენობა არ არის 50-ზე ნაკლები. თუ აქციონერთა რაოდენობა 50-ზე ნაკლებია, საწარმოს საკუთარი სურვილით შეუძლია რეგისტრატორის ყოლა. ამჟამად, დაახლოებით 500 ემიტენტს ემსახურება ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი, მაგრამ ბირჟას შესაბამისი განცხადებით მხოლოდ ნახევარმა ემიტენტმა მიმართა.
საფონდო ბირჟები – დასაქმების რეალური შანსი თუ გაუმართლებელი რისკი?
ბოლო წლების ტენდენცია გვიჩვენებს, რომ გლობალიზაციამ ტრეიდერების საქმისადმი დამოკიდებულებაც შეცვალა. განსაკუთრებით განვითარებადი ქვეყნების წარმომადგენლებისათვის, რომლებიც ადრე მხოლოდ იმით შემოიფარგლებოდნენ, რომ ადგილობრივ ბირჟებზე (თუ ჰქონდათ ამის შესაძლებლობა) ვაჭრობდნენ. ძალიან იშვიათი იყო შემთხვევა, რომ განვითარებადი ქვეყნების საბროკერო კომპანიებსა და ტრეიდერებს უცხო ქვეყნების ბირჟების ვაჭრობაში მიეღოთ მონაწილეობა. მაგრამ 4-5 წელია ეს ტენდენცია იცვლება. მაგალითად, თუ 2003 წლისათვის რუსეთიდან უცხო ბირჟებზე ერთეულები ვაჭრობდნენ, ახლა ისინი ათასობით არიან. რუსი ექსპერტების შეფასებით, რადენიმე წელში ადგილობრივი ტრეიდერების 60-70% ჩარეთვება საერთაშორისო ვაჭრობაში. ექსპერტების შეფასებით, განვითარებადი ქევეყნებიდან ტრედიდერების აქტივობა განსაკუთრებით ამ სფეროში განათლების ხარისხის ზრდას უკავშირდება. ანალიტიკოსების პროგნოზით, ჯერ კიდევ ყველაფერი წინაა, ამ სფეროს ათვისება ახლა იწყება. მათი პროგნოზით, ისეთ მსხვილ ბირჟებზე, როგორიცაა ნიუ-იორკის, ლონდონისა და ფრანკფურტის ბირჟები, რამდენიმე წელში ტრეიდერების რაოდენობა გაორმაგდება. ამას ბევრი მიზეზი უწყობს ხელს – ინტერნეტზე სულ უფრო ბევრ ადამიანს მიუწვდება ხელი, საბროკერო მომსახურება უფრო იაფი და ხელმისაწვდომი ხდება და ა.შ. ეს ძალიან დიდი შესაძლებლობაა, განსაკუთრებით იმ ქვეყნების მოსახლეობისათვის, სადაც მაღალია უმუშევრობა.
ეფექტური ფასიანი ქაღალდების ბაზარი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია საბაზრო ეკონომიკაზე გადასავლის გზაზე. შეიძლება ითქვას, რომ ის წარმოადგენს საბანკო სისტემის ალტერნატივას, რადგან ბევრ ევროპულ ქვეყანაში ფასიანი ქაღალდების ბაზარი გაცილებით მიმზიდველი და ეფექტურია ფინანსების მოსაპოვებლად. ფულის დაბანდების მსურველებისთვისაც საბანკო დეპოზიტის ალტერნატივად განიხილება ფასიანი ქაღალდების პორტფელი, რომელიც ზოგჯერ მეტი მოგების საშუალებას იძლევა, რა თქმა უნდა, მაღალი რისკის ფასად.
საფონდო ბირჟის საქმიანობა ქართველ ეკონომიკურ აგენტთა ტრადიციულ საქმიანობას ნამდვილად არ წარმოადგენს, ამიტომ, ექსპერტთა შეფასებით, საჭიროა მოხდეს მათი წახალისება. თუნდაც საგადასახადო შეღავათებით საფონდო ბირჟაზე მიღებულ მოგებაზე. უნდა არსებობდეს რაღაც წახალისება, რაც საფონდო ბირჟას ბანკებთან შედარებით უფრო საინტერესოს გახდის.