ეფექტური საგადასახადო სისტემა ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების საწინდარია

ზვიად ბეშკენაძე, სოციალურ მეცნიერებათა (ეკონომიკა) დოქტორი, ივ. ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოწვეული პროფესორი

საგადასახადო სისტემა ესაა სახელმწიფოს მიერ საგადასახადო კანონმდებლობით დადგენილი გადასახადების, ტარიფებისა და მოსაკრებლების ერთობლიობა, რომლებიც ამოიღება ქვეყნის მასშტაბით სახელმწიფოებრივი ფინანსური რესურსების ფორმირების მიზნით, ასევე წესებისა და ნორმების ერთობლიობა, რომლებიც განსაზღვრავენ საგადასახადო სამართალურთიერთობებში მონაწილეების უფლებამოსილებებსა და ვალდებულებებს.

თანამედროვე მსოფლიოში ნებისმიერი ქვეყნის საგადასახადო სისტემა ასრულებს მნიშვნელოვან როლს არა მხოლოდ სახელმწიფო ფინანსურ სისტემაში, რომლის განუყოფელ ნაწილსაც ის წარმოადგენს, არამედ ეკონომიკის რეგულირების მთლიან სისტემაში. საგადასახადო სისტემა გამოიყენება, როგორც სახელმწიფოს საფინანსო-ეკონომიკური პოლიტიკის ეფექტური ინსტრუმენტი. გადასახადების საშუალებით ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნების ინტერესებიდან გამომდინარე, რეგულირდება სოციალურ-ეკონომიკური პროცესები, სტიმულირდება ან, პირიქით, იზღუდება ეკონომიკის ამა თუ იმ დარგისა და საქმიანობის სფეროები, ეკონომიკური ზრდის ტემპები და სხვ.
აღნიშნული ამოცანების გადაჭრა არ ხდება ავტომატურად გადასახადების შემოღების სისტემის გზით. მთლიანობაში საგადასახადო სისტემის და ცალკეული გადასახადის შესაძლებლობები, შეასრულონ მათზე დამოკიდებული ფუნქციები, დამოკიდებულია პრინციპებზე, რომელზეც ის არის აგებული.

არსებობს გარკვეული, ზოგადი, ფუნდამენტური (კლასიკური) პრინციპები, რასაც უნდა ეფუძნებოდეს ქვეყნისსაგადასახადო სისტემა და ფუნქციები, რასაც ის უნდა ასრულებდეს. საგადასახადო სისტემის აგების ძირითადი პრინციპებია: 1) ვალდებულება – ყველა გადასახადის გადამხდელის, გადაიხადოს დაწესებული გადასახადები; 2) სამართლიანობა – საგადასახადო სისტემა სამართლიანი უნდა იყოს საზოგადოების წევრების მიმართ. ის მოიცავს: 2.1) სამართლიანობას სარგებლიანობის მიხედვით – გულისხმობს გადამხდელზე ისეთი გადასახადების დაწესებას, რომელიც შეესაბამება სახელმწიფოდან მის მიერ მიღებულ სარგებელს. ანუ გადამხდელები, რომლებიც მეტ სარგებელს ღებულობენ სახელმწიფო მომსახურებიდან, უნდა გადაიხადონ მეტი გადასახადი ბიუჯეტში; 2.2) სამართლიანობა გადახდისუნარიანობის პრინციპით – ისეთი გადასახადებია სამართლიანი, რომლებიც ემყარებიან გადამხდელის უნარს, გაუძლონ გადასახადის სიმძიმეს. არსებობს გადახდისუნარიანობის პრინციპის ორგვარი გაგება: ჰორიზონტალური და ვერტიკალური – ჰორიზონტალური სამართლიანობა გულისხმობს, რომ ერთნაირი შემოსავლის მქონე პირები უნდა იხდიდნენ თანაბარ გადასახადებს. ვერტიკალური სამართლიანობა მდგომარეობს იმაში, რომ თუ თანაბარ სოციალურ და ეკონომიკურ მდგომარეობაში მყოფი პირები იხდიან თანაბარ გადასახადებს, მაშინ არათანაბარში მყოფნი უნდა იხდიდნენ არათანაბარ გადასახადებს; 3) განსაზღვრულობა – ნორმატიული აქტი ისე უნდა იყოს ჩამოყალიბებული, რომ თითოეულმა გადამხდელმა ზუსტად უნდა იცოდეს, რომელი გადასახადი, როდის და როგორი თანმიმდევრობით უნდა გადაიხადოს. ანუ არსი არის ის, რომ დაბეგვრის თანხა, გადასახადის საშუალება და დრო გადამხელისთვის ზუსტად და დორულად იყოს ცნობილი. ამ პრინციპის დარღვევა მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს საგადასახადო სისტემაში ნეგატიური მოვლენების წარმოშობას და კორუფციის ზრდას; 4) პრივლეგირებულობა (მოხერხებულობა) – გადასახადების გადახდის პროცედურები მოხერხებული უნდა იყოს პირველ რიგში გადამხდელებისათვის; 5) ეკონომიურობა და სიმარტივე – გადასახადების ამოღების სისტემა უნდა იყოს მარტივი და მისი დანახარჯები უნდა იყოს მინიმალური; 6) პროპორციულობა – გულისხმობს საგადასახადო ტვირთის შეზღუდვას მთლიან შიდა პროდუქტთან მიმართებაში; 6) მოქნილობა (ელასტიურობა) – გულისხმობს იმას, რომ გადასახადი და ზოგიერთი საგადასახადო მექანიზმი შეიძლება ოპერატიულად შეიცვალოს საგადასახადო ტვირთის შემცირების ან გაზრდის კუთხით სახელმწიფო ობიექტური საჭიროების შესაბამისად; ის ამასთანავე, გულისხმობს სისტემის შესაძლებლობას ადექვატურად რეაგირებდეს მაკროეკონომიკური სიტუაციის ცვლილებაზე და უპირველესად საქმიან ციკლებზე; 7) ერთჯერადობა – ტოლდიდი დაბეგვრის (დასაბეგრი) ობიექტი უნდა დაიბეგროს დადგენილ პერიოდში ერთჯერ; 8) სტაბილურობა – საგადასახადო სისტემა არ უნდა იცვლებოდეს სწრაფად და მოულოდნელად, ის უნდა მოქმედებდეს რამოდენიმე წლით საგადასახადო რეფორმებამდე. ამასთან ეს საგადასახადო რეფორმა უნდა გატარდეს მხოლოდ განსაკუთრებით შემთხვევებში მკაცრად განსაზღვრული მიზნით; 9) ერთიანობა – გადასახადების ამოღებისა და დადგენის წესი უნდა იყოს უნიფიცირებული მთელი ქვეყნის მასშტაბით ყველა ტიპის გადამხდელებისათვის; 10) ღირებულებითი გამოხატულება – გადასახადები უნდა იხდებოდეს მხოლოდ ფულადი ფორმით; 11) ოპტიმალურობა – გადასახადების ამოღების მიზანი, მაგალითად, ფისკალური, თუ გარემოს დაცვითი და ა. შ., უნდა მიიღწეს საუკეთესოდ, დაბეგვრის წყაროსა და ობიექტის შერჩევის კუთხით; 12) საგადასახადო სისტემის, განაკვეთების შესაბამისობა – საგადასახადო სისტემა და განაკვეთები უნდა შეესაბამებოდეს სხვა ქვეყნების ანალოგიური გადასახადების განაკვეთებს.
საგადასახადო სისტემის ძირითადი ფუნქციებია: 1) ფისკალური – მისი არსი მდგომარეობს სახელმწიფოს მიერ მისი ფუნქციების შესრულების მიზნით შემოსავლების მიღებაში; 2) გამანაწილებითი – მდგომრეობს მთლიანი შიდა პროდუქტის იურიდიულ და ფიზიკურ პირებს, დარგებსა და ეკონომიკის სფეროებს, მთლიანად სახელმწიფოსა და მის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ წარმონაქმნებს შორის განაწილებაში; 3) სოციალური – ის წარმოადგენს გამანაწილებელი ფუნქციის შემადგენელს და მიმართულია მოსახლეობის სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების შემოსავლების გამოთანაბრებისაკენ, რომელიც რეალიზდება დიფერენცირებული დაბეგვრის სისტემით; 4) მარეგულირებელი – გულისხმობს სახელმწიფოს მხრიდან საგადასახადო მექანიზმის გამოყენების საშუალებით ეკონომიკურ და სოციალურ პროცესებზე ზემოქმედებას (მაგალითად, ეკონომიკური ზრდის, დასაქმების, ინფლაციის და ა.შ. რეგულირება). მოცემული ფუნქციის ფარგლებში გამოყოფენ: მასტიმულირებელ (წამახალისებელ) ქვეფუნქციას – ის მიმართულია, როგორც ცალკეული კატეგორიის გადამხდელების მხარდაჭერაზე საგადასახადო შეღავათებისა და პრეფერენციების სისტემის გამოყენებით, აგრეთვე საგადასახადო ტვირთის შემცირების გზით მთლიანად მაკრეკონომიკური პარამეტრების ცვლილებაზე (მაგალითად, ეკონომიკური ზრდის დაჩქარება); შემაკავებელ ქვეფუნქციას – გულისხმობს, საგადასახადო განაკვეთების გაზრდით როგორც ცალკეული სამეურნეო საქმიანობის შეზღუდვას (მაგალითად სათამაშო ბიზნესის შეზღუდვას, რომლის მოგებაც შეიძლება დაიბეგროს განსაკუთრებით მაღალი განაკვეთით), აგრეთვე საგადასახადო ტვირთის გაზრდის გზით მთლიანად მაკროეკონომიკურ პარამეტრებზე ზემოქმედებას (მაგალითად: ინფლაციის მასშტაბების შემცირება, საბაჟო ტარიფის გაზრდის გზით საგადასახდელო ბალანსის დეფიციტის შემცირება); კვლავწარმოებითი ფუნქცია – განკუთვნილია სახსრების აკუმულირებისაკენ გამოყენებული რესურსების აღდგენისათვის (მაგალითად, გარკვეული ბუნებრივი რესურსის გამოყენებისთვის. ასეთი გადასახადები განკუთვნილია სახსრების მოზიდვისაკენ, რომლებიც გამოიყენება ექსპლუატირებული რესურსების კვლავწარმოებისათვის (აღდგენისათვის)).; 6) მაკონტროლებელი – ნიშნავს, რომ სახელმწიფო გადასახადების საშუალებით აკონტროლებს ფიზიკური და იურიდიული პირების სამეურნეო-საფინანსო საქმიანობას, ერთდროულად ახორციელებს კონტროლს შემოსავლების წყაროებსა და სახსრების ხარჯვის მიმართულებებზე.

წარმოდგენილ პრინციპებს ეყრდნობა განვითარებული ქვეყნების საგადასახდო სისტემები, ხოლო განვითარებადი ქვეყნები მაქსიმალურად ცდილობენ ამ პრინციპებთან მიახლოებას. აღსანიშნავია, რომ საგადასახადო სისტემის პრინციპები შეიძლება იცვლებოდეს ქვეყნის ეკონომიკურ-სოციალურ-საფინანსო თუ საგარეო-ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე.
რამდენადაა გათვალისწინებული ქართულ საგადასახადო სისტემაში აღნიშნული პრინციპები, რამდენად ასრულებს ის ზემოდ ხსენებულ ფუნქციებს. საგადასახადო სისტემის აგების პრინციპებმა მთლიანობაში უნდა შექმნან პირობები იმისათვის, რომ გადასახადმა ეფექტურად შეასრულოს თავის ფუნქციები. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს საგადასახადო სისტემა უნდა ეფუძნებოდეს არა მხოლოდ ზოგად პრინციპებს, არამედ უნდა ითვალისწინებდეს ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ მოთხოვნილებებს, მისი ეკონომიკის მიმდინარე და სტრატეგიული ამოცანების გადაჭრას. მაგალითად, დღეისათვის ეს ამოცანებია: ეკონომიკის ეფექტურობის ამაღლება; ეკონომიკის თვითრეგულირების ხარისხის გაზრდა; შემოსავლების რაციონალური გადანაწილება; პრიორიტეტული, იმპორტშემცვლელი დარგების ხელშეწყობა; საშუალო და მცირე ბიზნესის განვითარება; რეგიონების თანაბარი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება; უცხოური და საშინაო ინვესტიციების სტიმულირება; ინვესტიციების გაფართოება მაღალტექნოლოგიურ სფეროებში; საშინაო ბაზრის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება; შიდა ბაზარზე კონკურენციის გაზრდა; დაუცველი მოსახლეობის მხარდაჭერა; ქონებრივი და შემოსავლების მხრივ ღრმა პოლარიზაციის შემცირება; მოსახლეობის შემოსავლების დონისა და, შესაბამისად, მოხმარებისა და დანაზოგების რეგულირება-სტიმულირება; გაფართოებული კვლავწარმოებისა და, საბოლოოდ, მაღალი ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფა და სხვ.

ჩვენ განვიხილავთ იმ ფუნდამენტურ პრინციპებს, რასაც უნდა ეყრდნობოდეს ქვეყნის საგადასახადო სისტემა და იმ ძირითად ფუნქციებს, რასაც ის უნდა ასრულებდეს.

ფუნდამენტური პრინციპებიდან გამოვყოთ ის პრინციპები, რომლებიც არსებითადაა დარღვეული.

განვიხილოთ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპი, როგორიცაა ჰორიზონტალური და ვერტიკალური სამართლიანობა. თუ მივმართავთ განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკას, ამ ქვეყნების საგადასახადო სისტემა იგება უმეტესწილად ჰორიზონტალური და ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპის გათვალისწინებით.

საქართველოს საგადასახადო კოდექსით ორივე პრინციპი დარღვეულია. ჯერ განვიხილოთ ჰორიზონტალური სამართლიანობის პრინციპი – როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, ამ პრინციპის მიხედვით, ერთნაირი შემოსავლის მქონე პირები უნდა იხდიდნენ თანაბარ გადასახადებს. საგადასახადო კოდექსში 2012 წლის 29 დეკემბრის შეტანილი ცვლილების შესაბამისად, შემოღებულ იქნა დაუბეგრავი მინიმუმის ცნება, რომელიც დადგენილია 1800 ლარის მხოლოდ ხელფასით სახით მიღებულ შემოსავალზე და არ ვრცელდება სხვა სახის (მაგალითად, იჯარის) შემოსავლებზე. ამასთან ხელფასის სახით მიღებული დასაბეგრი შემოსავალი კალენდარული წლის განმავლობაში არ უნდა აღემატებოდეს 6000 ლარს. სამართლიანობის პრინციპიდან გამომდინარე, დაუბეგრავი მინიმუმი უნდა ვრცელდებოდეს 1800 ლარამდე ყველა სახის შემოსავალზე (მათ შორის, იჯარის და სხვ.) წლის განმავლობაში მიღებული საერთო შემოსავლის ოდენობის მიუხედავად.

დარღვეულია ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპიც. ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპის რეალიზება ხდება პროგრესული საგადასახადო დაბეგვრის გზით, რომლის დროსაც საგადასახადო განაკვეთები იზრდებიან გადასახადის გადამხდელის დასაბეგრი შემოსავლის ზრდის შესაბამისად.
ამ პრინციპის მიხედვით, არათანაბარ სოციალურ და ეკონომიკურ მდგომარეობაში მყოფი პირები უნდა იხდიდნენ არათანაბარ გადასახადებს – მდიდრები მეტს, ვიდრე ღარიბები. საქართველოს საგადასახდო კოდექსის მიხედვით, საშემოსავლო გადასახადი დიფერენცირებული არაა, გამოიყენება დაბეგვრის პროპორციული მეთოდი და მისი განაკვეთი შეადგენს 20 პროცენტს. არსებული სისტემით გადასახადის საგადასახადო ტვირთი ყველაზე მეტად დაბალშემოსავლიან ადამიანებს აწვება საშემოსავლო გადასახადის არსებული სისტემა ძირითადად მაღალშემოსავლიანი ადამიანების კეთილდღეობაზე აისახება დადებითად.

ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო გადასახადი განვითარებულ (და უმეტეს განვითარებად) ქვეყნებში დიფერენცირებულია და მისი განაკვეთი რთულად პროგრესირებულია, რამდენადაც ის შემოსავლების უთანაბრობის შემცირებას უწყობს ხელს და მნიშვნელოვან გამანაწილებელ (და სოციალურ) ფუნქციას ასრულებს. ამ ქვეყნებში საერთოდ ძირითადი გადასახადების დიფერენცირება ხდება როგორც პირდაპირი ფორმით – შემოსავლებზე პროგრესული საგადასახადო განაკვეთების მიყენებით (როგორც, მაგალითად, აშშ-ში ამოიღება პირადი საშემოსავლო გადასახადი), ასევე ფარული ფორმით – უმეტესწილად შეღავათების სისტემის გზით, ხოლო ზოგჯერ, როგორც ირიბი, ასევე, პირდაპირი ფორმით.

სამართლიანობის პრინციპებიდან გამომდინარე, საინტერესოა უცხოეთის მრავალ ქვეყანაში საშემოსავლო გადასახადის გადახდის პრაქტიკა. გადასახადი გამოითვლება, როგორც მოქალაქის, აგრეთვე ოჯახის ერთობლივი შემოსავლიდან. ერთობლივ შემოსავალში შედის ყველა სახის შემოსავალი – ხელფასი, დანაზოგიდან მიღებული პროცენტი, დივიდენდი კორპორაციათა და სხვა აქციებიდან, მცირე ბიზნესიდან მიღებული შემოსავალი, საპენსიო და სადაზღვევო ფონდებიდან მიღებული პენსიები, დახმარება, ქონების გაყიდვიდან მიღებული შემოსავლები და ა. შ., გამოიქვითება: გადასახადის გადამხდელის შემოსავლის მიღებასთან დაკავშირებული ყველა ხარჯი, დაუბეგრავი მინიმუმი, ადგილობრივი და სხვა გადასახადები, საქველმოქმედო ფონდებში შენატანები, სამედიცინო მომსახურებაზე დანახარჯები. დანახარჯებში გაითვალისწინება აგრეთვე ხარჯი მოხუცების, ბავშვების მოვლაზე, რომელიც დგინდება ოჯახის კმაყოფაზე მყოფი წევრების რაოდენობის მიხედვით და სხვ. შედეგად მიიღება დასაბეგრი შემოსავალი, რომლის მიმართაც გამოიყენება შესაბამისი საგადასახადო განაკვეთი.

უცხოური ქვეყნების აღნიშნული პრაქტიკის დანერგვა (საშემოსავლო გადასახადით ოჯახის ერთობლივი შემოსავლის მიხედვით დაბეგვრა) საშუალებას მოგვცემს გათვალისწინებულ იქნას ცალკეული გადასახადის გადამხდელის პირადი მოთხოვნილებები და ფინანსური თავისებურებები, მათ შორის ისეთები, როგორიცაა – კმაყოფაზე მყოფთა, მოხუცებული მშობლების, უმუშევარი ოჯახის წევრების, არასრულწლოვანი ბავშვების და ა. შ. აუცილებელი შენახვა. ეს მნიშვნელოვანია სამართლიანობის პრინციპიდან გამომდინარე, რამდენადაც საქართველოში ბევრია ისეთი ოჯახი, სადაც დასაქმებული მხოლოდ ერთი ადამიანია.

აღსანიშნავია, რომ არსებობს პირად (ასევე კორპორაციულ) შემოსავლებზე უნიფიცირებული განაკვეთის დაწესების პრაქტიკაც (ესტონეთი, ლიტვა, ლატვა, რუსეთი და სხვ.). არიან ეკონომისტები, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ თანაბარი გადასახადების პირობებში სამართლიანობის პრინციპი დარღვეული არ არის (რამდენადაც არსებობს დაუბეგრავი მინიმუმის ზღვარიც) და მდიდრები გადასახადების სახით იმდენივეს იხდიან თანაბარი, პროპორციული გადასახადების სისტემაში, რამდენსაც პროგრესულის შემთხვევაში. ამასთან, მიაჩნიათ, რომ პროპორციული საგადასახადო სისტემის პირობებში ეკონომიკის განვითარებისათვის უკეთესი პირობები იქმნება, ვიდრე პროპორციულის შემთხვევაში. რამდენადაც თვლიან, რომ ჯერ ერთი, პროგრესული სისტემა ამცირებს მაღალშემოსავლიანი პირების, მოსახლეობის ყველაზე აქტიური ნაწილის, შრომის სტიმულებს და, მაშასადამე, შრომის მწარმოებლურობას (რაც ეკონომიკური ზრდის განმაპირობებელი ერთ-ერთი ფაქტორია), რამდენადაც ადამიანები ქცევისას ზღვრულ ანალიზს იყენებენ (შემოსავლის ზრდის კვალობაზე გადამხდელის დაბეგვრის მაღალ რეჟიმში გადასვლით გადასახადის ზღვრული განაკვეთი იზრდება). შემდეგ მეორე, რამდენადაც ყველაზე მაღალშემოსავლიანი ადამიანები წარმოადგენენ ინვესტორებს, მონაწილეობენ სამუშაო ადგილების შექმნაში მათი შემოსავლების შემცირება ამცირებს დანაზოგების დონეს, კაპიტალდაბანდებების მოცულობასა და ეფექტურობას და, მაშასადამე, ეკონომიკური ზრდის მასშტაბებს. და ბოლოს მესამე, ის გარკვეულ ზემოქმედებას ახდენს უცხოურ ინვესტიციებზე – ინვესტორები ეცდებიან განახორციელონ კაპიტალდაბანდებები იმ ქვეყანაში, სადაც მათი შემოსავალი ნაკლები გადასახადით დაიბეგრება.

ჩვენი აზრით, ჯერ ერთი, მაღალშემოსავლიანი პირები საქართველოში არიან, ძირითადად, საბიუჯეტო და საფინანსო სექტორში დასაქმებული ადამიანები, ანუ რომლებიც ნაკლებად მონაწილეობენ პროდუქციის (მომსახურების) შექმნაში. პროგრესული სისტემის შემოღებით კი, რეალურ სექტორში დასაქმებულ პირთა დაბეგვრის შემდეგ, შემოსავალი (და, შესაბამისად, მთლიანობაში შრომის მწარმოებლურობა), არა თუ შემცირდება, არამედ შეიძლება გაიზარდოს კიდეც. ამასთან, შრომის ანაზღაურება არ არის ერთადერთი ფაქტორი, რომელიც შრომის მწარმოებლურობას განსაზღვრავს (არის ფაქტორები, რომლებიც უფრო არსებით ზემოქმედებას ახდენს მასზე, მაგალითად, ფონდშეიარაღება, რომლის სტიმულირებაც სხვა მექანიზმების გამოყენების საშუალებით (მათ შორის, საგადასახადო პრეფერენციების დაწესებით) არის შესაძლებელი).
ამასთანავე, დანაზოგებისა და კაპიტალდაბანდებების გაზრდის უზრუნველყოფის უფრო პირდაპირი და ეფექტური გზაა გადასახადის არსებითი შემცირება სარგებლიდან, დივიდენდიდან მიღებულ შემოსავლებზე, ვიდრე მაღალშემოსავლიან პირებზე დაბალი უნიფიცირებული განაკვეთის დაწესებაა. უნდა აღინიშნოს, რომ 2014 წლიდან საქართველოს საგადასახადო კოდექსით გაუქმდება გადასახადი დივიდენდზე და პროცენტზე რაც, უდაოდ დადებითი მომენტია.

აგრეთვე, როგორც გამოკვლევები ადასტურებენ, მკაფიოდ გამოკვეთილი კორელაციური კავშირი საგადასახადო განაკვეთის დონესა (დიფერენცირების ხარისხსა) და ეკონომიკურ ზრდას შორის არ არსებობს (თუ არ ჩავთვლით ზოგად თეორიებს). არიან ქვეყნები, სადაც გადასახადის განაკვეთი დიდია, დიფერენცირებულია (რთულად პროგრესულია) და მაღალი ეკონომიკური ზრდაა და პირიქით.

უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნული სისტემის დამკვიდრება, ირიბი ფორმით ხელს შეუწყობს პრიორიტეტული დარგების განვითარებას, ანუ გარკვეულწილად შეასრულებს მასტიმულირებელ ფუნქციასაც. რამდენადაც დაბალშემოსავლიანი პირების შემოსავლეზე საშემოსავლო გადასახადის შემცირება გაზრდის მათ შემოსავლებს, შედეგად, გაიზრდება მოთხოვნა პირველადი მოხმარების საქონელზე, ანუ პრიორიტეტული დარგების პროდუქციაზე, რაც სტიმულს მისცემს მათ განვითარებას. მიჩნეულია, რომ პირველადი მოხმარების პროდუქციაზე მოთხოვნა შემოსავლების მიხედვით ნაკლებ ელასტიურია, რამაც შეიძლება წარმოშვას ეჭვი, რომ შემოსავლების ზრდის კვალობაზე მოთხოვნა ამ კარტეგორიის საქონელზე უმნიშვნელოდ გაიზრდება. თუმცა, მიგვაჩნია, რომ ეს ასეა შემოსავლების გარკვეული დონის გაზრდის შემდეგ. ამ ზღვრისთვის საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობას ჯერ არ მიუღწევია.
ამგვარად, იმისათვის რომ დაცული იქნას სამართლიანობის პრინციპი და გადასახადმა შეასრულოს მასზე დაკისრებული ფუნქციები, მიზანშეწონილია განვითარებული ქვეყნების მსგავსი ზემოაღნიშნული სისტემის დანერგვა.
რაც შეეხება ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპს. ის შეიძლება დაცული იქნას არა მხოლოდ საშემოსავლო გადასახადის, არამედ ისეთი არაპირდაპირი გადასახადების დაბეგვრის დროსაც, როგორიცაა დამატებული ღირებულების გადასახადი, აქციზი და სხვა. მაგალითად, დღგ-ს გადასახადის დიფერენცირებით – მისი განაკვეთის გაზრდით ფუფუნების საგნებზე, როგორიცაა მაგალითად: მაღალი კლასის ავტომობილები, ძვირფასი საიუველირო ნაწარმი, ქურთუკები, სიგარეტი, დელიკატესები და სხვ. – შესაძლებელია გარკვეულწილად გადასახადის ტვირთის მაღალშემოსავლიან პირებზე გადაკისრება, რამდენადაც ასეთი პროდუქციის მომხმარებელი ძირითადად ისინი არიან. თუმცა გასათვალისწინებელია შემდეგი ფაქტორი – ვინ არის ამ გადასახადის გადამხდელი, მომხმარებელი თუ მიმწოდებელი. მიჩნეულია, რომ აღნიშნული გადასახადის სიმძიმე ძირითადად მომხმარებელს აკისრია. საერთოდ, ვინ ატარებს გადასახადის ტვირთს, დამოკიდებულია საქონელზე მოთხოვნისა და მიწოდების ფასის მიხედვით ელასტიურობაზე. რამდენადაც ფუფუნების საგნებზე მოთხოვნა ფასის მიხედვით საკმაოდ ელასტიურია, ხოლო მიწოდება შედარებით არაელასტიური, ამდენად, გადასახადის ძირითადი სიმძიმე მიმწოდებელზე გადავა. რამდენადაც, აღნიშნული საქონელი საქართველოში არ იწარმოება და ის უცხოეთიდან შემოდის, საქონლის მოხმარების მოსალოდნელი შემცირება ეროვნულ ეკონომიკაზე არა თუ უარყოფითად, არმედ დადებით აისახება.

რამდენადაა დაცული პრივილეგირებულობის პრინციპი? დღეს-დღეობით საგდასახადო კანონმდებლობით დარღვეულია აღნიშნულ პრინციპიც, რამდენადაც გადასახადის გადამხდელი არა თუ პრივლეგირებულ, არამედ დისკრიმინაციულ მდგომარეობაში იმყოფება. მაგალითად, საგადასახადო ვალდებულობების შეუსრულებლობისათვის გადასახადის გადამხდელს ეკისრება ადმინისტრაციული და სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა – ამ შემთხვევაში, ის იხდის მსხვილ ფინანსურ ჯარიმას. ხოლო, იმ შემთხვევაში, როდესაც გადახდილია ზედმეტი თანხა ან დაკისრებულია უსაფუძვლო ჯარიმა, საგადასახადო ორგანოებს არ ეკისრებათ პასუხისმგებლობა. აგრეთვე, გადასახადების გადამხდელებსა და სახელმწიფოს შორის სამართლებრივი დავისას მტკიცების ტვირთი ეკისრება გადასახადის გადამხდელებს და არა საგადასახადო სამსახურს.

პრივლეგირებულობის პრინციპი გარკვეულწილად დაცული იქნებოდა, თუ დავისას აბსოლუტური უპირატესობა სახელმწიფოს არ ექნებოდა. რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს შეუძლია ნებისმიერი ტიპის საგადასახადო ბრალეულობა დააკისროს გადასახადის გადამხდელს სასამართლოს გარეშე, ხოლო უდანაშაულობის მტკიცების ტვირთი მთლიანად გადამხდელს ეკისრება.
დარღვეულია გარკვეულწილად განსაზღვრულობის პრინციპიც. კოდექსში მრავლად არის ურთიერთგამომრიცხავი პუნქტები, ე.წ. `ხაფანგები~, `ხარვეზიანი მუხლები~, რომლებიც ორაზროვნებას და ბუნდოვანებას წარმოშობს. საგადასახადო კოდექსი ისეა დაწერილი, რომ ხშირად საჭიროებს განმარტებებს. ეს ეხება ადმინისტრირების საკითხსაც, რადგან მეწარმეებსა და საგადასახადო ორგანოებს ეს მუხლები განსხვავებულად ესმით, რაც გაუგებრობებს იწვევს.

სისტემატურად ირღვევა სტაბილურობის პრინციპიც. 1997 წლის შემდეგ უკვე მესამე საგადასახადო კოდექსი იქნა მიღებული. მასში ფრანგმენტულად, ქაოტურად უამრავი ცვლილება იქნა შეტანილი. ეს ძალიან მნიშვნელოვან წინააღმდეგობებს ქმნის ბიზნესისთვის, რადგან ბიზნესმენი ვერ ახერხებს მიჰყვეს ცვლილებებს, დაგეგმოს და მოარგოს თავისი საქმიანობა საგადასახადო კოდექსს.
რამდენად მოქნილია საქართველოს საგადასახადო სისტემა? როგორც ზემოთ აღინიშნა, მოქნილობა გულისხმობს: 1) დისკრეტული ღონისძიებების გატარების შესაძლებლობას (გადასახადების განაკვეთების, მოსაკრებლების, ტარიფების და ა. შ. ცვლილების გზით) ეკონომიკური ციკლების მართვისა თუ სხვა ეკონომიკური მიზნების მიღწევის მიზნით, 2) საგადასახადო სისტემის შესაძლებლობას, რეაგირება მოახდინოს ეკონომიკურ კონიუქტურაზე დისკრეტული ღონისძიებების გატარების, საგადასახადო კანონმდებლობაში რაიმე ცვლილების გარეშე.
რამდენადაც, მოქნილობის პრინციპი კავშირშია გადასახადის მარეგულირებელ ფუნქციასთან, ისინი განვიხილოთ ერთად. ჯერ განვიხილოთ თუ რამდენადაა შესაძლებელი ეროვნული კანონმდებლობით დისკრეტული ღონისძიებების გატარება. საქართველოს ორგანული კანონით `ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ~ იზღუდება გადასახადის როგორც ახალი სახეების შემოღება, აგრეთვე მისი განაკვეთების ცვლილება (გაზრდის მიმართულებით). კერძოდ, ამ კანონის მუხლი 1.1.ა-ს მიხედვით, ”საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის ახალი სახის შემოღება, გარდა აქციზისა, ან საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის სახის მიხედვით განაკვეთის ზედა ზღვრის გაზრდა, გარდა აქციზისა, შესაძლებელია მხოლოდ რეფერენდუმის გზით”. აგრეთვე, ამავე კანონით, ფაქტობრივად განსაზღვრულია მაქსიმალური საგადასახადო ტვირთიც მაკროდონეზე, რომელიც ერთგვარ შეზღუდვას წარმოადგენს გადასახადების განაკვეთების ზრდის მიმართულებით. კერძოდ, დადგენილია შემდეგი მაქსიმალური ზღვარი – ”ნაერთი ბიუჯეტის ხარჯებისა და არა ფინანსური აქტივების ზრდის მთლიანი მოცულობის შეფარდება მთლიან შიდა პროდუქტთან _ არაუმეტეს 30%” (მუხლი 2.1.ა.). თუმცა იგივე კანონი შესაძლებლობას იძლევა გამოყენებულ იქნას ეკონომიკის ფისკალური რეგულირების მექანიზმები. კერძოდ, მუხლი 1.6-ის მიხედვით, ”საქართველოს მთავრობა სუფლება აქვს, მოითხოვოს გადასახადების დროებით გაზრდა არაუმეტეს 3 წლის ვადით. ამ შემთხვევაში რეფერენდუმი არ ტარდება”. ჩვენი აზრით, მიუხედავად აღნიშნული მუხლის არსებობისა, მთლიანობაში კანონი ზღუდავს გადასახადების როგორც მარეგულირებელი მექანიზმის, დისკრეტული ღონისძიებების გამოყენების შესაძლებლობას.

რაც შეეხება არადისკერტული მექანიზმების, ე.წ. ”ჩაშენებული (ავტომატური) სტაბილიზატორების”, ზემოქმედების ხარისხს. ჯერ უნდა ავღნიშნოთ, რომ ჩაშენებული (ავტომატური) სტაბილიზატორი ესაა ეკონომიკური მექანიზმი, რომელიც საშუალებას იძლევა შემცირდეს ციკლური მერყეობების ამპლიტუდა მთავრობის ეკონომიკურ პოლიტიკაში ცვლილებების განხორციელების გარეშე. სტაბილიზატორებად ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში გამოდის პროგრესული დაბეგვრის სისტემა.

უნდა აღინიშნოს, რომ გადასახადებს პროგრესული და პროპორციული განაკვეთებით აქვს ჩაშენებული სტაბილურობის მოქმედების ეფექტი, თუმცა გადასახადების, რომელთაც გააჩნიათ პროგრესული განაკვეთები, მარეგულირებელი ეფექტი მეტია. ამასთან, სხვადასხვა გადასახადი, როგორც ჩაშენებული სტაბილიზატორი, ეკონომიკაზე განსხვავებულად ახდენს გავლენას. მაგალითად, საშემოსავლო გადასახადი ძირითადად ზემოქმედებს სამომხმარებლო მოთხოვნის, და მაშასადამე ერთობლივი მოთხოვნის, ცვლილებიდან გამომდინარე ეკონომიკაზე. რამდენადაც, შემოსავლების ნაწილი იზოგება, ის გარკვეულწილად გავლენას მოახდენს აგრეთვე საინვესტიციო ხარჯებზე, და მაშასადამე, კაპიტალდაბანდებების მოცულობასა და გრძელვადიან პერიოდში აგრეთვე ერთობლივ მიწოდებაზეც. მოგების გადასახადი კი საწარმოო მოთხოვნასა და გრძელვადიან პერიოდში აგრეთვე ერთობლივ მიწოდებაზეც. დღგ სამომხმარებლო მოთხოვნაზე, საწარმოო მოთხოვნასა და გრძელვადიან პერიოდში აგრეთვე ერთობლივ მიწოდებაზეც.

ავტომატურ სტაბილიზატორებს მიეკუთვენება პირდაპირი გადასახადებიდან, პირველ რიგში, საშემოსავლო გადასახადი, გარკვეულწილად მოგების გადასახადი, ასევე ირიბი გადასახადები (პირველ რიგში დღგ), უმუშევრებზე დახმარება და სოციალური გადასახდელები. დაქვეითების პერიოდში ჩაშენებულ სტაბილიზატორებს მივყავართ საგადასახადო შემოსავლების შემცირებასთან სახელმწიფო ბიუჯეტში და პირიქით. ამით ხელს უწყობს ციკლური მერყეობების ამპლიტუდის შემცირებას. ანუ მასტიმულირებელ ზემოქმედებას ახდენს ეკონომიკაზე რაიმე დისკრეტული ზომების მიღების გარეშე. განვითარებულ ქვეყნებში ეკონომიკა 2/3-ით რეგულირდება დისკრეტული ფისკალური პოლიტიკის საშუალებით, ხოლო 1/3-ით კი ჩაშენებული სტაბილიზატორების დახმარებით.

პირდაპირი გადასახადის მაგალითად განვიხილოთ საშემოსავლო გადასახადის, როგორც ჩაშენებული სტაბილიზატორის ეკონომიკაზე ზემოქმედება – ვთქვათ, თუ რაღაც მიზეზის გამო წარმოიშობა საინვესტიციო მოთხოვნის ვარდნა, მაშინ მას თან ახლავს ერთობლივი მოთხოვნის შემცირებაც, ხოლო ეს მულტიპლიკაციური ეფექტის ზემოქმედების შედეგად გამოიწვევს წონასწორობითი მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) დონის კიდევ უფრო შემცირებას. წარმოების მოცულობისა და სამუშაო ადგილების შემცირების პარალელურად, იკლებს ფიზიკური პირების პირადი შემოსავლები. შედეგად ბიუჯეტში საშემოსავლო გადასახდიდან (ასევე სხვა საგადასახადო წყაროდან) მიღებული შემოსავლები მცირდება, რაც მულტიპლიკაციური ეფექტის ზემოქმედების შედეგად ამცირებს წონასწორობითი მშპ-ს კლების მასშტაბებს. რაც მეტად პროგრესულია (დიფერენცირებულია) და მაღალია გადასახადის განაკვეთი, მით ნაკლებია წონასწორობითი მშპ-ს კლების მასშტაბები. რამდენადაც პროგრესული განაკვეთის შემთხვევაში, ფიზიკური პირების პირადი შემოსავლის კლების კვალობაზე გადასახადის გადამხდელი გადადის დაბეგვრის შედარებით დაბალ რეჟიმში, დაბალ კატეგორიაში, რაც იწვევს თვით მულტიპლიკატორის სიდიდის ცვლილებასაც. პირიქით ხდება აღმავლობის პერიოდში.

ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ თუ საშემოსავლო გადასახადი ინდექსირდება ინფლაციის (და, როგორც წესი, არა დეფლაციის) შესაბამისად, ეკონომიკის ჩაშენებული სტაბილურობის ხარისხი მცირდება, რამდენადაც მშპ-ს ცვლილებები არ იწვევს საგადასახადო შემოსავლების ისეთივე ცვლილებებს, როგორსაც ინდექსირების არარსებობის შემთხვევაში.

არსებული საგადასახადო სისტემის პირობებში, რამდენად ასრულებს საქართველოში ეკონომიკის თვითრეგულირების ფუნქციას საშემოსავლო გადასახადი? ჩვენი პასუხია – ვერ ასრულებს, რამდენადაც, ჯერ ერთი, მისი განაკვეთი უნიფიცირებული, პროპორციულია. შემდეგ მეორე, ამ გადასახადის განაკვეთი დაბალია და ბოლოს მისი წილი მშპ-თან მიმართებაში დიდი არ არის (5,9 პროცენტია).

უნდა აღინიშნოს, იქედან გამომდინარე, რომ საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთის ინდექსირება არ ხდება, მან წესით უნდა გაზარდოს მისი, როგორც ეკონომიკის თვითმარეგულირებელი ფუნქცია, თუმცა, რამდენადაც საქართველოში პროფკავშირები სუსტია, როგორც წესი, დამქირავებელი იშვიათად ახდენს ხელფასების გაზრდას ინფლაციის გათვალისწინებით (ინდექსირებას).

მოქნილი გადასახადის მაგალითს წარმოადგენს აგრეთვე მოგების გადასახადი რომელიც ასევე ათანაბრებს საქმიანი ციკლის აქტივობას და ზემოქმედებს, როგორც ჩაშენებული სტაბილიზატორი. აღმავლობის ფაზაში მოცემული გადასახადი აკავებს სამეწარმეო აქტივობას, რამდენადაც გადასახადის ტვირთის სიმძიმის ზრდა წინ უსწრებს მოგების ზრდას, და პირიქით, დაქვეითების სტადიაში გადასახადის ტვირთის სიმძიმის კლება წინ უსწრებს მოგების კლებას.
უცხოეთის განვითარებულ ქვეყნებში არსებობს მოგების გადასახადის განაკვეთის დიფერენცირების პრაქტიკა, როგორც საქმიანობის სახეების მიხედვით (მაგალითად, საფრანგეთში დაწესებულია დაბალი განაკვეთი აგრარულ საწარმოების, მცირე საწარმოების მოგებაზე, შედარებით მაღალი ფართო მოხმარების საქონელის მწარმოებელ დარგების და მაღალი ნავთობკომპანიების მოგებაზე. ახალად შექმნილი კომპანიები კი პირველი 2 წელი საერთოდ გათავისუფლებულნი არიან მოგების გადასახადიდან, მესამე წელს იხდიან განაკვეთის 25%, მეოთხე წელს – 50%, მეხუთეს – 75% და მხოლოდ მეექვსეს _ 100%), აგრეთვე მოგების მოცულობის მიხედვით (მაგალითად, აშშ გადასახადის განაკვეთი რთულად პროგრესულია).

რამდენადაც საქართველოში მოგების გადასახადის წილი მშპ-თან მიმართებაში მცირეა (3,4 პროცენტია) და გადასახადის განაკვეთი უნიფიცირებულია, მისი, როგორც ავტომატური სტაბილიზატორის როლი მცირეა.

მიგვაჩნია, რომ საქართველოში მოგების გადასახადი უცხოური ქვეყნების გმსგავსად დიფერენცირებული უნდა იყოს, როგორც საქმიანობის სახეობის მიხედვით (დაბალი განაკვეთი სოფლის მეურნეობის (დღეს-დღეობით მოგების გადასახადიდან გათავისუფლებულია მხოლოდ პირველადი მიწოდებით მიღებული მოგება 200.000 ლარის ერთობლივი შემოსავლის ფარგლებში), მისი გადამამუშავებელი მრეწველობის, კვებისა და მსუბუქი მრეწველობის (ანუ განვითაარების პოტენციალის მქონე) გარკვეული ქვედარგების მოგებაზე და შედარებით მაღალი სხვა დარგების მოგებაზე), აგრეთვე მოგების მოცულობის მიხედვით. ასევე საგადასახადო პრეფერენციები, შეღავათები უნდა გავრცელდეს: პრიორიტეტული სფეროების ახალად შექმნილ საწარმოებზე ე.წ. საგადასახადოარდადეგების სახით – დამწყებადგილობრივ და უცხოელბიზნესმენებზე დაწესდეს საგადასახადო შეღავათები გარკვეული ვადით ზემოთ განხილული საფრანგეთში დამკვიდრებული სისტემის მსგავსად; მცირე საწარმოებზე (საქართველოს საგადასახადო კოდექსით განსაზღვრული მიკრო და მცირე ბიზნესი თავისი შინაარსით არ წარმოადგენს მცირე ბიზნესს); ყველა ტიპის საწარმოებზე – მათი მოგების ის ნაწილი, რომელიც რეინვესტირდება ან შეიტანება სარეზერვო ფონდებში საერთოდ გათავისუფლდეს გადასახადიდან და ა.შ. ასეთი სისტემა: 1) სტიმულს მისცემს პრიორიტეტული დარგების განვითარებას ანუ გადასახადი შეასრულებს მასტიმულირებელ ქვეფუნქციას; 2) დაიცავს ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპს – ის ფირმები, რომლებსაც მონოპოლიზირებული აქვთ ბაზრები და ღებულობენ ზემოგებას, ბიუჯეტში შეიტანენ პროპორციულად მეტ თანხებს; 3) გაზრდის გადასახადის, როგორც ავტომატური სტაბილიზატორის მნიშვნელობას. კერძოდ, აღმავლობის ფაზაში, შემოსავლების ზრდის კვალობაზე, გაიზრდება მოთხოვნა და შეიცვლება მისი სტრუქტურა. უფრო ზუსტად, მოთხოვნა უპირატესად გაიზრდება ფართო მოხმარების და ნაკლებად პირველადი მოხმარების საქონელზე, რამდენადაც ამ უკანასკნელზე მოთხოვნა შემოსავლების მიხედვით შედარებით დაბალელასტიურია. შესაბამისად, გაიზრდება დაბეგვრის მაღალ რეჟიმში მოხვედრილი დარგების შემოსავალი, მოგება, და მაშასადამე, ბიუჯეტში შემოსავლები. საპირისპირო მოხდება დაქვეითებისას.
რაც შეეხება დღგ-ს, ის უზრუნველყოფს ჩაშენებულ სტაბილურობას შემდეგნაირად – რეცესიისას გაყიდვების მოცულობა მცირდება. რამდენადაც, დღგ წარმოადგენს ირიბ გადასახადს, საქონლის ფასის ნაწილს, ამდენად, გაყიდვების მოცულობის ვარდნისას ირიბი გადასახადიდან ბიუჯეტში შემოსავლები მცირდება. ეკონომიკური აღმავლობისას პირიქით, რამდენადაც იზრდება ერთობლივი შემოსავლები, გაყიდვების მოცულობები იზრდება, რაც ზრდის ირიბი გადასახადებიდან შემოსავლებს. ეკონომიკა ავტომატურად სტაბილიზდება. თუ დღგ-ს განაკვეთი დიფერენცირებულია, მაშინ მისი, როგორც ეკონომიკის თვითმარეგულირებელის როლი იზრდება.
უნდა აღინიშნოს, რომ უცხოეთის მრავალ ქვეყანაში დღგ-ს განაკვეთი დიფერენცირებულია (საფრანგეთი, რუსეთი, გერმანია, იტალია და სხვ.), როგორც წესი, დაბალი განაკვეთით იბეგრება პირველადი მოხმარების საქონელი – სოფლის მეურნეობის პროდუქცია, კვების პროდუქტები, მედიკამენტები, სატრანსპორტო და კომუნალური მომსახურება და სხვ. ზოგ ქვეყანაში (მაგალითად, დიდი ბრიტანეთი, გერმანია) კი სოფლის მეურნეობის, სასურსათო და სხვა პირველადი საქონელი საერთოდ გათავისუფლებულია დღგ-სგან; მაღალი განაკვეთით იბეგრება ალკოჰლი, სიგარეტი, ავტომობილები და ფუფუნების საგნები. სხვა დანარჩენი კი – ძირითადი, საშუალო განაკვეთით.
სქართველოში დღგ დიფერენცირებული არ არის და მისი განაკვეთი 18 პროცენტია. მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მისი, სხვა ქვეყნების მსგავსად, დიფერენცირება – მაღალი განაკვეთის დაწესება ფუფუნების საგნებზე, რომელიც ძირითადად უცხოეთიდან შემოდის; შემცირებული განაკვეთის დაწესება ადგილობრივი სოფლის მეურნეობის გადამამუშავებელი, კვებისა და მსუბუქი მრეწველობის დარგების პროდუქციაზე; ადგილობრივი წარმოების სოფლის მეურნეობის პროდუქციის პირველადი მიწოდების მსგავსად სხვა პირველადი მოხმარების საქონლისა და მომსახურების გადასახადიდან გათავისუფლება; დანარჩენ საქონელზე საბაზისო, საერთო განაკვეთის დაწესება. ამასთან, რამდენადაც დღგ ცენტრალური გადასახადია და მისი წილი საბიუჯეტო შემოსავლებში განმსაზღვრელია, მისი განაკვეთი ისე უნდა გადანაწილდეს სფეროებზე, რომ არ შემცირდეს გადასახადის მთლიანი დასაბეგრი ბაზა და დაბეგვრიდან შემოსავლები ბიუჯეტში. დღგ-ს დიფერენცირებული რეჟიმის შემოღებით და მისი რეალური ეკონომიკის ინტერესისადმი მისადაგებით: 1) ამაღლდება საგადასახადო სისტემისა და მთლიანად სოციალური სამართლიანობის პრინციპი (ზემოთ მოყვანილი არგუმენტების გამო); 2) გაიზრდება გადასახადის მოქნილობა, თვითმარეგულირებელი ეფექტი (დღგ-ს მარეგულირებელი ეფექტი სხვა გადასახადებთან შედარებით მაღალია იქედან გამომდინარე, რომ მისი თანაფარდობა მშპ-სთან შედარებით ყველაზე მაღალი – 11,4 პროცენტია). ეკონომიკური აღმავლობისას გაიზრდება შემოსავლები, შედეგად შეიცვლება მოთხოვნის სტრუქტურა – მოთხოვნა უპირველესად გაიზრდება ფართო მოხმარების საქონელზე და ნაკლებად პირველადი მოთხოვნილების საქონელზე. რამდენადაც ფართო მოხმარების საქონელი დაიბეგრება გაზრდილი განაკვეთით ბიუჯეტში შედარებით მეტი შემოსავლები შემოვა, ვიდრე გადასახადის დაბალი, უნიფიცირებული განაკვეთის პირობებში. საპირისპირო მოხდება რეცესიისას. ამგვარად გაიზრდება ეკონომიკის თვითრეგულირების დონე. 3) ხელი შეეწყობა პრიორიტეტული დარგების კონკურენტუნარიანობის ამაღლებას, საბაზისო დარგების სტიმულირებას და ამით საგადასახადო ბაზის გაფართოებასა და დასაქმების გაზრდას (ანუ გადასახადი შეასრულებს მასტიმულირებელ ქვეფუნქციას); 4) შემცირდება პიკის ფაზაში წარმოქმნილი საგარეო სავაჭრო ბალანსის გაუარესების ტენდენციები, რამდენადაც დაბეგვრის მაღალ რეჟიმში მოქცეული პროდუქცია ძირითადად უცხოეთიდან შემოდის და სხვ.
რამდენად ასრულებს საქართველოში საგადასახადო სისტემა გამანაწილებელ ფუნქციებს. წამყვანი გადასახადების (დღგ, საშემოსავლო, მოგების) განაკვეთების იმ პრინციპით დიფერენცირებით, რაზედაც ზემოთ გვქონდა საუბარი. ხელი შეეწყობა მშპ-ს რაციონალურ განაწილებას იურიდიულ და ფიზიკურ პირებს, დარგებსა და ეკონომიკის სფეროებს შორის. რაც შეეხება საგადასახადო სისტემის საშუალებით ქვეყნის რეგიონებს, ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ წარმონაქმნებს შორის ფინანსური რესურსების განაწილებას, მათი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეთა გამოთანაბრებას – ის არ არის უზრუნველყოფილი შემდეგ გარემოებათა გამო: 1) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები არ არიან უზრუნველყოფილი დამოუკიდებელი საგადასახადო შემოსავლებით. მათი ბიუჯეტები რეალური შემოსავლების წყაროს გარეშეა დატოვებული. კერძოდ – საქართველოში ადგილობრივი, მიმაგრებული გადასახადი ქონების გადასახადია, რომელიც ხასიათდება დაბალი ადმინისტრირების დონითა და ფისკალური ეფექტით; არ რსებობს მარეგულირებელი გადასახადები; ადგილობრივი მოსაკრებლები უზრუნველყოფენ შემოსავლების მცირე მოცულობას. ამგვარად, ადგილობრივი ბიუჯეტები ძირითადად ”ჩამოკიდებული” არიან ზემდგომი ბიუჯეტებიდან ფინანსურ მხარდაჭერაზე (საერთო დანიშნულების სუბსიდიები (დოტაციები), მიზნობრივი სუბსიდიები (სუბვენციები), გამოთანაბრებითი, მიზნობრივი და სპეციალური ტრანსფერები, საბიუჯეტო სესხები და სხვ.).

მართალია, საერთაშორისო პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ განვითარებული ქვეყნების ადგილობრივ ბიუჯეტებში საკუთარი შემოსავლების მოცულობა მაღალი არ არის და მათი ხარჯების დაფინანსება მნიშვნელოვანწილად ე.წ. ტრანსფერებისმექანიზმით ხორციელდება, თუმცა ყველა ქვეყანაში, საქართველოსგან განსხვავებით, ადგილობრივი ბიუჯეტების შემოსავლების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროს მიმაგრებული და მარეგულირებელი გადასახადები წარმოადგენენ;

საქართველოში წლებია საუბარი მიმდინარეობს დეცენტრალიზაციაზე, რომლის მიღწევაც შეუძლებელია თვითმმართველობების ფინანსური დამოუკიდებლობის, ფისკალური დეცენტრალიზაციის და ავტონომიის გარეშე. ფისკალური დეცენტრალიზაციის ეფექტურობის გათვალისწინებით, გადასახადები, რომელთაც აქვთ პოზიტიური და რეალური ეფექტი რეგიონული განვითარების დაფინანსებაზე, უნდა წარმოადგენდნენ ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების შემოსულობებს.

2) სუსტია პრობლემური (ჩამორჩენილი, დეპრესიული, ზედეპრესიული, კრიზისული, სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი და სხვ.) რეგიონების მხარდამჭერი მექანიზმები (საქართველოში გარკვეულწილად ესაა ტრანსფერული მექანიზმი). ამასთან არ არსებობს პრობლემური რეგიონების განსაზღვრის მკაფიოდ ჩამოყალიბებული მეთოდოლოგია. პრობლემური რეგიონების სანაციის, რეგიონული განვითარების ასიმეტრიის აღმოფხვრის გზებია: ტრანსფერული მექანიზმის გამოყენება; განსაკუთრებული საგადასახადო, საბიუჯეტო რეჟიმების მინიჭება, რაც გამოიხატება – ადგილობრივი გადასახადების განაკვეთების შემცირებასა თუ საერთოდ გათავისუფლებაში კომპანიების საქმიანობის დაწყების პირველი 5-10 წლის განმავლობაში, მათი ტერიტორიიდან შემოსული საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილის თავიანთ ბიუჯეტებში დატოვებაში; სპეციალური ეკონომიკური ზონების სტატუსის მინიჭებაში და სხვ.

უნდა აღინიშნოს, რომ საგადასახადო შეღავათები წარმოადგენს რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეებს შორის დისბალანსის ლიკვიდაციის ან გარღვევის შემცირების ერთ-ერთ ძირითად მეთოდს საბაზრო ეკონომიკის განვითარებულ ქვეყნებში. ზოგ ქვეყანაში შეღავათების (მაგ. საფრანგეთი) მინიჭების საკითხს წყვეტს თვით ადგილობრივი ორგანოები, ზოგში კი ეს კანონითაა განსაზღვრული (მაგ. იტალია).
ფინანსური რესურსების ცენტრსა და რეგიონებს შორის რაციონალური განაწილებისა და რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეებს შორის დისპარიტეტის შემცირების უზრუნველსაყოფად აუცილებელია ადგილობრივ ბიუჯეტებს ჰქონდეთ შემოსავლების ავტონომიური, დამოუკიდებელი, მყარი წყაროები მაღალი ფისკალური ეფექტის მქონე საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადებიდან გარკვეული, წილობრივი შემოსავლის სახით. დეპრესიული რეგიონების სანაციის უზრუნველსაყოფად კი მიგვაჩნია დამატებით მათთვის პრეფერენციული საგადასახადო რეჟიმის დაწესება – შეღავათიანი დაბეგვრა მოგებაზე, მოხმარებაზე და პირად შემოსავლებზე. დაბეგვრის ასეთი სისტემის დამკვიდრება: სტიმულს და შესაძლებლობას მისცემს პრობლემურ რეგიონებში ფუნქციონერებად ფირმებს ადგილზე მოხდინონ თანხების რეინვესტირება; მოიზიდავს კაპიტალს სხვა რეგიონებიდან და უცხოეთიდან, რაც გრძელვადიან პერიოდში განაპირობებს საწარმოო სიმძლავრეების გაზრდას; სტიმულს მისცემს გადახდისუნარიან მოთხოვნის ზრდას (დაბალი მოთხოვნა ერთ-ერთ ყველაზე დიდ პრობლემას წარმოადგენს ასეთ რეგიონებში); ხელს შეუწყობს კვალიფიციური კადრების მოზიდვას, შრომის მწარმოებლობის ამაღლებას, განსაზღვრული რაოდენობის სამუშაო ადგილების შექმნა-შენარჩუნებას და ამით მწვავედ მდგარი დემოგრაფიული, ურბანული პრობლემების აღმოფხვრას (რეგიონების დეპოპულაციის, ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის მზარდი სივრცული განაწილების დისპარიტეტის შეჩერებას); აამაღლებს რეგიონის კონკურენტუნარიანობას და ა. შ. თუმცა მას აქვს გარკვეული უარყოფითი შედეგებიც, ესენია: სახელმწიფოს მაკროეკონომიკური რეგულირების არეალის შემცირება, საბიუჯეტო სისტემის დისბალანსის წარმოშობა ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ ჭრილში, სამეურნეო პროცესებზე ცენტრის ზეგავლენის შესუსტება და სხვ.
რაც შეეხება საგადასახადო სისტემის აგების ერთ-ერთ პრინციპს – სამართლიანობას სარგებლიანობის მიხედვით და მის კვლავწარმოებით ქვეფუნქციას. ისინი შეიძლება განვიხილოთ ერთ ასპექტში და ავღნიშნოთ, რომ აღნიშნული პრინციპიც და ფუნქციაც დარღვეულია, რამდენადაც, მაგალითად – გამოყენებული რესურსების (მაგალითად ხე-ტყის) აღდგენისთვის ხარჯები, გადასახადების სახით, უნდა გადაიხადონ მათ, ვინც ამ რესურს მოიხმარს; პროდუქციის წარმოებისას, რომელიც მავნე ზემოქმედებას ახდენს გარემოზე და რომლის აღმოფხვრაც სახელმწიფოსგან გარკვეული დანახარჯების გაწევას მოითხოვს, გარემოს დაბინძურების ხარჯები გადასახადების სახით უნდა გადაეკისროს საქონელმწარმოებლებს; გზების (ავტობანების) მშენებლობა რემონტის ხარჯები გარკვეულწილად უნდა გადანაწილდეს ძირითადად მათზე, ვინც ამ გზებით სარგებლობს და ა. შ. დღეისათვის, ჯერ ერთი, მიზნობრივი გადასახადები არ არსებობს, შემდეგ მეორე, ასეთ ხარჯებს ფაქტობრივად მთლიანად საზოგადოება იღებს.

განვიხილოთ ისეთი მნიშვნელოვანი ფუნქცია, როგორიცაა ფისკალური ფუნქცია. ფუნქციებიდან, რომელსაც დღევანდელი საგადასახადო სისტემა შედარებით ყველაზე კარგად ასრულებს, ფისკალური ფუნქციაა. ამასთან სგადასახადო ტვირთი მაკროდონეზე ზომიერია (მაღალი არ არის, უცხოური ქვეყნებთან შედარებით) და ის მერყეობს 26 პროცენტის ფარგლებში. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში სახელმწიფო ბიუჯეტი ძირითადად არაპირდაპირი და ნაკლებად პირდაპირი გადასახადების ბაზაზე ფორმირდება (2011 წლის ბიუჯეტში არაპირდაპირი გადასხადები საგადასხადო შემოსავლების 62%-ს შეადგენს). პირდაპირი და არაპირდაპირი დაბეგვრის შეთანაწყობის თეორიიის მიხედვით-პირდაპირი დაბეგვრა სოციალურადუფრო სამართლიანია, ის საგადასახადო სისტემის საფუძველს წარმოადგენს და ხელს უწყობს საგადასახადო წნეხის სამართლიანად განაწილებას. ხოლო არაპირდაპირი დაბეგვრა შემოსავლების მიღების უფრო ეფექტური საშუალებაა, რამდენადაც მას მეტი ფისკალური ეფექტი აქვს: მისი ადმინისტრირება მარტივია, ზოგი მათგანი იძლევა ბიუჯეტში თანხების ავანსად და რეგულარულად მიღების საშუალებას და სხვ.

ჩვენ ვეთანხმებით მოსაზრებას იმის შესახებ, რომმოქნილი, სამართლიანი და სრულყოფილი საგადასახადო სისტემის შესაქმნელად აუცილებელია დაბეგვრის ამ ორიფორმის – არაპირდაპირი და პირდაპირი გადასახადების ოპტიმალური შეთანაწყობა ამ უკანასკნელის სასარგებლოდ. ჩვენს მიერ შემოთავაზებული ცვლილებები უზრუნველყოფს დისპროპორციის შემცირებას, პირდაპირ და ირიბ გადასახადებს შორის, საგადასახადო ტვირთის ოპტიმალურად განაწილებას წარმოებაზე, მოხმარებასა და კაპიტალზე.