რა უშლის ხელს ფინანსური ბაზრის განვითარებას საქართველოში

მაკა ღანიაშვილი

ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების მნიშვნელოვანი რგოლი – ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და მისი გამართული ფუნქციონირებაა. ისეთი განვითარებადი ქვეყნები, როგორიც საქართველოა, განიცდიან საკუთარი სახსრების არარსებობას, საინვესტიციო კაპიტალის მოზიდვის ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალება კი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ამუშავებაა. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების აუცილებელი წინაპირობა კი ორგანიზებული საფონდო ბაზრის და მისი ინფრასტრუქტურის (საფონდო ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი) მდგრადი ფუნქციონირებაა. განვითარებადი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ჩამოყალიბების პროცესში სახელმწიფოს დიდი როლი ეკისრება. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი გლობალური ეკონომიკის აუცილებელი და მნიშვნელოვანი ელემენტია, რომლის გარეშეც შეუძლებელია საბაზრო ეკონომიკის ნორმალური ფუნქციონირება.

საქართველოს საფონდო ბირჟა არსებობის 15-წლიან გამოცდილებას ითვლის. მიუხედავად ამისა, ამ სფეროში პრობლემები ჯერ კიდევ ბევრია და სადაო არაა ის ფაქტი, რომ დღეს საქართველოს საფონდო ბაზარი გამოირჩევა ძალიან დაბალი აქტივობით. 2011 წელს საფონდო ბირჟაზე დადებული გარიგების მოცულობამ 2.5 მილიონი ლარი შეადგინა, 2012 წელს კი – 8.9 მილიონი ლარი. საქართველოს საფონდო ბირჟა (სსბ) არის ერთადერთი ორგანიზებული ფასიანი ქაღალდების ბაზარი საქართველოში, რომელიც ჩამოყალიბდა USAID-ის დახმარებით და მოქმედებს ამერიკელი ექსპერტების დახმარებით შემუშავებულ საკანონმდებლო ჩარჩოებში. იგი სთავაზობს ეფექტურ საინვესტიციო მექანიზმს როგორც ადგილობრივ, ასევე უცხოელ ინვესტორებს. სსბ-ის ელექტრონული სავაჭრო სისტემა ბროკერებს ათასობით სხვადასხვა აქციით ვაჭრობის შესაძლებლობას აძლევს სამუშაო ადგილებიდან, რომლებიც განლაგებულია როგორც სსბ-ის სავაჭრო დარბაზში, ასევე – დისტანციური წვდომის დახმარებით – საბროკერო კომპანიათა ოფისებში.

2014 წლის 1 აპრილის მდგომარეობით, 129 კომპანიის ფასიანი ქაღალდია დაშვებული სსბ-ის სავაჭრო სისტემაში, რომელთა სრულმა საბაზრო კაპიტალიზაციამ მიაღწია 1.14 მილიარდ დოლარს, ხოლო დღიურმა ბრუნვამ 3 255,42 ლარს. მიუხედავად გარკვეული პოზიტიური ძვრებისა, კვლავ რჩება ფუნდამენტური პრობლემები, რომლებიც მას ხელს უშლიან ეფექტურ ფუნქციონირებაში. პრივატიაზაციის პროცესში ბირჟის როლი პრაქტიკულად 0-ზეა დაყვანილი, ხოლო ინვესტორებს არ აქვთ გაცნობიერებული საფონდო ბირჟის როლი მათი ბიზნესის განვითარებაში.

საქართველოში ბიზნესის დაფინანსების გავრცელებული ფორმები საკმაოდ დიდ რისკებთანაა დაკავშირებული. საუბარია ისეთ მექნიზმებზე, როგორიცაა საბანკო კრედიტი, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები, ადგილობრივი საბანკო ჯგუფების პირდაპირი ინვესტიციები კაპიტალში და IPO უცხო ქვეყნის ბირჟებზე. საქართველოს საფონდო ბირჟის ხელმძღვანელის, გოგი ლოლაძის შეფასებით, „დღეს საქართველოში საზოგადოება იყოფა მცირერიცხოვან მსხვილ მესაკუთრეებად და მრავალრიცხოვან დაქირავებულ ე.წ. „პროლეტარებად“. როდესაც მთელი ბიზნესი მცირერიცხოვანი მესაკუთრეების ხელშია და არ ხდება მესაკუთრეების დივერსიფიცირება, ანატაგონიზმზე დაფუძნებულ საზოგადოებას ვიღებთ. ამ შემთხვევაში, საქმე გვაქვს არაინკლუზიურ განვითარებასთან, როდესაც მოსახლეობის ფართო მასებისთვის მცირერიცხოვანი დიდი კომპანიების საკუთრების სიკეთეები მათთვის ხელმისაწვდომი არ არის. სოციალური უსამართლობის შეგრძნება ამ დროს მნიშვნელოვანი პრობლემაა“.

DSC_9133

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განუვითარებლობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ინსტიტუტისადმი მოსახლეობის სკეპტიკური დამოკიდებულება და ამ სფეროში გაუთვითცნობიერებაა. სპეციალისტთა შეფასებით, საჭიროა სახელმწიფომ შეიმუშავოს სტრატეგიული გეგმა და ისეთი კანონმდებლობა, რომელიც გათვლილი იქნება ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების გრძელვადიან პერსპექტივებზე.
სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს ინვესტიციების დაბანდებას კორპორაციულ ფასიან ქაღალდებში, რაც შემდგომში ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების საფუძველი იქნება. საქართველოს განუვითარებელი ფინანსური ბაზარი ართულებს უხოური პორტფელური ინვესტიციების მოზიდვას. საფონდო ბირჟის ინდექსები წარმოადგენენ სახელმწიფოთა ეკონომიკური მდგომარეობის განმსაზღვრელ ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ინდიკატორებს. როდესაც საფონდო ინდექსები ეცემა, ეს ქვეყნის ეკონომიკის უარყოფით ტენდენციებზე მიგვანიშნებს. ეკონომიკაში საინვესტიციო კაპიტალის მოზიდვის ერთ-ერთი ძირითადი საშუალება ფასიანი ქაღალდების მექანიზმის ამუშავება და ამ ბაზრის განვითარებაა. საქართველოში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარება ეკონომიკის განვითარების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს, ეს ბაზარი ხელს უწყობს ფინანსური რესურსების აკუმულირებას და მათ ჩართვას ეკონომიკის განვითარების პროცესში.

ნორმალურად ფუნქციონირებადი საფონდო ბაზარი ქვეყანაში ინვესტიციების სტაბილური ნაკადის და სტაბილური ეკონომიკის არსებობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გარანტია.

მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს სააქციო საზოგადოებები და მათი აქციონერები, საფონდო ბაზარი დღეს პრაქტიკულად უმოქმედოა. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორის ემზარ ჯგერენაიას შეფასებით: „ინვესტიციების ყველაზე მართებული, გამჭვირვალე და არაკორუმპირებული ფორმა არის პორტფელური ინვესტიციები და ჩვენი საფონდო ბაზარი უნდა გაცოცხლდეს. თუ ორგანიზებული საფონდო ბაზარი არ იქნება სიცოცხლისუნარიანი, ბრუნვის მაჩვენებლებით და სხვადასხვა კუთხით, მომავალში გაგვიძნელდება საპენსიო ან ჯანდაცვის რეფორმაზე ვილაპარაკოთ, უფრო მეტიც, მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკამ დაადასტურა, რომ აუცილებელია საფონდო ბირჟის ფეხზე დაყენება. ამას ძალიან დიდ წინააღმდეგობას უწევენ ბანკები, რადგან საფონდო ბაზარი არის ბიზნესის დაფინანსების საბანკო მექანიზმის ალტერნატივა. წარმოიდგინეთ, რომ თქვენ გაქვთ 10 ათასი ლარი და მისი დაბანდება გინდათ. ორი არჩევანი გაქვთ: ან უნდა წაიღოთ ბანკში და დეპოზიტზე დადოთ, ან საფონდო ბირჟაზე შეიძინოთ, ვთქვათ, „ჰუდონჰესის“ აქციები.
დღესდღეობით, საფონდო ბირჟის სავალალო მდგომარეობის მიზეზი იმაში მდგომარეობს, რომ მას მართავენ სწორედ კონკურენტები, რაც ნონსენსია. ამიტომ აუცილებელია ამ საქმის გამოსწორება. შემდეგ უკვე ამ გამჭვირვალე ორგანიზაციაში ინვესტორი მივა გაცილებით თამამად, გაცილებით მეტ ფულს ჩადებს და უფრო მეტიც, შიდა დაგროვების ნაწილი გადავა ინვესტირების ამ არხებში. ინვესტიცია თავისით მოვა მხოლოდ მაშინ, როცა საქართველოს საფონდო ბირჟის სტრატეგიული პარტნიორი გახდება, მაგალითად, ისეთი საერთაშორისო საბირჟო ოპერატორი, როგოროცაა NASDAQ OMX და ჩვენ ვიქნებით საერთაშორისო ბაზარზე ცნობილი და აღიარებული. თუ ამას არ გავაკეთებთ, არასდროს გვექნება ასპარეზი, შიდა ინვესტიცია ვაქციოთ ფულად, შიდა დაროვება ინვესტიციად და გარე ინვესტიცია მივმართოთ საფინანსო-საპორტფელო ნაწილში ისეთ დონეზე, რომ ყოველგვარი მთავრობის ჩარევის გარეშე მოხდეს მისი ინვესტირება. პირდაპირი ინვესტიციის დროს მსხვილი ინვესტორი მიდის მთავრობასთან და ეუბნება, რომ რაღაცის გაკეთებას ვაპირებ და შემიწყობთ თუ არა ხელსო. ეს რგოლი რომ მოვსპოთ, აუცილებელია, პირველ რიგში, საფონდო ბირჟის განვითარება“.

DSC_9426

მისივე თქმით, დღეს საქართველოს საფონდო ბირჟა არსებობს, თუმცა ცუდ მდგომარეობაშია და სახელმწიფოს მხარდაჭერა სჭირდება. კერძოდ, ხელისუფლებას შეუძლია, აღადგინოს რამოდენიმე საკანონმდებლო ნორმა (რომლებიც 2007-2008 წლებში „ლიბერტანიანელებმა“ სრულიად გაუმართლებლად გააუქმეს), რაც მისი ნორმალური ფუნქციონირებისთვის, ამ ეტაპზე, საკმარისი იქნება.

საქართველოში ფასიან ქაღალდებთან დაკავშირებული ურთიერთობებს „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ საქართველოს კანონი და სხვა საკანონმდებლო აქტები აწესრიგებს. თითოეული ემიტენტის მიერ გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების რეესტრს აწარმოებს თავად ემიტენტი ან ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი. რეესტრში აღნიშნულია რეგისტრირებული მფლობელების და მათ მფლობელობაში არსებული ფასიანი ქაღალდების რაოდენობა, კლასი და კანონმდებლობით განსაზღვრული სხვა ინფორმაცია. საფონდო ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი, ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორები და საბროკერო კომპანიები წარმოადგენენ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულირებად მონაწილეებს. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მონაწილეები არიან ბაზრის რეგულირებადი მონაწილეები, ემიტენტები, ინვესტორები და აუდიტორები.

საქართველოს საფონდო ბირჟა დაფუძნებულია 1999 წლის დასაწყისში, ხოლო საბირჟო ვაჭრობები დაიწყო 2000 წლის გაზაფხულიდან. 2000 წლიდან ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულირებას ახორციელებდა საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია, ხოლო 2008 წლიდან ამ ფუნქციას ახორციელებს საქართველოს ეროვნული ბანკი. საფონდო ბირჟის სავაჭრო სისტემაში ამა თუ იმ ფასიანი ქაღალდის მოსახვედრად საჭიროა ემიტენტმა ბირჟას თავად მიმართოს განცხადებით და გარდა იმისა, რომ სადამფუძნებლო დოკუმენტები წესრიგში უნდა ჰქონდეს, მას აუცილებლად უნდა ემსახურებოდეს ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი. მეორე გზაც არსებობს, როდესაც რომელიმე აქციონერი სთხოვს საბროკერო კომპანიას, შემდეგ საბროკერო კომპანიას შეაქვს განცხადება და ის აგროვებს იმ აუცილებელ დოკუმენტებს, რომლებიც საჭიროა ბირჟის სავაჭრო სისტემაში დასაშვებად. ამდენად, თუ სააქციო საზოგადოებას არ ჰყავს ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი, მისი აქცია ბირჟის სავაჭრო სისტემაში არ დაიშვება. ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორის ყოლას კი კანონი ავალდებულებს იმ საწარმოს, რომლის აქციონერთა რაოდენობა არ არის 50-ზე ნაკლები. თუ აქციონერთა რაოდენობა 50-ზე ნაკლებია, საწარმოს თვითონ შეუძლია აწარმოოს აქციონერთა რეესტრი.

საფონდო ბირჟაზე დაშვების 2 საფეხური არსებობს: პირველი საფეხურია ბირჟის სავაჭრო სისტემა და მეორე საფეხურია ლისტინგი, რომელიც ემიტენტს უფრო მეტი პირობის შესრულებას ავალდებულებს. კერძოდ, ფასიანი ქაღალდის ლისტინგში მოსახვედრად საჭიროა ემიტენტის საკუთარი კაპიტალის ოდენობა იყოს არანაკლებ 100 ათასი აშშ დოლარის ექვივალენტი, ემიტენტის საქმიანობის ხანგრძლივობა უნდა იყოს არანაკლებ 3 წელი, ზარალის გარეშე მუშაობის ხანგრძლივობა ბოლო 3 წლიდან უნდა იყოს არანაკლებ 2 წელი, გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების რაოდენობა 50 ათასზე ნაკლები არ უნდა იყოს და ემიტენტის მიერ ბუღალტრული აღრიცხვის წარმოება უნდა ხდებოდეს ბუღალტრული აღრიცხვის საერთაშორისო სტანდარტების მოთხოვნების შესაბამისად. გარდა ამისა, ბირჟის სავაჭრო სისტემაში ფასიანი ქაღალდის მოსახვედრად ემიტენტი არაფერს იხდის, მაგრამ სავაჭრო სისტემიდან ფასიანმა ქაღალდმა ლისტინგში რომ გადაინაცვლოს, ემიტენტისთვის გარკვეული მოსაკრებელია დაწესებული. ესაა საწყისი შენატანი და ყოველკვარტალური გადასახადი, რომელიც განისაზღვრება გამოშვებული და დაფარული ფასიანი ქაღალდების საერთო ნომინალური ღირებულებით.

ლისტინგს გარკვეული უპირატესობები გააჩნია.

უცხოელი ინვესტორი ამა თუ იმ კომპანიის წარმატებულობას საზღვრავს იმის მიხედვით, არის თუ არა ლისტინგში დაშვებული მისი აქციები. როგორც წესი, იმ ქვეყნებში, სადაც ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ეკონომიკის განუყოფელ ნაწილს შეადგენს, წარმატებული კომპანიები თვითონ მიისწრაფიან მათი აქციების ბირჟის ლისტინგში განსათავსებლად, მიუხედავად იმისა, რომ ბირჟა მათ ძალიან მკაცრ პირობებს უყენებს და ამავე დროს, გადასახადიც ძალიან დიდია.

განვითარებულ ქვეყნებში საფონდო ბირჟებზე ხდება არა მხოლოდ აქციათა კოტირება, არამედ იანგარიშება აქციათა კურსის ცვლილებების საშუალო მაჩვენებელი – საბირჟო ინდექსი. როგორც ცნობილია, მსოფლიო ეკონომიკაში მიმდინარე ნებისმიერი მოვლენა თუ ფაქტი უმალვე გავლენას ახდენს ქეყნის საფონდო ინდექსების ზრდისა თუ კლების ტენდენციებზე.

მაგალითად, ამერიკის შეეთებული შტატების ეკონომიკაში მიმდინარე პროცესებზე ინფორმაციას გვაწვდიან ისეთი ინდექსები როგორებიცაა „DJIA“, „S&P 500“ და ა.შ. მოცემულ ინდექსზე დაკვირვებით შესაძლებელია განისაზღვროს თუ საით ხდება რესურსების გადაადგილება. ფაქტიურად, საფონდო ინდექსები წარმოადგენენ ეკონომიკის წინმსწრებ ინდიკატორებს და მათ ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში დიდი როლი ენიჭებათ.

საქართველოს საფონდო ბირჟას გააჩნია ინდექსი GSX, მაგრამ ის ნაკლებად ასახავს მთელი ქვეყნის ეკონომიკის მდგომარეობას, ვინაიდან ბირჟაზე ქვეყნის მოწინავე კომპანიათა მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილია დაშვებული. მსხვილ სააქციო საზოგადოებათა წარმატებული ფუნქციონირების ერთ-ერთი მთავარი წინაპირობაა მასში კორპორაციული მართვის საუკეთესო პრაქტიკის დამკვიდრება. გარდა ამისა, ნებისმიერ პატიოსან ინვესტორს უნდა სურდეს, რომ მოსახლეობაში გაფანტული იყოს აქციათა თუნდაც მცირე პროცენტი, იმდენი მაინც, რაც მას ხელს არ შეუშლის საწარმოს მართვაში.

თანამესაკუთრეები მისი ლობიც არიან და მაკონტროლებლებიც. ყველაზე მეტად სწორედ თანამესაკუთრეთა მხრიდან კონტროლი აიძულებს ინვესტორს, რომ გამჭვირვალედ იმუშაოს.

საქართველოს საფონდო ბირჟის ხელმძღვანელის, ვახტან სვანაძის განცხადებით, 1998 წლამდე საქართველოში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ კანონმდებლობა იყო ძალიან სუსტი, რაც ნამდვილად ხელს უშლიდა მის განვითარებას. მაგრამ 1998 წელს საქართველოში მოხდა ძალიან მნიშვენლოვანი მოვლენა, როდესაც ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის (USAID-ის) დახმარებით დაიწყო კაპიტალის ბაზრის განვითარების პროექტი. საყოველთაო შეფასებით, ეს იყო ძალიან ეფექტური პროექტი, რომელმაც ხელი შეუწყო ბაზრის განვითარებას. რაში გამოიხატება განვითარების ხელშემწყობი კანონმდებლობა? მან უნდა გაითვალისწინოს ქვეყანაში არსებული მდგომარეობა, ქვეყანაში არსებული ფასიანი ქაღალდების ემიტენტების მდგომარეობა და ამის მიხედვით უნდა მოხდეს კანონმდებლობის მიღება. განვითარებაზე ორიენტირებული კანონმდებლობა კი ითვალისწინებდა შემდეგს, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი არ იყო განვითარებული და მას ჰყავდა სერიოზული კონკურენტი დაფინანსების თვალსაზრისით – საბანკო სექტორი, რომელიც იყო ძალიან კარგად განვითარებული და ყოველთვის ცდილობდა საინვესტიციო ნაკადების მიმართვას საბანკო სექტორზე.

ვახტანგ სვანაძე:

ეს გასაგებიც არის, რაც ნაკლები ფინანსური რესურსი მოხვდება ფასიანი ქაღალდების სფეროში, მით მეტი მოხვდება საბანკო სექტორში. აქედან გამომდინარე, საბანკო სექტორი ნამდვილად არ იყო ამ დარგის განვითარებით დაინტერესებული.

იმ მომენტისათვის ერთ-ერთ ცენტრალურ საკითხს წარმოადგენდა რეგულირების საკითხი. ეროვნულ ბანკს სურდა, რომ ის ყოფილიყო ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულატორი. ამერიკელი ექსპერტების პრინციპული პოზიციის შედეგად, ეს ასე არ მოხდა და შეიქმნა დამოუკიდებელი რეგულატორი – ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია, რომელმაც დაიწყო ბრძოლა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურის განვითარებისთვის. კარგმა კანონმდებლობამ მოგვიტანა ძალიან კარგი შედეგები ძალიან სწრაფად. უკვე 1 წელიწადში, 2000 წელს საქართველოში არსებობდა ლიცენზირებული საფონდო ბირჟა, ლიცენზირებული ცენტრალური დეპოზიტარი, 38 ლიცენზირებული საბროკერო კომპანია და 8 ლიცენზირებული ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორი. ანუ ყველაფერი ის, რაც საჭიროა ინფრასტრუქტურის ნორმალური ფუნქციონირებისათვის. შედეგი ვაჭრობის თვალსაზრისითაც იყო: ბაზარმა თანდათან დაიწყო ნდობის მოპოვება და 2007 წლამდე ჩვენ მივიღეთ მზარდი ფასიანი ქაღალდების ბაზარი საქართველოში. გაჩნდა ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდები.

კარგი მაგალითი გადამდები აღმოჩნდა და ბევრმა კომპანიამ დაინახა, რომ კაპიტალი შეიძლება მოიზიდოს არა მხოლოდ სესხის აღებით, არამედ ფასიანი ქაღალდების გამოშვებით, რაც გაცილებით იაფია. ინვესტორებმაც დაინახეს, რომ თუ აქამდე ინვესტირებისათვის არსებობდა ერთადერთი უალტერნატივო გზა – ბანკები, გაჩნდა ინსტრუმენტი, რომელშიც ასევე შესაძლებელი იყო ინვესტიციების განხორციელება – ფასიანი ქაღალდები.

2007 წელს ბაზარმა მიაღწია პიკს. მაგრამ 2007 წლის შემდეგ ბაზარი იწყებს კლებას, ქრება ლიკვიდურობა და მცირდება ბირჟაზე დადებული გარიგებების რაოდენობა“.

რა გახდა ამის მიზეზი? ვახტანგ სვანაძის განმარტებით: „2007 წელს კანონში „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ ე.წ ლიბერტანინელებმა შეიტანეს ცვლილება. მანამდე კანონში არსებობდა ფუნდამენტალური ჩანაწერი – „ფასიანი ქაღალდები, რომელიც დაშვებულია სავაჭროდ ბირჟაზე, ანუ საჯარო სივრცეში, შეიძლება ივაჭრებოდეს მხოლოდ ბირჟაზე“ (ხაზს ვუსვამ, საუბარი იყო მხოლოდ იმ ფასიან ქაღალდებზე, რომელიც სავაჭროდ დაშვებული იყო ბირჟაზე). ეს იყო ამ კანონის ფუნდამენტური პრინციპი. კანონში შევიდა ცვლილება და გაქრა ჩანაწერი „მხოლოდ საფონდო ბირჟაზე“. ამ ცვლილების მიზეზი რეალურად იყო ლობი, რომელიც ამის უკან იდგა.

ფინანსურმა რესურსმა, რომელიც საფონდო ბაზრის ამუშავებამდე მხოლოდ ბანკებისკენ მიედინებოდა, იპოვა სხვა გზაც და იქ დაიწყო ამ ფულადმა რესურსებმა მუშაობა. როგორც კი ეს საფრთხე გაჩნდა, ძალიან სწრაფად საკანონმდებლო ცვლილებებით იქნა იგი „ლიკვიდირებული“ და ამ ცვლილებების შემდეგ, გარიგებები იდება არასბირჟო ე.წ. ნაცრისფერ ბაზარზე და ამით მოგებას იღებენ ის ფინანსური ინსტიტუტები, რომელთაც სულ არ სჭირდებათ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურა.

DSC_9170

ამავე დროს, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულატორი ხდება ეროვნული ბანკი, რითაც ფაქტიურად შეწყდა სახელმწიფოებრივი მუშაობა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებაზე. ამის პარალელურად სხვა კანონმდებლობაში შედის სხვა ცვლილებები. 2007-08 წლებში სხვადასხვა საკანონმდებლო აქტში შეტანილი ცვლილებებში, აკრძალვების მუხლში ხშირად ვკითხულობთ, რომ ეს აკრძალვა ეხება ყველა ფინანსურ ინსტიტუტს და იქვე ფრჩხილებში გვხვდება ჩანაწერი – „გარდა ბანკებისა“. გარდა ამისა, იგივე 2007 წელს კომერციული ბანკების შესახებ კანონში შედის საინტერესო ცვლილება, რომლის მიხედვითაც კომერციულ ბანკებს ეზრდებათ ფუნქციები და ისინი იღებენ ცენტრალური დეპოზიტარის ფუნქიასაც კი!. ეს დაახლოებით ისეთი სახის ცვლილებაა ვინმეს რომ მიენიჭოს – ცენტრალური ბანკის ფუნქცია.

თუ ანალიზს გავაკეთებთ კარგად ჩანს, თუ როგორ ხდება ფასიანი ქაღალდების ბაზრისთვის საფუძვლების გამოცლა საკანონმდებლო დონეზე იმისთვის, რომ კონკურენტი დარგი არ განვითარდეს.

finansuri bazrebi 2

2 წლის წინ შეიცვალა ხელისუფლება, რომელმაც მიიღო ის ავბედითი საკანონმდებლო ცვლილებები და მოვიდა ახალი ხელისუფლება. მან დაიწყო შეცდომების გამოსწორება და პარლამენტში შევიდა კანონპროექტი „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ კანონში 2007 წლამდე არსებული საკანონმდებლო ნორმების აღდგენის მიზნით. საკანონმდებლო ინიციატივა, რომელიც ამჟამად პარლამენტშია განსახილველად, დიდ მითქმა-მოთქმის საბაბი გახდა. საბანკო სექტორი ეწინააღმდეგება „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ კანონში შესატან საკანონმდებლო ცვლილებების იმ სახეს, რა სახითაც ის არის წარმოდგენილი“. კანონპროექტის მოწინააღმდეგეთა შეფასებით, კანონპროექტით ხდებოდა კომპანიების მიერ კაპიტალის გაზრდის, ანუ პირველადი ბაზრის გარიგებების აღრევა მეორადი ბაზრის გარიგებებთან. არ ხდებოდა გარიგებების ტიპების მიხედვით იმ გარიგებების გამოყოფა, რომელიც არ ექვემდებარებოდა ბირჟაზე გარიგების სავალდებულო დადებას ან ბირჟაზე დაფიქსირებას. გამოდიოდა, რომ ამ ცვლილების განხორციელების შემთხვევაში, ყველა გარიგება, მათ შორის, ახალი ემისიის აქციების განთავსების გარიგებებიც დაექვემდებარებოდა ბირჟაზე დაფიქსირებას და ბირჟისთვის საკომისიოს გადახდას. ეს ზედმეტი ტვირთი იქნებოდა კომპანიებისთვის, რომლებიც მოიზიდავდნენ კაპიტალს. ბირჟაზე დაფიქსირების საკომისიოს გადახდა სავალდებულო გახდებოდა სხვა ისეთი გარიგებებისთვისაც, რომლებზეც წესით არ უნდა იყოს კანონით სავალდებულო დამატებითი საკომისიოს გადახდა. კაპიტალის გაზრდის გარიგებებზე კი, როცა ხდება ახალი ემისიის განთავსება, ბირჟაზე დაშვებული კომპანიები ისედაც აბარებენ ანგარიშებს მარეგულირებელს და საფონდო ბირჟას, ამიტომ უსაფუძვლო იყო დამატებით გარიგებების დაფიქსირების მოთხოვნა. მათი შეფასებით, საკამათოა ის, რომ კანონპროექტით წარმოიშვებოდა საფონდო ბირჟაზე დაშვებულ აქციებზე მხოლოდ ბირჟაზე დადების ვალდებულება, ანუ იკრძალება არასაბირჟო გარიგებები. ეს ასე იყო ადრე, 1999-დან 2007 წლამდე, რასაც თავიდან შეიძლება ჰქონდა გამართლება, მაგრამ სხვა საქმეა, რამდენად შეესაბამებოდა ეს ვალდებულება ინვესტორების ინტერესებს ან სხვა ქვეყნების პრაქტიკას. ოპონენტთა შეხედულებას არ იზიარებენ საფონდო ბირჟაზე. „პირველად და მეორად ბაზარზე საუბარი მხოლოდ თვალთმაქცობაა და მეტი არაფერი, სხვა მხრივ როგორ ავხსნათ კანონში ცვლილების შეტანის მოწინააღმდეგეთა მოთხოვნა, რომ თუ კომპანია, რომლის ფასიანი ქაღალდებიც საფონდო ბირჟაზეა დაშვებული სავაჭროდ, გადაწყვეტს გაზარდოს კაპიტალი, ამ მიზნით დამატებითი აქციების გამოშვება განახორციელოს ბირჟის გარეთ.

როგორ წარმოგიდგენიათ, რა მდგომარეობაში ვარდება ინვესტორი, რომელსაც უკვე აქვს ამ კომპანიის ფასიანი ქაღალდები ან განზრახული აქვს მათი შეძენა და ამ მიზნით თვალყურს ადევნებს ბირჟაზე ვაჭრობას, უცებ აღმოაჩენს, რომ მილიონობით აქცია უკვე გაყიდულია და მას ეს დაუმალეს. კანონში ცვლილების მოწინააღმდეგეთა სწორედ ასეთი მოთხოვნების გამო ჩნდება ეჭვი, რომ მათი მთავარი მიზანი არა კომპანიებისათვის კაპიტალის მოზიდვის გაადვილებაა, არამედ რამენაირად არსებული სტატუსკვოს შენარჩუნებაა, რითიც ისინი მშვენივრად სარგებლობენ.

2012 წლის შემდეგ ამ კანონპროექტის წინააღმდეგ მიდის ანტიკამპანია დიდი სახსრების დახარჯვით ყველა დონეზე, მათ შორის პრესაში. მიდის დისკრედიტაცია ფასიანი ქაღალდების ბაზრის, თითქოს ის არ არსებობს და არც არის საჭირო მისი განვითარება. აცხადებენ, რომ ბირჟა არის მონოპოლისტი, რაც არის აბსურდი. ეს არის ორგანიზებული ვაჭრობის ადგილი, როგორ შეიძლება ის იყოს მონოპოლისტი და ამას აცხადებს ის კომპანია, რომელმაც ბაზარზე საბროკერო კომპანიის სახით დაიკავა ბაზრის 82%, ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორის ბაზარზე 60% და თვით საფონდო ბირჟის აქციების 44% აქვს უკვე შეძენილი და მთლიანად მის გადაყლაპვას აპირებს“ – აცხადებს ვახტანგ სვანაძე.

finansuri bazrebi 1

რამდენიმე კვირის წინ ცნობილი გახდა, რომ ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი ლარში დენომინირებული ფასიანი ქაღალდების გამოშვებას იწყებს. 50 მილიონი ლარის ღირებულების ორწლიანი ობლიგაცია თანაბრად იქნა განაწილებული ორ წამყვან ადგილობრივ ფინანსურ ინსტიტუტს შორის, ესენია: „ბიჯი კაპიტალი“, „საქართველოს ბანკის“ შვილობილი საბროკერო კომპანია და „თიბისი ბანკი“, რომლებიც იმოქმედებენ, როგორც წამყვანი მენეჯერები და ტრანზაქციის გარანტორები. ბონდების გამოშვებასთან დაკავშირებით აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია იმან, რომ 50 მილიონი ლარის ბონდები მხოლოდ ორმა ბანკმა გადაინაწილა. როგორც EBRD-ის წარმომადგენლები განმარტავენ, ეს მათთვის არც ისე დიდი თანხაა, რადგან ინსტიტუტს მილიარდის ოდენობის ბონდების გამოშვების პრაქტიკაც ჰქონია. ამიტომ, ამ თანხის მხოლოდ ორ ბანკზე გადანაწილება საერთაშორისო ფინანსურ ინსტიტუტში მიზანშეწონილად მიიჩნიეს. ვახტანგ სვანაძის აზრით,

ამ მოვლენას საფონდო ბაზართან საერთოდ არანაირი კავშირი არ გააჩნია, მიუხედავად იმისა, რომ პრესაში ეს მოვლენა ისე გაშუქდა თითქოს იგი ხელს შეუწყობდა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას. ჯერ ერთი, ამ ობლიგაციების გამოშვების პირობები აცდენილია საბაზრო პრინციპებს და მეორეც, სამწუხაროა, რომ ევროპის რეკონსტუქციისა და განვითარების ბანკმა საქართველოში არ აირჩია ობლიგაციების გამოშვების და განთავსების ისეთი ცივილიზებული ფორმა, რომელითაც ორიოდე თვის წინ, თუნდაც, მეზობელ სომხეთში განათავსა ისინი ადგილობრივი საფონდო ბირჟის მეშვეობით, რითიც ნამდვილად მოხდა ადგილობრივი საფონდო ბაზრის განვითარების ხელშეწყობა.