საერთაშორისო სავალუტო ფონდის თვალით დანახული მსოფლიო ეკონომიკის განვითარების პერსპექტივები

მოამზადა სოფიკო სიჭინავამ

ბოლო წლებში, როგორც განვითარებული, ისე ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში წარმოების პოტენციური მოცულობის ზრდის ტემპის შემცირება მოხდა. განვითარებული ეკონომიკის ქვეყნებში ეს შემცირება ჯერ კიდევ 2000-იანი წლების დასაწყისში შეინიშნებოდა. წინა კრიზისებისგან განსხვავებით, მსოფლიო საფინანსო კრიზისი ხასიათდებოდა არამხოლოდ წარმოების პოტენციური მოცულობის დონის შემცირებით განვითარებულ ქვეყნებსა და ფორმირებად ბაზრებზე, არამედ მისი ზრდის ტემპის მკვეთრი შემცირებით. განვითარებული ეკონომიკების მქონე ქვეყნებში პოტენციური ზრდის ტემპები ცოტათი გაიზრდება ახლანდელ დონეებთან შედარებით, მაგრამ საშუალოვადიან პერიოდში მაინც დაბალ დონეზე შენარჩუნდება კრიზისამდელი პერიოდის დონესთან შედარებით. ამის ძირითადი მიზეზი ქვეყნებში მოსახლეობის დაბერება და კაპიტალის ნელი ზრდაა მიმდინარე დონესთან შედარებით, კრიზისული ვარდნის შემდეგ წარმოების მოცულობისა და ინვესტიციების თანდათანობითი ზრდის პირობებში.

საშუალოვადიან პერსპექტივაში ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში მოსალოდნელია წარმოების მოცულობის პოტენციური ზრდის შემდგომი შემცირება, რაც განპირობებულია მოსახლეობის დაბერებით, ინვესტიციების მოცულობის შემცირებით და მწარმოებლურობის ზრდის შენელებით იმის მიხედვით, თუ რამდენად ჩამორჩება ესა თუ ის ქვეყანა ტექნოლოგიური განვითარებით განვითარებულ ეკონომიკებს. პოტენციური ზრდის პერსპექტივების გაუარესება ეკონომიკურ პოლიტიკას ახალ ამოცანებს დაუსვამს, როგორიცაა საგადასახადო-საბიუჯეტო სფეროს მდგრადობის მიღწევა. წარმოების მოცულობის პოტენციური ზრდა უნდა გახდეს პრიორიტეტული წამყვანი განვითარებული ქვეყნებისთვის და იმ ქვეყნებისთვისაც, რომლებთან განვითარებადი ბაზრები აქვთ.

წარმოების პოტენციური მოცულობა განისაზღვრება, როგორც წარმოების დონე, რომელიც შეესაბამება ინფლაციის სტაბილურ ტემპებს (ინფლაციური ან დეფლაციური ზეწოლის არარსებობა). მისი მომავალი ზრდის დინამიკის განსაზღვრა რთულია. ეს კავშირიშია იმასთან, რომ ეკონომიკის წარმოების პოტენციური მოცულობა შეუძლებელია პირდაპირ გაიზომოს. გრძელვადიან პერსპექტივაში პოტენციური მოცულობის ზრდის ტემპი (პოტენციური ზრდა) დამოკიდებულია მიწოდებისა და კაპიტალის და შრომის მწარმოებლურობის ზრდასთან. შრომითი ძალის მიწოდების ზრდა თავის მხრივ დამოკიდებულია შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობის რიცხოვნობის ზრდაზე და შრომის ძალაში მონაწილების კოეფიციენტში ცვლილებაზე; ძირითადი კაპიტალის ზრდის ტემპი დამოკიდებულია ინვესტიციებსა და საწყისს ძირითად ფონდებზე. ამ ორი ფაქტორის მწარმოებლურობა განისაზღვრება სამეურნეო საქმიანობის სრულყოფითა და ტექნოლოგიური ინოვაციებით. ამ ფაქტორებთან დაკავშირებული ტენდენციების დაკვირვებით ეკონომისტებს შეუძლით პოტენციურ ზრდასთან დაკავშირებული დასკვნების გაკეთება იმ შემთხვევაშიც, თუ მისი პირდაპირ გაზომვა შეუძლებელია.
კრიზისის დადგომამდე პოტენციურმა ზრდამ შენელება დაიწყო განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში, მაშინ როცა ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში ის დაჩქარდა. ორივე შემთხვევაში, ეს იყო მწარმოებლურობის ზრდის ტემპის ცვლილების შედეგი. განვითარებულ ქვეყნებში ზრდის ტემპის შემცირება ძირითადად გამოიხატებოდა შენელებაში, რომელიც სწრაფი ზრდის პერიოდის შემდეგ დადგა, რომელიც ინფორმაციული ტექნოლოგიების სფეროში ინოვაციებით იყო გამოწვეული, მაშინ როცა განვითარებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში ზრდა ძირითადად აისახებოდა სტრუქტურულ ცვლილებასა და დამატებითი ღირებულების შექმნაში მსოფლიო და რეგიონალური ჯაჭვების გაფართოებაში, რაც ტექნოლოგიების განვითარებასა და ცოდნის გადაცემას უწყობდა ხელს.

კრიზისის შემდგომი პერიოდი აღინიშნებოდა პოტენციური ზრდის ტემპის შემცირებით როგორც განვითარებული ეკონომიკების ქვეყნებში, ისე ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში. განვითარებული ეკონომიკის ქვეყნებში პოტენციური ზრდა შემცირდა დაახლოებით 2 პროცენტიდან კრიზისამდელ პერიოდში 2006-2007 წლებში, დაახლოებით 1½ პროცენტამდე 2013-დან 2014 წლამდე პერიოდში კაპიტალის ზრდის ტემპის შემცირებისა და უარყოფითი დემოგრაფიული ფაქტორების გამო, რომელიც არ არის კრიზისთან კავშირში. ამავე პერიოდში, განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში პოტენციური ზრდა შემცირა დაახლოებით 2 პროცენტული პუნქტით, ამასთან, შემცირება მთლიანად გამოწვეული იყო ერთობლივი ფაქტორული პროდუქტიულობის ზრდის შენელებით. მოსალოდნელია, რომ პოტენციური ზრდის ტემპი განვითარებული ეკონომიკის ქვეყნებში 2008-დან 2014 წლამდე პერიოდის საშუალოდ 1,3 პროცენტიდან 2015-დან 2020 წლამდე პერიოდში 1,6 პროცენტამდე აიწევს. ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩება კრიზისამდელ დონეს (2¼ პროცენტი 2001-დან 2007 წლამდე პერიოდი) და გამოწვეულია დემოგრაფიული ფაქტორების უარყოფითი გავლენითა და მიმდინარე დონესთან შედარებით კაპიტალის ზრდის ტემპის თანდათანობითი ზრდით, კრიზისის შემდგომ წარმოებისა და ინვესტიციების მოცულობის აღდგენის ფონზე. მოსალოდნელია, რომ ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში გაგრძელდება პოტენციური ზრდის ტემპების შემცირება საშუალოდ დაახლოებით 2008-დან 2014 წლამდე პერიოდის 6,5 პროცენტიდან 5,2 პროცენტამდე 201-დან 2020 წლამდე პერიოდში. შემცირება გამოწვეულია მოსახლეობის დაბერებით, სტრუქტურული შეზღუდვით, რომელიც კაპიტალის ზრდაზე აისახება და ერთობლივი ფაქტორული მწარმობლურობის ზრდის შენელებით იმისდა მიხედვით, რამდენად ახლოს არიან ეს ქვეყნები მოწინავე ტექნოლოგიებთან.
საშუალოვადიან პერსპექტივაში პოტენციური ზრდის გაუარესება კრიზისის წინა პერიოდის პერსპექტივასთან შედარებით ეკონომიკური პოლიტიკის წინაშე ახალ ამოცანას სვამს, როგორც განვითარებულ, ისე განვითარებად ქვეყნებში პოტენციური ზრდის შენელება გაართულებს საგადასახადო-საბიუჯეტო სფეროს მდგრადობის შენარჩუნებას. ეს ასევე კავშირშია დაბალი წონასწორობის რეალურ საპროცენტო განაკვეთებთან, ასე რომ, განვითარებული ქვეყნების ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა შესაძლოა ისევ შეეჯახოს ნულოვანი ქვედა ზღვარის პრობლემას იმ შემთხვევაში, თუკი მოხდება ზრდისთვის არასასურველი შოკების მატერიალიზაცია.

პოტენციური წარმოების მოცულობის ზრდა განვითარებული ეკონომიკების და ფორმირებადი ბაზრების ქვეყნების ეკონომიკური პოლიტიკის პრიორიტეტია. ამ მიზნის მისაღწევი რეფორმები ყველა ქვეყანაში განსხვავებულია. განვითარებული ეკონომიკის ქვეყნებში საჭიროა მოთხოვნის შემდგომი მხარდაჭერა იმისთვის, რომ მოხდეს კაპიტალისა და ინვესტიციების ზრდის ტემპზე სუსტი მოთხოვნის კომპენსაცია, რომელიც ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ახდენდა ზეგავლენას. გატარებული სტრუქტურული რეფორმები და კვლევებისა და განვითარების სფეროში მხარდაჭერის გაფართოება მთავარი გასაღებია ინოვაციების მხარდაჭერისა და განვითარებისთვის. ფორმირებადი ბაზრების ქვეყნებში კი აუცილებელია ხარჯების გაზრდა ინფრასტრუქტურულ პროექტებში, ხოლო სტრუქტურული რეფორმები უნდა იყოს მიმართული ეკონომიკური საქმიანობისა და სასაქონლო ბაზრების პირობების გაუმჯობესებისკენ და ადამიანური კაპიტალის დაგროვებისკენ.
განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში კერძო ინვესტიციები ძირითად ფონდებში მკვეთრად შემცირდა გლობალური ფინანსური კრიზისის დროს და მას შემდეგ თითქმის არ მომხდარა მისი აღდგენა. დანაჩენ ქვეყნებში ასეთი სახის ინვესტიციები თანდათანობით მცირდება. სუსტი საქმიანი ინვესტიციები, რომელიც კერძო ინვესტიციების უმსხვილესი კომპონენტია, მიანიშნებს სუსტ ეკონომიკურ კონიუნქტურაზე.

ბოლო წლებში სახელმწიფო პოლიტიკის განხილვის დროს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ძირითად ფონდებში კერძო ინვესტიციების მაჩვენებლებს, რომელიც იმედგაცრუებას იწვევს. განვითარებად ეკონომიკებში ძირითად ფონდებში კერძო ინვესტიციები შემცირდა გლობალური ფინანსური კრიზისის დაწყების შემდეგ თითქმის 25 პროცენტით კრიზისის წინა პერიოდის პროგნოზებთან შედარებით. ვარდნა ფართოდ გავრცელდა, რომელმაც ასევე მოიცვა საცხოვრებელი უძრავი ქონების სფერო, ასევე ინვესტიციები, რომელიც არ იყო საცხოვრებელ უძრავ ქონებასთან კავშირიში (საქმიანი). ბოლო წლებში კერძო ინვესტიციების ზრდა ასევე შემცირდა განვითარებად ეკონომიკებში და ფორმირებადი ბაზრების მქონე ქვეყნებში 2000-იანი წლების შუა პერიოდის ბუმის შემდეგ, მაგრამ უფრო თანაბარი ტემპით, ვიდრე განვითარებულ ქვეყნებში. მსოფლიო ფინანსური კრიზისის შემდეგ სხვა პერიოდების რეცესიებთან შედარებით ბიზნეს ინვესტიციების მკვეთრი შემცირების მიუხედავად, წარმოების მოცულობა უფრო მკვეთრად შემცირდა, რაც მთლიანობაში მიუთითებს პარალელურ დინამიკას საქმიანი ინვესტიციებისა და წარმოების მოცულობას შორის. თუკი საქმიანი ინვესტიციები მოსალოდნელ დონეს სცდებოდა, ეს მაინც უმნიშვნელოდ ხდებოდა ბოლო წლების სუსტი ეკონომიკური აქტივობის დროს. ფირმებმა რეაგირება მოახდინეს ბრუნვის შემცირებაზე – როგორც ახლა, ისე პერსპექტივაში – კაპიტალური ხარჯების შემცირებით.

დაბალი ეკონომიკური აქტივობის პარალელურად, ფინანსური შეზღუდვა და ეკონომიკურ პოლიტიკაში სიცხადის არარსებობა ასევე აკავებდა საქმიან ინვესტიციებს ზოგიერთ ქვეყანაში, განსაკუთრებით სამხრეთ ევროპაში. ინვესტიციები სექტორებში, რომლებიც უფრო დიდი ხარისხით დამოკიდებულია გარე სახსრებზე, მაგალითად ისეთი, როგორიცაა ფარმაცევტიკა, უფრო მნიშვნელოვნად შემცირდა კრიზისის შემდეგ, ვიდრე სხვა ფირმების ინვესტიციები. ხოლო ფირმები, რომელთა აქციების ფასები როგორც წესი უფრო მგრძნობიარედ რეაგირებენ საერთო გაურკვევლობის მაჩვენებლებზე, უფრო შეამცირეს თავიანთი კაპიტალური დაბანდებები. ეს ადასტურებს, რომ საინვესტიციო პროექტების შეუქცევადი და არათანაბარი ხასიათის გამო, გაურკვევლობამ თავისი როლი ითამაშა საქმიანი ინვესტიციების შეკავებაში.

შესაბამისად, პოლიტიკის კომპლექსური ზომები, რომლებიც მიმართულია წარმოების ზრდაზე, ხელს შეუწყობს კერძო ინვესტიციების მდგრად ზრდას. საგადასახადო-საბიუჯეტო და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას შეუძლია წაახალისოს ფირმები ინვესტირებისთვის, თუმცა, საეჭვოა, რომ ამან ინვესტიციების მოცულობა კრიზისამდელ პერიოდს დაუბრუნოს. ასევე საფუძვლიანია დამატებითი სახელმწიფო ინვესტიციები ინფრასტრუქტურულ პროექტებში იმისთვის, რომ მოკლევადიან პერიოდში მოხდეს მოთხოვნის სტიმულირება, საშუალოვადიან პერსპექტივაში მიწოდების ზრდა და ამგვარად კერძო ინვესტიციების მოზიდვა. კერძო ინვესტიციების ზრდას ხელს შეუწყობს სტრუქტურული რეფორმებიც. და ბოლოს, თუკი კერძო ინვესტიციები შეკავებულია ფინანსური შეზღუდვების გამო, გარკვეული როლი შეიძლება ითამაშოს პოლიტიკურმა ზომებმა, რომელიც მიმართული იქნება კრიზისთან დაკავშირებული ფინანსური შეზღუდვების შერბილებისკენ.