მსოფლიო ჭარბი დანაზოგების პრობლემის წინაშე

მოამზადა მაკა ღანიაშვილმა

მსოფლიოში ახალი ფინანსური წესრიგი ყალიბდება. ეკონომისტებმა ბოლო წლების განმავლობაში დაიწყეს ტრადიციული ეკონომიკური თეორიების გადახედვა და ისეთი კატაკლიზმების თავიდან აცილების გზების ძიება, როგორიც იყო 1998 წლის კრიზისი აზიაში და 2008 წელს დაწყებული იპოთეკური ბაზრების ჩავარდნა აშშ-ში, რომელიც მალე ფინანსურ და ეკონომიკურ კრიზისში გადაიზარდა და მსოფლიო მოიცვა. დასავლეთის წამყვანი ეკონომისტები და ფინანსისტები ნელ-ნელა მიდიან დასკვნამდე, რომ ეკონომიკური სტაბილურობისა და განვითარების უფრო მაღალი ტემპების მისაღწევად მხოლოდ განვითარებადი ქვეყნები არ საჭიროებენ განვითარებული ქვეყნებისგან დახმარებას.

ფედერალური სარეზერვო სისტემის ყოფილმა ხელმძღვანელმა ბენ ბერნანკემ, მას შემდეგ, რაც მან ფედის ხელმძღვანელის პოსტი ჟანეტ იელინს გადააბარა, ბლოგის წერა დაიწყო. ბენ ბერნანკეს მიერ გამოქვეყნებული რამდენიმე პოსტი დიდი დისკუსიის საგანი გახდა ეკონომიკის სხვა ტიტანებსა და ბლოგერებს შორის. პოლ კრუგმანი და ლარი სამერსი პირდაპირ ონლაინ დებატებში ერთვებიან ბერნანკეს ბლოგებზე და განიხილავენ ისეთ საკითხებს, როგორიცაა მაგალითად, ციკლური სტაგნაცია.

ციკლური სტაგნაცია ძველი თეორიაა, რომლის გარშემოც დისკუსიის ახალი ტალღა 2013 წელს დაიწყო, როდესაც სამერსმა, რომელიც თავის დროზე ბარაკ ობამას ერთ-ერთი მთავარი ეკონომიკური მრჩეველი იყო, დაიწყო მასალების გამოქვეყნება ამ თემაზე. სამერსი აღწერს მსოფლიოს, როგორც ადგილს, სადაც არის დიდი მოცულობით დანაზოგი, მაგრამ ცოტა მიმზიდველი ადგილი ამ დანაზოგების ინვესტირებისათვის. მაშინ როცა დანაზოგები აჭარბებს ინვესტიციებს, იწყება მოთხოვნის შემცირება, შემცირებული მოთხოვნა კი ზრდის დაბალ ტემპებს და ინფლაციის დაბალ მაჩევნებელს განაპირობებს.

როგორც წესი, ცენტრალური ბანკი უნდა ცდილობდეს დააბალანსოს დანაზოგებისა და ინვესტიციების ფარდობა საპროცენტო განაკვეთების შემცირებით (რამაც უნდა წაახალისოს სესხების გაცემა და შეამციროს დანაზოგების მოცულობა). მაგრამ სუსტი ეკონომიკის პირობებში, სადაც ინფლაცია ისედაც დაბალია, საპროცენტო განაკვეთები, რომელიც საჭიროა იმისთვის, რომ დააბალანსოს დანაზოგებისა და ინვესტიციების თანაფარდობა, შეიძლება გახდეს უარყოფითი. იმის გათვალისწინებით, თუ რა რთულია უარყოფითი ნომინალური საპროცენტო განაკვეთის მიღწევა, ცენტრალური ბანკისთვის რთული ამოცანა ხდება ეკონომიკის ასეთი ხაფანგიდან გამოყვანა.
სამერსი მიიჩნევს, რომ არსებობს მსგავსი სიტუაციიდან გამოსვლის ორი გზა – ცუდი და კარგი. ცუდი გზა არის, როდესაც ძალიან დაბალი საპროცენტო განაკვეთების არსებობას ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, მივყავართ აქტივების ფასების ბუშტებთან. აქტივების ფასების ბუშტებმა შეიძლება წაახალისოს სამომხმარებლო სესხები და ხარჯების ზრდა გამოიწვიოს, რომელიც იწვევს ეკონომიკის აღდგენის ილუზიას, მანამდე სანამ „კარგი დრო გრძელდება“ (მაგრამ ილუზიის გაქრობის შემდეგ, აღმოჩნდება, რომ სიტუაცია უფრო რთულია, ვიდრე იყო). სამერსის აზრით, კარგი გზა არის მაშინ, როდესაც მთავრობა აღიარებს პრობლემას და იღებს ზომებს მის მოსაგვარებლად: იღებს სესხებს (იმისათვის, რომ შეიწოვოს ჭარბი დანაზოგები) და ახდენს ნასესხები თანხის ინვესტირებას ისეთ საინვესტიციო პროცესებში, რომელიც ხელს უწყობს მოთხოვნის ზრდას. სამერსი ამ მიდგომის მომხრეა, მისი აზრით, ამერიკის მთავრობამ უნდა ისესხოს ისტორიულად დაბალი საპროცენტო განაკვეთებით, რათა გაუმკლავდეს ქვეყნის ინფრასტრუქტურულ საჭიროებებს.

ამ საკითხს მიუძღვნა ერთ-ერთი ბლოგი ბენ ბერნანკემაც და მივიდა მნიშვნელოვან, შეიძლება ითქვას, სრულიად ახალ და ორიგინალურ დასკვნამდე. იმ შემთხვევაში, თუ გავაცნობიერებთ, რომ მსოფლიო მთლიანად არის სტაგნაციაში, მაშინ საერთო სტაგნაცია გრძელვადიანი პრობლემა აღარ იქნება. მაღალგანვითარებულ ქვეყნებს, დაბალი ზრდის პრესპექტივით, აქვთ წლების განმავლობაში დაგროვებული ჭარბი დანაზოგები და, ამავე დროს, დიდი ინვესტიციების მცირე საჭიროება. მაგრამ ეს ქვეყნები არ უნდა განიცდიდნენ ქრონიკულ სუსტ მოთხოვნას. ამის ნაცვლად, ჭარბი დანაზოგების გადატანა უნდა მოხდეს საზღვარგარეთ უკეთესი უკუგების მისაღებად. კაპიტალის გადინებამ უნდა დაასუსტოს ეროვნული ვალუტა, რაც გაზრდის მოთხოვნას იმპორტზე საზღვარგარეთიდან. სტაგნაციაში მყოფი ეკონომიკა შეძლებს ექსპორტის ზრდის საშუალებით მოთხოვნის ჯანსაღ დონემდე გაზრდას. რა თქმა უნდა, ბერნანკე უშვებს იმას, რომ მსოფლიოს შეიძლება პრობლემები შეექმნას, იმ შემთხვევაში, თუ დიდი და სწრაფადმზარდი ეკონომიკები, მაგალითად, ჩინეთი, გადაწყვეტს დაზოგოს დიდი თანხა მდიდარი ქვეყნების სავალო ვალდებულებების ყიდვით, იმისათვის, რომ გააუფასუროს საკუთარი ვალუტა და წაახალისოს ექსპორტის ზრდა. თუ მთავრობები ამ პრინციპით იმოქმედებენ ბაზარზე, კაპიტალი შეიძლება არასწორი მიმართულებით წავიდეს და სტაგნაცია კიდევ უფრო მეტად გავრცელდეს. მაგრამ ბერნანკე მიიჩნევს, რომ ამ პრობლემის გადაჭრის გზა არ არის დეფიციტური დაფინანსება მოთხოვნის სტიმულირებისათვის.

ამ დისკუსიაში ჩაერთი კრუგმანიც, რომელიც აღნიშნავს, რომ ჩინეთი მხოლოდ პრობლემის ნაწილია. ევროპა არის მოთხოვნის შემცირების წყარო და, ამასთანავე, ევროპაში აკუმულირდება ამერიკული სავალო ვალდებულებები (ისევე როგორც ჩინეთის მთავრობამ გააკეთა 2000-იან წლებში).

ევროზონის ეკონომიკა იაპონიის მსგავს ხაფანგში იძირება. ის სტაგნაციას განიცდის – სუსტი შიდა მოთხოვნა და საპროცენტო განაკვეთები თითქმის ნულოვანი ნიშნული. მიუხედავად იმისა, რომ ევრო დოლარის მიმართ უფასურდება, ეს შეიძლება არ იყოს საკმარისი ევროპის პრობლემების მოსაგვარებლად. გერმანიის სამთავრობო ობლიგაციები არ არის ძალიან კარგი საინვესტიციო ალტერნატივა, მათი 10-წლიანი შემოსავლიანობა, როგორც კრუგმანი აღნიშნავს, ფაქტობრივად ნულის ტოლია. მაგრამ იმის გათვალისწინებით, რომ გერმანიის ობლიგაციები არის უსაფრთხო, ამასთანავე, ევროზონის ინფლაციის პროგნოზი და ობლიგაციების შემოსავლიანობა მთელ მსოფლიოში დაბალია, გერმანულ ობლიგაციებში ინვესტირების პერსპექტივა არც ისე ცუდია. ამიტომაც ნაკლები ფული გადის ევროზონიდან, ვიდრე ეს შეიძლება მოსალოდნელი იყოს, ევროზონის მდიდარი ქვეყნების ფაქტორიდან და ზრდის პერსპექტივებიდან გამომდინარე. ასეთ შემთხვევაში, ევროპის ეკონომიკური პოტენციალი მასზეა დამოკიდებული. როგორც იაპონიის მაგალითი აჩვენებს, ასეთი სტაგნაცია დიდხანს შეიძლება გაგრძელდეს. მოსალოდნელია, რომ ევროპაში მოთხოვნა დიდხანს იქნება დაბალ დონეზე, და შეიძლება ველოდოთ სამერსიანური პოლიტიკის შედეგს: დეფიციტურ ხარჯვას.

დებატები ღრმავდება ერთი შეკითხვის გარშემო: როგორი უნდა იყოს ბალანსი დანაზოგებსა და ინვესტიციებს შორის? არის თუ არა პრობლემა ის, რომ მსოფლოს აქვს ჭარბი დანაზოგი და ცოტა ინვესტიცია? თუ ინვესტიცები და დანაზოგები ნაკლებეფექტიან ადგილასაა განთავსებული?
ცხადია, რომ მსოფლიოში არცთუ ცოტა საინვესტიციო შესაძლებლობებია. მსოფლიოს დიდი ნაწილი ძალიან ღარიბია ამერიკასთან შედარებით, რომელიც ფიქრობს, რომ მსოფლიო სავსეა მომგებიანი საინვესტიციო შესაძლებლობებით. შეიძლება სულაც არ იყოს საჭირო ბევრი ფული სარკინიგზო ქსელისა და პორტების მშენებლობისთვის აფრიკაში, მაშინ როცა ასეთი ინვესტიციები გამართლებულია. მიუხედავად ამისა, დანაზოგები, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელია ასეთი ინვესტიციების დაფინანსება, არ მიემართება ამ მიმართულები და არანაირი მიმართულებით, რომელიც საჭიროა მსოფლიო დისბალანსის აღმოსაფხვრელად.

უნდა წავიდეს თუ არა კაპიტალი ჩინთში? იმის გათვალისწიებით, რომ ქვეყანამ განახორციელდა მასიური ინვესტიციების პროცესი ბოლო 15 წლის განმავლობაში, უკუგება კაპიტალზე შეიძლება აღარ იყოს განსაკუთრებით მაღალი. ამასთანავე, კაპიტალის გადინება/შემოდინების კონტროლი ქვეყანაში, უფრო სარისკოს ხდის ინვესტიციას, ვიდრე განვითარებულ ეკონომიკებში. ბევრი განვითარებადი ეკონომიკა, სადაც ფინანსური ბაზრები უკვე იმ დონეზეა განვითარებული, რომ მიიღოს პორტფელური ინვესტიციები, მაღალ შემოსავლიანობას აღარ იძლევა, მაგალითად, ბრაზილიასა და რუსეთში. მაგრამ განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობაში პორტფელური ინვესტიციების განხორციელება პრაქტიკულად შეუძლებელია, ამიტომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები არის ერთადერთი რეალური საშუალება, ამასთანავე პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები არ შეიძლება განხორციელდეს საჭირო მასშტაბით. რაღაც კუთხით ეს კარგია. ქვეყნებში, განუვითარებელი ინსტიტუტებით უცხოური კაპიტალის ნაკადებმა, უფრო მეტი ზიანი შეიძლება მოიტანოს, ვიდრე სარგებელი.

ასე რომ, ერთი მხრივ, დანაზოგებსა და ინვესტიციებს შორის არის გეოგრაფიული დისბალანსი. ამავე დროს, ეს დისბალანსი არის მუდმივი და სტრუქტურული. ეს არ არის ახალი მოვლენა. რთულია იმის თქმა, რომ ეს გამოწვეულია საერთო სტაგნაციით. 2000-იანი წლების გარდამავალი გეოგრაფიული დისბალანსი – ჩინეთის სიჭარბე – უჩინარდება და ჯერ კიდევ საერთო სტაგნაცია მდიდარი მსოფლიოს მახასიათებელი ტენდენციაა. ალბათ ყველაზე ცუდი ის არის, რომ ჩინეთიც შეიძლება აღმოჩნდეს სტაგნაციაში, რადგან მისი მოსახლეობა ბერდება, ინფლაციის მაჩვენებელი კი მცირდება.

დისბალანსი არის გლობალური. მისი ეფექტი და გავლენა სხვადასხვა სიმწვავისაა სხვადასხვა ეკონომიკაზე. პრობლემა, ზოგიერთი სპეციალისტის შეფასებით, არის ის, რომ ინდუსტრიულ მსოფლიოს უფრო მეტი შესაძლებლობა აქვს წარმოების, ვიდრე იმის ინტერესი, რომ იყიდოს რამე. მსოფლიო იტანჯება სუსტი მოთხოვნით. რა უნდა გაკეთდეს ამასთან დაკავშირებით? ბერნანკეს გადაწყვეტა, სავალუტო მანიპულაციებთან დაკავშირებით ეშმაკიური ხერხი არ არის. ნათელია, რომ ჩინეთის მოხმარებას შეუძლია გლობალური ეკონომიკის წინ წაწევა.
ამერიკას შეეძლო ეთხოვა ევროპისა და იაპონიისთვის შეემცირებინათ რაოდენობრივი შერბილების პროგრამები, რომელიც გამოიწვევდა მათი ვალუტების გამყარებას დოლარის მიმართ. მაგრამ ამ ნაბიჯს ასევე შეუძლია გამოიწვიოს ნახტომისებური ნაბიჯი დეფლაციისკენ ორივე ეკონომიკაში და სერიოზული რეცესია (შეიძლება ეკონომიკის ჩამოშლაც კი) ევროპაში. რომელიც, როგორც ჩანს, ცუდი გზაა ევროპაში ახალი საქონლის ნაკადის საწარმოებლად.

კიდევ ერთი გარემოება, რომელსაც ბერნანკე არ იღებს მხედველობაში, არის ამერიკის ფაქტორი, რომელმაც უნდა განახორციელოს უფრო მეტი და არა ნაკლები მონეტარული შერბილების პროგრამა. მსოფლიო ეკონომიკას სჭირდება მოთხოვნის ზრდა და მზარდი ფასების წნეხი. მდიდარი მსოფლიოს ცენტრალურ ბანკებს ნულთან მიახლოებული საპროცენტო განაკვეთების საშუალებით შეუძლიათ შექმნან საკუთარი მოთხოვნა. ისინი შეიძლება შეეცადონ გაჯანსაღებას უკეთეს სიტუაციაში მყოფი ბრიტანული და ამერიკული ეკონომიკების ხარჯზე.
გადაწყვეტა შეიძლება იყოს უფრო მარტივიც: მსოფლიო, როგორც ერთიანი ორგანიზმი, არ ხარჯავს საკმარის თანხას. მსოფლიო ეკონომიკის დიდი ნაწილი ქმედუუნაროა დახარჯოს მეტი პოლიტიკური და ეკონომიკური მიზეზების გამო. შემცირებული ვაჭრობის და მცირე ხარჯების პირობებში, პრობლემა უფრო სერიოზული გახდება და მსოფლიო კიდევ უფრო მეტად შეიძლება აღმოჩნდეს ჩათრეული მონეტარულ ხაფანგში.

ყველა ის გადაწყვეტილება, რომელიც პრობლემის გადაჭრის გზა შეიძლება გახდეს, პოლიტიკურად სახიფათოა. არსებობს მდიდარ ქვეყნებში დეფიციტური ხარჯვის სამერსისეული ვარიანტი. ეს შეიძლება იყოს ეფექტური დანაზოგებსა და ინვესტიციების დისბალანსის აღმოფხვრის შემთხვევაში, მაგრამ არსებობს ორი დიდი პრობლემა. პირველი ის არის, რომ ამის გაკეთება ამერიკული პოლიტიკური სისტემის შესაძლებლობების ზღვარს მიღმაა. როგორც სამერსი ხშირად აღნიშნავს, მთავრობამ ვერ შეძლო მაღალშემოსავლიანი ინფრასტრუქტურული პროექტების განხორციელებაც კი: მაგალითად, როგორიცაა ამერიკის დანგრეული JFK აეროპორტის გაუმჯობესება. რესპუბლიკელ პრეზიდენტებს დეფიციტის შემცირების უფრო კარგი მაჩვენებელები აქვთ, ასე რომ, გარემოების შეცვლას აშშ-ში მხოლოდ 2016 წლის შემდეგ შეიძლება ველოდოთ.
არსებობს მეორე პრობლემაც: მაშინ როცა ამერიკაში არის ბევრი პოზიტიური შემოსავლიანობის მქონე ინვესტიცია, რომელიც არ ხორციელდება, შეიძლება არც არის ამერიკაში ბევრი პოზიტიური შემოსავლიანობის მქონე ინვესტიცია რომელიც არ ხორციელდება. ამერიკის საჯარო ინფრასტრუქტურა დაახლოებით 200 მილიარდი აშშ დოლარის მოცულობისაა წელიწადში, რაც იმაზე ნაკლებია, რაც ევროზონის მიმდინარე ბალანსის ნამეტი.

კონგრესს შეუძლია ფული მხოლოდ გადასცეს. ბევრი მიზეზია ამ გადაწყვეტის რეკომენდირებისთვის (თუმცა არა მისი პოლიტიკისთვის). მას აქვს თავისი ნაკლი. ბევრი პროცესი შეიძლება წავიდეს იმ საქონელისა და სერვისის მოხმარებისკენ, რომელსაც აწარმოებენ ის კომპანიები, რომლებშიც ინვესტირება უკვე განხორციელებულია ოპტიმალურ ზღვართან ახლოს. ფულადი ნაკადი შეიძლება წავიდეს რეზიდენტული ინვესტიციებისკენ. მაგრამ დანახარჯებმა ასევე შეიძლება გაზარდოს მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე დაბალ პროდუქტიულ სექტორებში, ახალი სამუშაო ადგილების შექმნამ და ხელფასებზე წნეხმა შეიძლება აიძულოს ეკონომიკა უკეთეს ეკვილიბრიუმს დაუბრუნდეს.

მიუხედავად ამისა, ეს არ არის საუკეთესო გამოსავალი. ჩვენ ვერ ვიტყვით, რომ დანაზოგები ყველაზე პროდუქტიული გზით გამოიყენება, მანამ სანამ მსოფლიოს დიდი ნაწილი არის ასეთი ღარიბი.

არის სხვა გამოსავალიც. მდიდარი მსოფლიო შეიძლება შეეცადოს დისბალანსის აღმოფხრას მათ ეკონომიკებში უფრო მეტი ინტეგრაციით. მდიდარ ქვეყნებს შეუძლიათ დაუშვან უფრო მეტ იმიგრაცია. განვითარებად ქვეყნებში ხალხში ინვესტირება არის რთული და რისკიანი. მაგრამ თუ ამ ხალხს უნდა ამერიკაში ჩამოსვლა და ექნებათ ამის უფლება, ბევრი რამ შეიცვლება. ამ ხალხში ინვესტირება ასეთ შემთხვევაში აღარ მოითხოვს ფულის საზღვარგარეთ გაგზავნას, განსხვავებულ ფინანსურ სისტემაში განსხვავებული სავალუტო სისტემითა და სხვა მთავრობით. თუ დანაზოგები არის მდიდარ ქვეყნებში და პროდუქტიული ინვესტიციების უმეტესობა ღარიბ ქვეყნებში, ორი გზა არსებობს დანაზოგების ან ინვესტიციების გადაადგილება.

რაც ამ დისკუსიამ უნდა გაარკვიოს არის ის, რომ საყოველთაო სტაგნაცია არცთუ დიდი თავსატეხია. უფრო მეტად ის დილემას გავს. მდიდარი მსოფლიოს დაბერებულ მოსახლეობას სურს შემოსავლის სწრაფი ზრდა და დაბალი ინფლაცია, შემოსავლები უსაფრთხო ინვესტიციებიდან, შეზღუდული რედისტრიბუცია და იმიგრაციის დაბალი დონე. მაგრამ არ შეიძლება გქონდეს ეს ყველაფერი. საჭიროა არჩევანი. მათ გადაწყვიტეს მსხვერპლად გაიღონ შემოსავლების სწრაფი ზრდა. ეს გადაწყვეტილება გარკვეულწილად გონივრულია, თუ მთლიანად სწორი არა. მაგრამ ეს არის არჩევანი საკმაოდ მნიშვნელოვანი სადისტრიბუციო შედეგებით. საერთო სტაგნაციის მეორე ხანა მივა დასასრულამდე მაშინ, როცა პოლიტიკური და დემოგრაფიული გარემოებებისაშუალებას მისცემენ ამ წყობის წაგებულებს თქვან: საკმარისია.