რამდენიმე მოსაზრება საქართველოს ანტიმონომოლიური კანონმდებლობის სრულყოფისთვის
ლევან კოკაია
საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის (GIPA) მიწვეული ლექტორ.
დიასპორული ინვესტიციების მხარდამჭერი ასოციაციის მრჩეველი ბიზნესის სამართლებრივ საკითხებში
საქართველოს ანტიმონოპოლიური პოლიტიკის განსაზღვრის მთავარ საკანონმდებლო მექანიზმს „კონკურენციის შესახებ“ საქართველოს 2012 წლის 8 მაისის კანონი წარმოადგენს, რომელიც მრავალი პრაქტიკული ეპიზოდის გაზიარების შედეგად განსაზღვრავს კონკურენციის შემზღუდავი ვითარებების აღმოფხვრის საშუალებებს, ახდენს მონოპოლიური საქმიანობის პრევენციას და არეგულირებს სახელმწიფოს აქტიურ როლს ჯანსაღი კონკურენტული გარემოს ჩამოსაყალიბებლად. აღნიშნული პოზიტიური მიზნების მისაღწევად კანონმდებლის გულწრფელი სურვილი ვლინდება განსახილველი კანონის ცალკეულ ნაწილში. თუმცა, აღნიშნულის მიუხედავად კანონში მორჩენილია გარკვეული ეპიზოდები, რომლებიც ვფიქრობ, რომ ტენდენციური და სუბიექტური გადაწყვეტილებების მიღების საფუძველი შეიძლება გახდეს, რაც ავნებს უპირველესად ჯანსაღ ბიზნეს გარემოს და ქვეყნის ანტიმონოპოლიურ პოლიტიკას.
კანონი განსაზღვრავს იმ კრიტერიუმებს, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება ბაზრის მონაწილეთა ქმედება დაკვალიფიცირდეს კონკურენტული გარემოსთვის საფრთხის შემქმნელად ან/და ასეთი გარემოს შექმნის წახალისებად.
კანონის მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის „გ“ და „დ“ ქვეპუნქტების მიხედვით: „აკრძალულია, ეკონომიკურ აგენტებს შორის დაიდოს ისეთი ხელშეკრულება, მიღებულ იქნეს ისეთი გადაწყვეტილება ან განხორციელდეს ისეთი შეთანხმებული ქმედება (შემდგომ – შეთანხმება), რომლის მიზანია ან რომლის შედეგია შესაბამის ბაზარზე კონკურენციის შეზღუდვა, დაუშვებლობა ან/და აკრძალვა, კერძოდ:
გ) ბაზრების ან მიწოდების წყაროების მომხმარებლის, ტერიტორიული ან სხვა ნიშნით განაწილება;
დ) გარკვეული სავაჭრო პარტნიორების მიმართ იდენტურ ტრანზაქციებზე განსხვავებული/დისკრიმინაციული პირობების გამოყენება, რითაც ხდება მათი კონკურენციულად წაგებიან მდგომარეობაში ჩაყენება.”
უნდა აღინიშნოს, რომ განსახილველ ნორმათაგან „გ“ ქვეპუნქტში არსებული მდგომარეობა შესაძლოა სუბიექტური კრიტერიუმით შეფასდეს, როგორც კონკურენციის შემზღუდველი ხელშეკრულება, გადაწყვეტილება და შეთანხმებული ქმედება. თავისუფალი სამეწარმეო საქმიანობის პირობებში ბაზრის მონაწილეებს საშუალება უნდა მიეცეთ, რომ თავად განსაზღვრონ გასაყიდი საქონლის ან მომსახურების სეგმენტი ტერიტორიული, რეგიონალური ან სხვა კრიტერიუმის გათვალისწინებით, რომელიც შესაძლოა დამოკიდებული იყოს გარკვეულ ურბანულ არეალში მცხოვრები მოსახლეობის სხვადასხვა სპეციფიკაზე. მეწარმე სუბიექტი თავად იღებს გადაწყვეტილებას მისი საქონლის ან მომსახურების გასაღების სტრატეგიის შესახებ. მეწარმე სუბიექტის კომერციული თავისუფლება არ უნდა იყოს მსგავსი შემთხვევით იმპერატიულად აკრძალული. მით უფრო, კერძო სამართლის ერთ-ერთი პრინციპის მიხედვით – კერძო სამართლის სუბიექტს უფლება აქვს განახორციელოს კანონით პირდაპირ გაუთვალისწინებელი ქმედება, თუ ეს ქმედება არ ეწინააღმდეგება სამართლის იმპერატიულ აკრძალვებს. ციტირებული აკრძალვა კი თავისთავად ზღუდავს კომერციული საქმიანობის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილის თავისუფლებას.
ნორმის „დ“ ქვეპუნქტი ასევე არ შეიძლება მიჩნეულ იქნას პოტენციურ საფრთხედ, რომელმაც შესაძლოა შეზღუდოს კონკურენტული მდგომარეობა ამა-თუ იმ ბაზარზე. კერძოდ, სახელშეკრულებო ნების ავტონომია მრავალ ელემენტთან ერთად განსაზღვრავს სახელშეკრულებო მხარის თავისუფალ და შეუზღუდავ ნება-სურვილს, რომ იკისროს გარკვეული ვალდებულებები ხელშეკრულებაზე ხელმოწერის შედეგად. „დისკრიმინაციული პირობების გამოყენება“, როგორც ეს ციტირებულ ნორმაში იყო ნახსენები შესაძლოა, რომ სუბიექტური კრიტერიუმით შეფასდეს. ეს უკვე ხელშეკრულების განმარტების საგანი შეიძლება გახდეს მოლაპარაკების, კონკურენციის სააგენტოში ან/და სასამართლოში დავის წარმოებისას. თუ კი სახელშეკრულებო ურთიერთობის მონაწილე მხარე „კონკურენტულად წამგებიან მდგომარეობაში“ აღმოჩნდება და თუ ამ ხელშეკრულების დადების წინაპირობად არ არსებობდა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული გარიგების ბათილობის რომელიმე პირობა, მაშინ მთელ სახელშეკრულებო რისკს ხელშეკრულების მხარე უნდა ატარებდეს. მსგავსი სახის საჯარო სამართლებრივი აკრძალვა გარკვეულად ზღუდავს ნების თავისუფლების სახელშეკრულებო პრინციპს და ასევე ტოვებს საკითხის სუბიექტურად კვალიფიკაციის შესაძლებლობას.
ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით მიზანშეწონილი იქნება, რომ მუხლის განხილული ქვეპუნქტები კანონიდან ამოღებულ იქნას.
ზემოაღნიშნული მსჯელობის საპირწონედ, განსახილველი კანონის მე-9 მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით: „1. საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი ინტერესების გათვალისწინებით, ამ კანონის მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის დებულებები შესაძლებელია არ იქნეს გამოყენებული იმ ხელშეკრულებების, გადაწყვეტილებებისა და შეთანხმებული ქმედებების მიმართ, რომლებიც ხელს უწყობს წარმოების ან/და მიწოდების გაუმჯობესებას, ტექნიკურ-ეკონომიკურ პროგრესს, ამასთანავე, უზრუნველყოფს მომხმარებელთა კეთილდღეობის ზრდას, თუ ისინი:
ა) შეთანხმების მონაწილე ეკონომიკურ აგენტებს არ უწესებენ შეზღუდვებს, რომლებიც დაკავშირებული არ არის ზემოაღნიშნული მიზნების მიღწევასთან;
ბ) ეკონომიკურ აგენტებს საშუალებას არ აძლევენ, აღკვეთონ კონკურენცია შესაბამისი ბაზრის მნიშვნელოვან ნაწილზე“.
„წარმოების ან/და მიწოდების გაუმჯობესება, ტექნიკურ-ეკონომიკური პროგრესი და მომხმარებელთა კეთილდღეობის ზრდა“ ისეთი მოვლენებია, რომლებიც სცდება საკანონმდებლო მოქმედების ფარგლებს. არც მოქმედი კანონმდებლობა არ განსაზღვრავს იმ კრიტერიუმს, თუ რა შემთხვევაში ხდება „წარმოების ან/და მიწოდების გაუმჯობესება“, რა იგულისხმება „ტექნიკურ-ეკონომიკურ პროგრესში“ და რა მასშტაბით იზრდება მომხმარებელთა კეთილდღეობა. ცხადია მსგავსი მოვლენების აღრიცხვა და დათვლა შესაძლებელია სტატისტიკური, სოციოლოგიური და მარკეტინგული მეთოდოლოგიით. მართლწესრიგის მიერ მსგავსი საკითხების დერეგულირება, მსგავს შემთხვევაშიც ტოვებს სუბიექტური გადაწყვეტილების მიღების საფრთხეს, რამაც შესაძლოა ავნოს როგორც კონკურენტული გარემოს სიჯანსაღეს, ასევე ცალკეული მეწარმე სუბიექტის სამართლიან ინტერესებს. ნეგატიური შედეგების თავიდან ასარიდებლად უმჯობესია 2 ალტერნატივიდან ერთ-ერთის გაზიარება: 1. კანონში შეძლებისდაგვარად მოხერხდეს ზემოთ განხილული პრობლემური მოვლენების დაკონკრეტება ან 2. სადავო ნორმა ამოღებულ იქნას კანონიდან.
განსახილველი კანონის მე-11 მუხლის პირველი, მეორე და მეოთხე პუნქტების მიხედვით: „1. კონცენტრაცია გულისხმობს:
ა) ორი ან მეტი დამოუკიდებელი ეკონომიკური აგენტის შერწყმას, რის შედეგადაც ერთი ეკონომიკური აგენტი წარმოიქმნება;
ბ) ფასიანი ქაღალდების ან აქტივების წილის შეძენით, ხელშეკრულებით ან სხვა საშუალებით ეკონომიკურ აგენტზე ან მისი ბიზნესის ნაწილზე პირდაპირი ან ირიბი კონტროლის მოპოვებას იმ პირის მიერ, რომელიც უკვე აკონტროლებს სულ მცირე 1 ეკონომიკურ აგენტს;
გ) ერთი და იმავე პირის სხვადასხვა ეკონომიკური აგენტის მმართველ ორგანოებში მონაწილეობას.
2. ერთობლივი საწარმოს შექმნა, თუ იგი ხანგრძლივად ასრულებს დამოუკიდებელი ეკონომიკური აგენტის ყველა ფუნქციას, ჩაითვლება ამ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ კონცენტრაციად.
4. კონცენტრაცია, რომელიც არსებითად არ ზღუდავს ეფექტიან კონკურენციას საქართველოს ან მისი მნიშვნელოვანი ნაწილის სასაქონლო ან მომსახურების ბაზარზე და რომლის შედეგია დომინირებული მდგომარეობის მოპოვება ან გაძლიერება, თავსებადია ნორმალურ კონკურენტულ გარემოსთან“.
მოცემულ შემთხვევაში საყურადღებოა ციტირებული მე-2 და მე-4 პუნქტების შინაარსი. კერძოდ, მე-2 პუნქტი კონკურენციისთვის პოტენციურ საფრთხედ ორი ან მეტი დამოუკიდებელი სამეწარმეო სუბიექტის შერწყმას/გაერთიანებას გულისხმობს, რაც ბიზნეს საქმიანობის ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენს.
აგრეთვე საგულისხმოა მე-4 პუნქტი, რომელიც შინაარსობრივ ურთიერთწინააღმდეგობრივი და სუბიექტურია. ერთის მხრივ, ნორმა დასაშვებად მიიჩნევს დომინირებული მდგომარეობის არსებობას ამა-თუ იმ ბაზარზე, მეორეს მხრივ იგი პასუხს არ სცემს კითხვაზე, თუ რა შეიძლება მივიჩნიოთ შემთხვევად, რომელიც „არსებითად არ ზღუდავს ეფექტიან კონკურენციას“. სამეწარმეო საქმიანობის ქმედებით გამოწვეული კონკურენციის არსებითი, ნაკლებად არსებითი ან მნიშვნელოვანი შეზღუდვა კანონში გათვალისწინებული უნდა იყოს. კერძოდ, რა კრიტერიუმის გაზიარებით შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ კონკურენცია არსებითად შეიზღუდა ან არაარსებითად. საწარმოთა შერწყმამ რამდენად აზარალა ამა-თუ იმ საქონლის გასაღების ან მომსახურების გაწევის ბაზარზე კონკურენტული გარემო შესაძლოა სხვადასხვა კრიტერიუმით იყოს შეფასებული. სუბიექტური გადაწყვეტილებების თავიდან არიდების მიზნით უმჯობესი იქნება, რომ მოხდეს საკანონმდებლო რეგლამენტირება იმისა, თუ რა მიიჩნევა საზიანო ან/და ნაკლებად სახიანო კონცენტრაციად. განსახილველი ნორმის არსებობა ჯანსაღი კონკურენტული გარემოს არსებობისათვის მნიშვნელოვანია, მაგრამ არსებობს ნორმით გათვალისწინებული ცალკეული აკრძალვის გამომწვევი მიზეზების დაკონკრეტების საჭიროება.
კანონის მე-12 მუხლის პირველი ნაწილის და მეორე ნაწილის „ვ“ ქვეპუნქტის მიხედვით: „1. აკრძალულია ეკონომიკური აგენტისათვის ან კონკრეტული სახის საქმიანობისათვის სახელმწიფო დახმარება ნებისმიერი ფორმით, რომელიც აფერხებს კონკურენციას ან ქმნის მისი შეფერხების საშიშროებას, გარდა ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა.
2. შეიძლება დაშვებულ იქნეს სახელმწიფო დახმარება, რომელიც არ საჭიროებს სააგენტოსთან შეთანხმებას, თუ ის: ვ) მიზნად ისახავს მნიშვნელოვანი სახელმწიფო პროექტის განხორციელებას, თუ ამის თაობაზე საქართველოს მთავრობას მიღებული აქვს გადაწყვეტილება“.
ზემოაღნიშნული შემთხვევების მსგავსად, აქაც კანონი სუბიექტური და ტენდენციური შინაარსის შემცველია, ვინაიდან სახელმწიფო პროექტის განხორციელების „მნიშვნელოვანების“ კრიტერიუმი არსად არ არის გაზიარებული. ამასთანავე, საქართველოს მთავრობის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, როგორც ნორმის ამოქმედების წინაპირობა ვერ იქნება ნორმის შინაარსობრივი ობიექტურობის ერთადერთი კრიტერიუმი, რადგანაც საქართველოს მთავრობას, გადაწყვეტილების მიღებამდე დასჭირდება სწორედ ზემოთ მითთებული „მნიშვნელოვანების“ ლეგიტიმური განმარტება და არა საკუთარი შეხედულებით მოქმედება.
დასკვნის ნაცვლად აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად იმისა, რომ „კონკურენციის შესახებ“ საქართველოს კანონის შინაარსიდან აშკარად იკვეთება კანონმდებლის მისწრაფება, რომ უზრუნველყოს თავისუფალი კონკურენტული გარემო, ჩემს მიერ ზემოთ განხილული შემთხვევების გათვალისწინებით ასევე ვლინდება მთელი რიგი საკითხების დერეგულირების შემთხვევები, რამაც შესაძლოა შეცდომაში შეიყვანოს როგორც კონკურენციის სააგენტო, ასევე თავად ეკონომიკური აგენტი.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. „კონკურენციის შესახებ“ საქართველოს კანონი. საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე . https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1659450 ;
2. Andrew J. Sherman – Mergers and acquisitions from A to Z, Third edition, American Management Association.