სექტემბერი და ერაყის ომი

მოამზადა ლინა ეპიშევამ

მსოფლიო სავაჭრო ცენტრზე თავდასხმის მიზანი როგორც ეკონომიკური, ასევე გეოპოლიტიკური არეულობის შექმნა იყო. პირველად, ამ შემაშფოთებელ და გაურკვეველ დროს, ყველა ფიქრობდა, რომ 11 სექტემბრის ტერაქტი გააუარესებდა ამერიკულ და, საერთოდ, მსოფლიო ეკონომიკას, მაგრამ ასე არ მომხდარა. ამერიკული და მსოფლიო ეკონომიკის კრიზისი უფრო ადრე დაიწყო, რაც უმეტესწილად ფინანსური და კორპორაციული სკანდალებით იყო გამოწვეული, ხოლო 11 სექტემბრის ტერაქტმა მის დაჩქარებას მხოლოდ შეუწყო ხელი.

ამ დროს ზოგიერთი ექსპერტი ვარაუდობდა, რომ ეჭვქვეშ დადგებოდა ნიუ-იორკის, როგორც ფინანსური დედაქალაქის სტატუსი. ფიქრობდნენ, რომ მანჰეტენი, როგორც ქვეყნის ფასიანი ქაღალდების ცენტრი, შეწყვეტდა არსებობას. ნიუ-იორკ სიტიში 2001 წლის აგვისტოდან და 2003 წლის ივლისამდე ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციების მოცულობა დაახლოებით 15%-ით შემცირდა, მაგრამ ყველაფერი ეს უფრო მეტად იყო დაკავშირებული “დათვების” ბაზართან (ბაზარი, სადაც აღინიშნება კურსის ვარდნის ტენდენცია) და კორპორაციულ სკანდალებთან, ვიდრე ტერაქტთან. ფასიანი ქაღალდების ასოციაციის თანახმად, ნიუ-იორკში ფინანსური ოპერაციების მოცულობა ტერაქტის შემდეგ დაეცა. საბოლოო ჯამში, ნიუ-იორკში ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციების მოცულობა სულ უფრო მცირდება: 1999 წლიდან 2000 წლამდე ქალაქში ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციების წილი 32.1%-დან 23.9%-მდე დაეცა, მაგრამ 11 სექტემბრის შემდეგ ვარდნა შენელდა.

ვარაუდობდნენ, რომ ნავთობის იმპორტი შუა აღმოსავლეთიდან მკვეთრად შემცირდებოდა, როცა აღმოჩნდა, რომ 19 თავდასხმელიდან 15 საუდის არაბეთიდან იყო. ბევრ ამერიკელს ეგონა, რომ აზიის ამ ქვეყნიდან ნავთობის იმპორტი ეჭვქვეშ დადგებოდა. იგეგმებოდა ნავთობის იმპორტის შემცირება და ეროვნული და ეკონომიკური უსაფრთხოების გაძლიერება. საუბრობდნენ არქტიკის ცოცხალი ბუნების ეროვნულ რეზერვში ნავთობის მოპოვების აუცილებლობაზე. სინამდვილეში, მიუხედავად ამ არეულობისა, ნავთობზე მოთხოვნა უცხო ქვეყნებიდან (განსაკუთრებით, საუდის არაბეთიდან) სტაბილური დარჩა. ენერგეტიკის დეპარტამენტის მონაცემებით, 2003 წლის პირველი შვიდი თვის განმავლობაში 2001 წლის ამავე პერიოდისგან განსხვავებით, როცა მოთხოვნა 19.769 მლნ ბარელს აღწევდა, აშშ-ში ნავთობზე ყოველდღიური მოთხოვნა საშუალოდ 19.828 მლნ ბარელს შეადგენდა. 2003 წლის ივლისში აშშ-ს 2001 წლისგან განსხვავებით (11.76 მილიონი ბარელი დღეში) დღეში 12.067 მილიონი ბარელი ნავთობი შემოჰქონდა. ფაქტიურად, ნავთობის იმპორტი საუდის არაბეთიდან გაიზარდა, ხოლო ნავთობის შემოტანა ერაყიდან, პირიქით, შემცირდა.

სავალუტო ფონდის მიერ გავრცელებული ანგარიშის თანახმად, აშშ-ის ეკონომიკა მოსალოდნელზე უფრო სწრაფად იზრდება. ამასთან, საბიუჯეტო და სავაჭრო დეფიციტის გამო მისი პოტენციალი ისეთი არ არის, როგორიც ადრე იყო. ასე რომ, უახლოეს წელიწადში საეჭვოა, რომ აშშ-მ მსოფლიო ეკონომიკაში კვლავ წამყვანი როლი ითამაშოს.

გასული თვის განმავლობაში საგრძნობლად გაძლიერდა უკვე მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ტენდენცია ბაზრის მონაწილეების გამოფხიზლების მიმართ, რომლებიც უსაფუძლო ოპტიმიზმს განიცდიან. მონაცემები ამერიკული ხელისუფლებიდან, კორპორაციების პროგნოზები, ანგარიშგება, სავალუტო ბაზრის მდგომარეობა, მაკროეკონომიკური მონაცემები და ექსპერტთა შეფასებები არც ისე დადებით ფონს ქმნის. სამხედრო-პოლიტიკური მდგომარეობა ერაყში არ შეცვლილა, ყველაფერი ძველებურადაა: ყველგან არეულობა სუფევს, ოკუპანტები ესვრიან ყველაფერს, რაც მოძრაობს. პრეზიდენტმა ბუშმა ერაყის საქმეებისთვის კონგრესისგან მორიგი 87 მილიარდი დოლარი მოითხოვა. ეს თანხა დაემატება უფრო ადრე მოთხოვნილ და დამტკიცებულ 79 მილიარდ დოლარს. ამის გარდა, აშშ-ის ადმინისტრაციას მოკავშირეების და ერაყის ნავთობის ექსპორტიდან მომავალი შემოსავლის იმედი აქვს – ეს იმედები გამოიხატა არარეალურ თანხაში – 50 მილიარდ დოლარში, რომელიც, ალბათ, ბიუჯეტიდან ამოიღება. ასე რომ, საბიუჯეტო დეფიციტი მომავალი ფინანსური წლისათვის, რომელიც 1 ოქტომბრიდან დაიწყება, უკვე 562 მილიარდი დოლარის დონეზე, ე.ი. რეალური მშპ-ის დაახლოებით 7%-ზეა დაგეგმილი. ხოლო, თუ ზემოაღნიშნული 50 მილიარდი გახდება საჭირო, მაშინ დეფიციტი 600 მილიარდს გადააჭარბებს. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ რეალურად დეფიციტი უფრო მაღალი იქნება, რადგან “საგანგებო ხარჯები” ამ თანხებით არ შემოიფარგლება: ყველაზე უარესი მხოლოდ იწყება, რაზეც მოწმობს დიდი ბრიტანეთის გადაწყვეტილება, ერაყში დამატებითი კონტინგენტი გაგზავნოს: ოფიციალური ლონდონი ამას დიდ ხანს უარყოფდა, მაგრამ ბოლოს იძულებული გახდა, რეალობა ეღიარებინა.

ფინანსურ ბაზრებზე დოლარისა და იენის ვერტიკალური ზრდა აღინიშნებოდა, რომელმაც იაპონიის ბანკის ინტერვენციის მეშვეობით 118%-იან დონეს მიაღწია. უნდა აღვნიშნოთ, რომ BOჟ-ის ამგვარმა ჩარევამ სავალალო შედეგები გამოიწვია: ბაზარმა ყველა შემოსული იენა ნახევარ დღეში ჩაყლაპა და გადახარშა, ასე რომ იაპონიის ბანკი იძულებული გახდა, ერთი კვირის განმავლობაში ინტერვენციისათვის მიემართა. იაპონიაში თვის დასასრულისკენ მიკრო-კატაკლიზმია მოსალოდნელი: 20 სექტემბერს ჩატარდება მმართველი ლიბერალურ-დემოკრატიული პარტიის არჩევნები, სადაც პრემიერი კოიზუმი 3 მოწინააღმდეგეს შეებრძოლება. აღსანიშნავია, რომ ყველა კანდიდატის ეკონომიკური პროგრამა ერთმანეთისაგან განსხვავდება.

დანარჩენ მსოფლიოში ბაზრის მაკროეკონომიკური, საექსპერტო და კორპორაციული სიგნალები არც ისეთი სახარბიელო ჩანდა. ევრო კავშირის მშპ წლის პირველ კვარტალთან შედარებით 0,1%-ით დაეცა, რაც გასაკვირი არ არის, თუ გავითვალისწინებთ მშპ-ის ვარდნას ყველა ევრო კავშირის მოწინავე ეკონომიკის ქვეყნებში: გერმანიაში, ჰოლანდიაში, იტალიასა და საფრანგეთში. ბრიტანელი მეწარმეების კონფედერაციამ განაცხადა, რომ კორპორაციის უმეტესი ნაწილი დაბალი მოთხოვნის გამო აპირებს, საინვესტიციო აქტიურობა შეამციროს – ეს განსაკუთრებით მომხმარებლის მომსახურეობის სფეროს (რესტონრები, ოტელები და ა.შ.) ეხება, თანაც ახლა ბრიტანული ბიზნესის აქტიურობის შემცირება საკმაოდ მაღალია.

მაკროეკონომიკური მონაცემები არც შტატებიდან იყო სასიხარულო. საბითუმო მარაგი 2 თვის განმავლობაში არ შეცვლილა – საბითუმო გაყიდვები ერთდროულად იზრდება, ასე რომ, მარაგის თანაფარდობა გაყიდვასთან ისტორიულ მინიმუმს აჩვენებს. ასეთი სხვაობა ნიშნავს, რომ ვაჭრები არ არიან დარწმუნებულნი მოთხოვნის სტაბილურობაში. აგვისტოში საცალო გაყიდვა 0,6%-ით გაიზარდა, მიუხედავად იმისა, რომ ნავარაუდევი იყო 1,3-1,5%-იან ზრდა. ამაში გასაკვირი არაფერია: ივლისში სამომხმარებლო მოთხოვნის ზრდა გამოწვეული იყო საგადასახადო შეღავათების მოქმედებით, რის შედეგადაც, ამერიკელების შემოსავალი ერთბაშად 1,5%-ით გაიზარდა. მომდევნო თვეებში კი, როგროც წესი, გადასახადების შემცირებით გამოწვეული ეფექტი ნელ-ნელა ნულოვანი გახდება.

უმუშევრობის დახმარებების რიცხვი კვლავინდებურად იზრდება და მან ორთვიან მაქსიმუმს – 422,000-ს მიაღწია, რამაც ბაზრის მონაწილეთა იმედგაცრუება გამოიწვია, რადგან ამით აგვისტოს შრომითი ანგარიშის არასახარბიელო ტენდენცია დადასტურდა.

ანალიტიკოსები მიჩიგანის უნივერსიტეტმაც გააოცა: სექტემბერში მოსალოდნელი იყო მომხმარებელთა რწმენის ინდექსის ზრდა, ამის მაგივრად ის შემცირდა. მით უმეტეს, რომ დაეცა ერთობლივი ინდექის ორივე კომპონენტი – როგორც მიმდინარე მდგომარეობის შეფასება, ასევე პერსპექტიული მოლოდინები.

კორპორაციულ მონაცემთა შორის გამოირჩეოდა ტექნოლოგიური კომპანიების ფასიანი ქაღალდების ზრდა, რომლის ფასი ინვესტორთა ოპტიმიზმის ფონზე გაიზარდა. Mიცროსოფტ-ის აქციათა კოტირება ერთ აქციაზე 54 ცენტით გაიზარდა და 28,90 დოლარი შეადგინა, ხოლო ინტელის აქციათა ღირებულება 92 ცენტით გაიზარდა და 28,91 დოლარი შეადგინა. ამ ქაღალდებზე ფასების მატებამ შ&ამპ;P 500-ის ინდექსის ზრდაზე დიდი ზეგავლენა მოახდინა. მსოფლიო ლიდერი ჩისცო კომპანიის აქციათა ღირებულება 90 ცენტით გაიზარდა და ერთ აქციაზე 21,29 დოლარი შეადგინა.

ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე თავდაცვის სექტორის კომპანიის ტიტანის აქციების კოტირება 25,5%-ით გაიზარდა. ეს მოხდა მას შემდეგ, რაც Lockheed Martin-მა 1,8 მილიარდ დოლარად კომპანიის შეძენის შესახებ გააკეთა განცხადება.

ბაზრის მონაწილეთა ყურადღების ცენტრში 2001 წლის 11 სექტემბრის მეორე წლისთავი იყო. ბირჟებზე ამის პატივსაცემად 4-წუთიანი დუმილი იყო ორგანიზებული, ხოლო შეშინებული მომხმარებლები ტერორისტებისაგან სიურპრიზს ელოდნენ, რომლებიც, როგორც ჩანს, უმოქმედოდ არ ისხდნენ. მართალია, ტერაქტი აშშ-ში არ მომხდარა, მაგრამ, სამაგიეროდ, მორიგი აფეთქება მოხდა იერუსალიმში, რამაც ახლო აღმოსავლეთში ვითარების დესტაბილიზაცია გამოიწვია. შემდგომ, ალ-ქაიდას ერთ-ერთი ლიდერი, ზავახირიმი აშშ-ის მისამართით მუქარით გამოვიდა. მუქარას უკვე ყველა შეჩვეულია, მაგრამ, როცა ეკრანზე გამოვიდა თვით დიდი და საშინელი უსამა ბინ ლადენი, ამერიკელებს ხასიათი გაუფუჭდათ. ამ დღეს საფონდო ინდექსები ღრმა მინუსებით დაიხურა. მსოფლიოს ბევრ საფონდო მოედანზე აღინიშნებოდა უმნიშვნელო ვარდნა, ზოგჯერ კი, ზრდა, მათ შორის იაპონიასა და რუსეთში.

ამასობაში, მსოფლიო სავალუტო და ვალდებულებათა ბაზრებზე მნიშვნელოვანი მოვლენები მოხდა. სანამ “ეშმაკი” ექსპერტებით მოტყუებული გამოუცდელები აგრძელებდნენ ყიდვას, პროფესიონალები უფრო ობლიგაციებით იყვნენ დაინტერესებული. ამის შედეგად, ამერიკული ბონდების შემოსავლიანობა ანალოგიური გერმანული ბუნდესების შემოსავლიანობაზე ნაკლებია – ეს გახდა მორიგი ფაქტორი, რომელმაც ევროსთან მიმართებაში დოლარის საწინააღმდეგოდ ითამაშა. ოქროზე ახალი შვიდთვიანი მაქსიმუმი (383.20 დოლარი ტროის უნციაზე) და ვერცხლზე ფასების ვერტიკალური ზრდა აგრეთვე ამერიკული ვალუტის მიმართ ბაზრის მონაწილეების უნდობლობას ადასტურებდა.

გლობალური მოვლენებიდან უნდა აღვნიშნოთ აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის სხდომა: განაკვეთების შემცირება არ არის მოსალოდნელი. ყველაზე საინტერესო იყო მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის შაბაში კანკუნაში, მექსიკაში. ცვალებადი წარმატებით ხასიათდება მისი გავლენა კრების მონაწილეებზე, აეძულებინა ისინი, უარი ეთქვათ სასოფლო სამეურნეო სუბსიდიებზე, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ამერიკელებმა, როგორც ჩანს, ჩინელების მიმართ მოთმინება დაკარგეს. ჩინეთთან ვაჭრობაში რადიკალიზმის სტიმულირებას აშშ-ის დეფიციტის მორიგმა რეკორდმა შეუწყო ხელი: ივლისის 40,3 მილიარდდოლარიანი დეფიციტის მთლიანი მოცულობიდან 11.0 მილიარდი, ანუ 30% ჩინეთზე მოდის. აღშფოთებული ამერიკულმა სენატორებმა ჩინეთს ულტიმატუმი წაუყენეს: მან დოლართან მიმართებაში იუანის რევალვირება უნდა მოახდინოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, აშშ მის წინააღმდეგ 27.5%-ის ოდენობით უნივერსალურ საბაჟო ტარიფს შემოიღებს.

ამის შედეგები შეიძლება სავალალო აღმოჩნდეს. გასაგებია, რომ ჩინეთი საპასუხო საბაჟო ბარიერებს შემოიღებს, რაც საბაჟო გადასახადების ომის პროვოცირებას და მსოფლიო სავაჭრო ბრუნვის ვარდნას გამოიწვევს. ეს თავისთავად ცუდი და შტატებისთვისაც მიუღებელია. გარდა ამისა, როგორც ეს ტარიფი, ასევე იუანის რევალვაცია ჩინელების და საერთოდ აზიელი ინვესტორების მიერ ამერიკული ობლიგაციების ყიდვის შემცირებას გამოიწვევს. აშშ-ის ყველა დონის ბიუჯეტის მზარდ ზრდასთან ერთად ეს შეიძლება ამერიკის ვალდებულებათა ბაზარზე ფასების მკვეთრ დაცემამდე მივიდეს. ეს ბაზარი კი, საკმაოდ დიდია (მისი მოცულობა 38 ტრილიონი დოლარია, ე.ი. დაახლოებით, აშშ-ის რეალური მშპ-ის 450%) და მნიშვნელოვნად ორიენტირებულია უცხოელებზე, რომლებიც ფლობენ სახაზინო ბონდების 32%-ს, კორპორაციული ობლიგაციების 21%-ს და იპოტეკური სააგენტოების 12%-ს (საერთო ჯამით არანაკლებ 6 ტრილიონის ოდენობით). ამ დაბანდებების უდიდესი წილი სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ინვესტორებს ეკუთვნით. მყიდველების მიერ გაყიდვების შემცირებამ, ან ამერიკული ობლიგაციებიდან დაბანდებების დიდი წილის ამოღებამ შეიძლება გაუთვალისწინებელი შედეგები გამოიწვიოს, მაგრამ წინასაარჩევნო პერიოდის დროს ამერიკის ხელისუფლებას ეს ნაკლებად აწუხებს.

ანალიტიკოსთა აზრი მსოფლიო ბაზარზე შექმნილი კრიზისის შესახებ განსხვავებულია. ზოგიერთი მათგანი თვლის, რომ კრიზისი ჯერ შორსაა. აშშ-ის ეკონომიკური აქტიურობა, რომელიც 2002 წლის შუა წლებში მნიშვნელოვნად შენელდა, ერაყთან ომის შემდეგ, როცა მთავრობამ გაზარდა ხარჯები, გაიზარდა მოხმარება და კერძო ინვესტიციების მოცულობა, კვლავ აღმავლობის გზაზე დადგა. მსოფლიო სავალუტო ფონდის ექსპერტთა აზრით, ეს პროცესი 2004 წელსაც გაგრძელდება და “ის უფრო სწრაფი ტემპებით განვითარდება, ვიდრე ადრე იყო მოსალოდნელი”. 2003 წელს აშშ-ის მშპ-მ 2,6% უნდა შეადგინოს, 2003 წელს და 2004 წელს – 3,9%.

ნეგატიურ ფაქტორთა შორის, რომლებთაც შეუძლიათ უარყოფითი ზეგავლენა იქონიონ აშშ-ის ეკონომიკაზე, არის დოლარის არასტაბილურობა. ამ პრობლემამ შეიძლება არა მხოლოდ ამერიკაზე, არამედ საერთოდ, მსოფლიო ეკონომიკურ პროცესებზეც იმოქმედოს.