რას გვეტყვის სავალუტო ფონდი ჩვენ და რას ვეტყვით ჩვენ მას, ან ხალხს?

ბაკურ ჟღენტი

2004 წელს, საბიუჯეტო რეფორმების მერვე წელს, შედარებით ამბიციური ბიუჯეტი უნდა გვქონოდა – ასეთი შეფასება არა მხოლოდ ქართველ ექსპერტებს ეკუთვნით, არამედ სავალუტო ფონდის შეფასებაცაა. სხვათა შორის, სავალუტო ფონდი ბოლო წლებში მუდმივად გვირჩევდა, ნაკლებად ამბიციური და უფრო მოკრძალებული საბიუჯეტო გეგმები გვქონოდა, ახლა კი, თავადვე აცხადებს, რომ წარმოდგენილი საგადასახადო შემოსავლების გეგმა არ შეესაბამება ეკონომიკის რეალურ პოტენციალს და არც იმ აქტიურ ღონისძიებებს, რომლებიც ფისკალურმა და ძალოვანმა სამსახურებმა დაიწყეს, ეს დადებითი ეფექტი კი, 2004 წლის ბიუჯეტში უნდა ასახულიყო.

სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, საქართველოში ლამის ყოველ წელიწადს ტარდება არჩევნები, ხან საპარლამენტო, ხან თვითმმართველობის, ხანაც საპრეზიდენტო და ბიუჯეტის ფორმორება-მიღების პროცესი პოლიტიკური ანგაჟირების თემად იქცევა ხოლმე. არც წლევანდელი წელი წარმოადგენს გამონაკლისს და, ისე როგორც წინა წლებში, ბიუჯეტი დაგვიანებით შევა პარლამენტში, რომელიც, თავის მხრივ, ქვეყნის უმნიშვნელოვანეს დოკუმენტს დაგვიანებით მიიღებს და დაამტკიცებს.

განსაკუთრებით საინტერესოა 2004 წლის ბიუჯეტის პოლიტიკური დატვირთვა, რომელიც ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის წინააღმდეგ არის მიმართული (ყოველ შემთხვევაში, ასე ჩანს ბიუჯეტის პროექტიდან): ფინანსთა სამინისტრო, როგორც ჩანს, დაიღალა აჭარასთან პერმანენტული ხვეწნა-მუდარით თანხების გადმორიცხვასთან დაკავშირებით და გადაწყვიტა ამ რეგიონიდან შემოსასვლელი თანხები ბიუჯეტის ამ რეგიონიდან საერთოდ არ გაეთვალისწინებინა – ფინანსთა სამინისტრომ ცენტრალური ბიუჯეტის შემოსავლებში აჭარის ტერიტორიიდან მისაღები საგადასახადო შემოსავლები არ ასახა, შესაბამისად, არ გაითვალისწინა ამ ტერიტორიაზე განლაგებული ცენტრალური ბიუჯეტიდან დასაფინანსებელი ორგანიზაციები და ღონისძიებები. ფინანსთა სამინისტრომ, აჭარასთან საბიუჯეტო ურთიერთობების დარეგულირებას ბიუჯეტიდან მისი საერთოდ ამოგდება ამჯობინა.

წელსაც, ისევე როგორც 2001, 2002, 2003 წლებში შეიძლებოდა გვქონოდა არა 15%-ით გაზრდილი ბიუჯეტი, არამედ გაცილებით მეტით და, ისევე როგორც წინა წლებში, ფინანსისტები და ეკონომისტები აცხადებენ, რომ ამის რეალური შესაძლებლობები რეალურად არსებობდა.

წესისამებრ, ბიუჯეტი ინდიკატურ გეგმასთან შესაბამისობაში უნდა მოდიოდეს, ინდიკატური გეგმა კი, სიღარიბის პროგრამას ეყრდნობა. ამდენად, როცა ბიუჯეტი ინდიკატურ გეგმას არ შეესაბამება, სიღარიბის დაძლევაც და მისი პროგრამის განხორციელებაც ეჭვქვეშ დგება, თუმცა, გარდა იმ უარყოფითი მხარეებისა, რომ ბიუჯეტის პროექტი ინდიკატურ გეგმასთან მიახლოებული ვარიანტიც კი არ ყოფილა, ამ ფაქტს გარკვეული დადებითი მომენტები მაინც ახლავს: თუკი ეს ორი დოკუმენტი თანხვდენილი იქნებოდა, უნდა გვეფიქრა, რომ ქვეყანას და მის ეკონომიკას მეტი გასაქანი არ ჰქონია. არადა, საქართველოს ეკონომიკაში განვითარების და ზრდის რეალური შესაძლებლობა არსებობს, ყოველ შემთხვევაში, ექსპერტები ამას აღიარებენ.

ეკონომიკის განვითარების მთავარი მაჩვენებელი ეკონომიკური ზრდის ტემპი და მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობაა. ოფიციალური მონაცემებით, წლის პირველ ნახევარში ეკონომიკური ზრდის ტემპი 8,6%-ის ფარგლებში დაფიქსირდა. 2003 წლის 6 თვეში, დსთ-ს მასშტაბით 12 სახელმწიფოდან საქართველო ეკონომიკური ზრდის ტემპით მეოთხე ადგილზე გავიდა და ისეთი ქვეყნები ჩამოიტოვა, როგორიცაა: რუსეთი, უკრაინა, ბელორუსია, ყირგიზეთი და მოლდოვა. ხოლო დსთ-ს საშუალო მაჩვენებელს 0,4 პროცენტული პუნქტით გადააჭარბა. ყველა სირთულისა და ენერგეტიკაში შექმნილი მდგომარეობის, პოლიტიკური და სოციალური ფაქტორების გათვალისწინებითაც კი, წლის ბოლოს მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის ტემპი 6%-ზე დაბლა არ ჩამოვა. ერთი სიტყვით, ყველაზე სკეპტიკურად განწყობილი ექსპერტებიც კი, ეკონომიკაში წლევანდელ წელს გარდატეხის წლად მოიხსენიებენ. ამ ფონზე კი, 2004 წლის ბიუჯეტი ნამდვილად უფრო მდიდარი უნდა ყოფილიყო.

2004 წლის ბიუჯეტის პროექტით შემოსავლები 1315800,0 ლარით არის განსაზღვრული, რაც 2003 წელთან შედარებით 108440 ლარით მეტია. მხოლოდ საგადასახადო შემოსავლები კი, წინა წელთან შედარებით 156200 ლარით მეტია, ე.ი. 1111000,0 ლარით არის განსაზღვრული, ანუ 16,2%-ის დონეზეა, რაც 2003 წლის მოსალოდნელ პარამეტრს (15,8%) მხოლოდ 0,4 პროცენტული პუნქტით აღემატება. ასეთი ზრდა წინა წლებშიც იგეგმებოდა. ასეთი მაჩვენებლების დაგეგმვა საგადასახადო შემოსავლების კუთხით არ ასახავს საგადასახადო ადმინისტრირების რაიმე სერიოზულ შედეგებს. თანაც, ასეთი შედეგი ეკონომიკური ზრდისა და ინფლაციის ტემპის ხარჯზე ისედაც იქნება მიღწეული. მსგავსი სიტუაციაა საბაჟო გადასახადისა და დღგ-ს ნაწილში. საბაჟო გადასახადის კუთხით 2004 წლის ბიუჯეტის პროექტში 76 000 ლარით არის განსაზღვრული, წლევანდელთან შედარებით 7 800 ლარით მეტი. დამატებული ღირებულების გადასახადი კი, 65 000 ლარით მეტია, ანუ იგეგმება 523300,0 ლარი. საშემოსავლო გადასახადი წინა წლის მაჩვენებელთან შედარებით 1900 ლარით ნაკლებია (22700,0 ლარი), მოგების გადასახადი კი, 800 ლარით ნაკლები (13600,0 ლარი).

არასაგადასახადო შემოსავლების კუთხით, დაგეგმილია 204800,0 ლარის მობილიზება, რაც 16540 ლარით აღემატება 2003 წლის მაჩვენებელს. აღსანიშნავია არასაგადასახადო შემოსავლების მხრივ ბიუჯეტში პრივატიზებიდან შემოსასვლელი თანხების დაგეგმვა. 2003 წლის ბიუჯეტში 41,5 მლნ ლარი უნდა შემოსულიყო. ასეთი გეგმა დარჩენილი საქართველოს პრივატიზებით თუ შესრულდებოდა. სხვათა შორის, სავალუტო ფონდი ბიუჯეტის გეგმის კორექტირებას პირველ რიგში სწორედ ამ კუთხით ითხოვდა, რაც არ მოხდა. 41,5 მლნ-დან დაახლოებით 20 მლნ ენერგეტიკის ობიექტების პრივატიზებიდან უნდა შესულიყო (საუბარი იყო ხუთი მცირე ჰესის პრივატიზებაზე), რაც, საბოლოოდ, დაიბლოკა. დარჩენილი მილიონების ბიუჯეტში მობილიზებას, ალბათ, საფრთხე არ ელოდება. საერთოდ, პრივატიზებიდან შემოსასვლელი თანხების დაგეგმვის საკითხი უნდა გადაიხედოს, რადგან პრივატიზება ამოწურვადი პროცესია.

ოქტომბრის ბოლოს საქართველოს ეწვია სავალუტო ფონდის მისია პაოლო ნეოჰაუზის ხელმძღვანელობით. მისიის დანიშნულება 2003 წლის ბიუჯეტის ცხრა თვის შედეგების, 2004 წლის ბიუჯეტის პროექტის საპროგნოზო მაჩვენებლების და სავალუტო ფონდის რეკომენდაციათა შესრულების საკითხების “რევიზია” იყო. ბიუჯეტის ფისკალურ ნაწილში არსებული გარღვევა ფონდის მისიის უკმაყოფილების მიზეზი ნამდვილად იქნებოდა.

სავალუტო ფონდის რეკომენდაციები (გადასახადების გამარტივებისა და შემოსავლების მობილიზების 2003 წლის პაკეტი; 2004 წლის ბიუჯეტის პოროექტის შედგენა; კონტრაბანდის მასშტაბების შემცირება; ხაზინის რეფორმის დასრულება; მოხმარებული ელექტროენერგიის საფასურის ამოღების მაჩვენებლის გაზრდა; სახაზინო ვალდებულებების გამოშვების გამჭვირვალე კალენდრის შედგენა; ვაჭრობის ლიბერალიზაციის პროგრამის მომზადება; საერთაშორისო აუდიტის შესვლა “საქართველოს რკინიგზაში”, “ფოთის პორტსა” და “მადნეულში”; სრულყოფილი ინფორმაციის მომზადება პარიზის კლუბის წევრი კრედიტორების მიმართ არსებული დავალიანებების შესახებ ქვეყნის მთავრობას უნდა შეესრულებინა. მათი დიდი ნაწილი ნაწილობრივ, ან საერთოდ არ არის შესრულებული.

ბიუჯეტის შესრულება რომ ამ ქვეყანაში პრობლემად არის ქცეული, ამაზე დიდ და მნიშვნელოვან პრობლემად სახელმწიფო მინისტრს, ავთო ჯორბენაძეს არაფერი მიაჩნია: “- ყველაფერი საბოლოო ჯამში იმ გარემოს უკავშირდება, რომელიც სახელმწიფოშია შექმნილი და მათ შორის იმ მაღალკორუფციულ გარემოში, რომლის დამარცხების გარეშე ქვეყნის წინსვლა შეუძლებელია. გარდა ამისა, ეფექტური მმართველობა არის უმთავრესი ამოცანა, რომელსაც სახელმწიფომ უნდა მიაღწიოს”, – აღნიშნავს იგი და არჩევნებში სახელისუფლებო ბლოკის წარუმატებლობის შემთხვევაში აპოკალიფსს ვარაუდობს, – “ეს თემა არჩევნების წინაც განსაკუთრებით დამაფიქრებელი გახლავთ, რადგან, თუ ხალხი არჩევნებში სწორ გადაწყვეტილებას არ მიიღებს, ჩვენი მდგომარეობა შემდგომში ძალიან გართულდება. ქმედითუუნარო პარლამენტი, აღმასრულებელ ხელისუფლებასა და პარლამენტს შორის მუდმივი დავა, საბოლოო ჯამში, იმ პრობლემებს წარმოადგენს, რომელიც ქვეყნის განვითარებას და წინსვლას უშლის ხელს.”

“2004 წლის ბიუჯეტზე შეჩერება და ფონდის რეკომენდაციათა შესრულება სავალუტო ფონდის პროგრამის მომავალი წლის გაზაფხულზე აღდგენის საწინდარია”, – აცხადებს სახელმწიფო მინისტრის მოადგილე, გიორგი ისაკაძე. თუ საქართველოს მთავრობამ შესძლო სავალუტო ფონდის წინაშე “თავის მოწონება”, შესაძლოა წლის ბოლომდე ფონდმა პროგრამა აღადგინოს. ასეთ შემთხვევაში, 2002 წლის ბიუჯეტის პროექტში გათვალისწინებულ ფინანსურ დახმარებას საქართველო 2004 წლის აპრილისათვის მიიღებს.

რა უნდა გაკეთდეს, რომ 2004 წლის ბიუჯეტის პროექტმა მაქსიმალურად მისაღები სახე მიიღოს როგორც მთავრობისათვის, ისე საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებისათვის და რაც მთავარია საზოგადოებისათვის?

ნათია თურნავა – ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის მინისტრის პირველი მოადგილე: საჭიროა რეზერვი არსებული ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილში მაქსიმალურად ავსახოთ. რა თქმა უნდა, რეალობას არ უნდა გავცდეთ, სხვა მიდგომას არც ფონდი დაუჭერს მხარს, ამასთანავე, შემოსავლების ადმინისტრირების გაუმჯობესების დასაბუთებული შესაძლებლობებით უნდა ვიხელმძღვანელოთ. ასევე აუცილებელია ხარჯვითი ნაწილის ოპტიმიზაცია, მხოლოდ არა შემდგომი შემცირება, რადგან ბიუჯეტის პროექტი ისედაც ამცირებს 34 მლნ ლარამდე სამინისტროების და უწყებების ხარჯების მოცულობას, მაგრამ სავსებით შესაძლებელია და აუცილებელიცაა ეს ძალზე შეზღუდული რესურსიც კი უფრო აქცენტირებულად, უფრო გააზრებულად განაწილდეს, რათა 2004 წლისათვის ბიუჯეტის და მთავრობის პრიორიტეტები რეალურად ჩანდეს. არ შეიძლება 2004 წლის ბიუჯეტის პრიორიტეტი იყოს მხოლოდ და მხოლოდ მისი შესრულება ან კიდევ საგარეო და საშინაო ვალის მომსახურება. ეს არ არის პრიორიტეტი, ეს არის კანონით აღიარებული ვალდებულება. პრიორიტეტი კი, შეიძლება იყოს ქვეყნის განვითარების კონკრეტულ ეტაპზე ეკონომიკური განვითარების არსებული დონის პირობებში ხელისუფლების წინაშე მდგარი კონკრეტული ამოცანების გადაწყვეტის ფინანსური უზრუნველყოფა. ასეთი მიდგომა, როგორი შეზღუდული ბიუჯეტიც არ უნდა გვქონდეს, საზოგადოებისათვის ყოველთვის უფრო გასაგები იქნება, ვიდრე იმის თქმა, რომ ყველა ადრე დანაპირებ სიკეთეზე ვამბობთ უარს, ყოვლად უთავმოყვარეო გეგმას ვაკანონებთ, მაგრამ, სამაგიეროდ, პირველად შევასრულებთ ბიუჯეტს 100%-ით.

ქალბატონო ნათია, თქვენი აზრით, როგორი შეიძლება იყოს ბიუჯეტის პრიორიტეტები, თუ გათვალისწინებული იქნება ინდიკატური გეგმა, სიღარიბის დაძლევის პროგრამა და ზოგადად შექმნილი სიტუაცია?
პირველ რიგში, იგი უნდა უზრუნველყოფდეს სოციალური გარანტიების მინიმალურ დონეს მაინც. გარკვეული მიმართულებით წინსვლა ამ ბიუჯეტშიც არის დაგეგმილი, მაგრამ ვერ იგეგმება მინიმალური ხელფასის ზრდა, ხოლო სპეცსახსრების ბიუჯეტში გადმოტანა საბიუჯეტო ორგანიზაციებს მინიმალური პრემირების რესურსაც დაუკარგავს. შედეგად, შრომის ანაზღაურების დონე საბიუჯეტო სექტორში, უკეთეს შემთხვევაში, ძველ ნიშნულზე დარჩება.

ასეთ სიტუაციაში ძველი დავალიანებები დარჩება და ამას ახლიც დაემატება.
მართალია, სახელმწიფო ვერ იკისრებს ყველა ადრე აღებული ვალდებულებების ან დაპირების რეალიზაციას. ეს პროცესი დაიწყება, თუნდაც არა პირველი იანვრიდან, არამედ შემდგომში, სავალუტო ფონდის პროგრამის აღდგენის და ადმინისტრირების გაუმჯობესების კვალობაზე. ამასთანავე, პრიორიტეტი, რომელიც ბიუჯეტში უნდა აისახოს, ეს არის რეფორმების ხელშეწყობა. მომავალი წლის ბიუჯეტი მკაფიო მიმართებაში უნდა იყოს ანტიკორუფციულ რეფორმასთან, აღმასრულებელი ხელისუფლების და საჯარო სამსახურის რეფორმასთან, საპენსიო სისტემის გარდაქმნასთან, ნატოს სტანდარტებთან მიახლოების პროცესებთან, საბაჟო სამსახურის რეფორმასთან და ა.შ. საკამათო არ არის, რომ ყველა ეს მიმართულება ვერ აისახება წელს, თუმცა, ზოგი მიმართულებით პირველი ნაბიჯების გადადგმაა საჭირო, ზოგიერთის – უფრო სრულად მოცვა, ზოგიერთზე კი – ამ ეტაპზე უარის თქმა. ბიუჯეტი ორიენტირებული უნდა იყოს რეფორმებზე, სხვა შემთხვევაში, იგი სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის პროცესის სტაგნაციას ასახავს. 2004 წელი დაჩქარებული ეკონომკური განვითარების წლად არის ნავარაუდევი და ბიუჯეტიც ეკონომიკური ზრდის დაჩქარებას უნდა უწყობდეს ხელს.

საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ 2004 წლის ბიუჯეტი ფინანსთა სამინისტროს მიერ საკმაოდ “რბილად” დაიგეგმა და, ალბათ, ეს გასაკვირიც არ უნდა იყოს, რადგან მის შესრულებაზე პასუხისმგებლობა სწორედ ამ უწყებას აკისრია. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, ფინანსთა სამინისტრო გეგმავს ისე, რომ შესრულება დიდი ძალისხმევის გარეშე არ გაუჭირდეს.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის უფრო მაღალჩინოსნები საქართველოში ნოემბრის თვეში ჩამოვლენ. რას ეტყვის ჩვენი მთავრობა მას და რას გვეტყვიან ისინი, ამაზე დიდად არის დამოკიდებული არა მხოლოდ ხელისუფლების ბედი, არამედ თითოეული ჩვენთაგანის ხვალინდელი დღეც.

შეგახსენებთ, რომ ჩვენი ჟურნალი ჯერ კიდევ 2002 წლის #11-ში 2003 წლის ბიუჯეტზე წერდა: “2003 წლის ბიუჯეტში ჩვენი გათვლებით, 22 მლნ აბსოლუტურად ზედმეტია, ამ ციფრების ჯამი, 140-160 მლნ. წარმოადგენს იმ მომავალ დეფიციტს, რომელიც 2003 წელს იქნება”. და დასასრულს: “თუ ეკონომიკაში რადიკალური ძვრები არ მოხდა, არ შეიცვალა ბიზნეს-გარემო, ბიუჯეტს საგარეო ვალი შეჭამს და, შესაძლოა, ხვალ ის პენსია და ხელფასი, თუნდაც დაგვიანებითაც კი ვერ დარიგდეს, რომ აღარაფერი ვთქვათ ეკონომიკის განვითარებაზე. 2003 წლის ბიუჯეტი – ეს არის საგანგაშო სიმპტომი იმისა, თუ რა შეიძლება მოხდეს 2004 წელს. რომ შეგვეძლოს პირობითი ბიუჯეტის შედგენა, და ეს არ არის ძნელი, ვნახავდით, რომ იგი კატასტროფის ბიუჯეტი იქნებოდა”. (ჟურნალი “მაკრო მიკრო ეკონომიკა” #2, გვ.16).