სავალუტო კრიზისის თავიდან აცილების შესაძლებლობები განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში

სამსონ ფხაკაძე
ამა თუ იმ ქვეყნის სავალუტო ბაზარზე ხშირად ხდებოდა და ხდება არსებული კონიუნქტურის გაუარესება, რაც შეიძლება აიხსნებოდეს მთელი რიგი ფუნდამენტური თუ არაფუნდამენტური ფაქტორებით. თუმცა სიტუაციის გაუარესება ხშირ შემთხვევაში როდი ნიშნავს სავალუტო კრიზისს. აღნიშნულის მიუხედავად, ხშირად მაინც ძნელდება ზღვრის გავლება სავალუტო ბაზარზე სიტუაციის გაუარესებასა და რეალურად სავალუტო კრიზისს შორის.
გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში სავალუტო კრიზისზე (currency crash) მაშინ საუბრობენ, როდესაც ადგილი აქვს ეროვნული ვალუტის არანაკლებ 25%-იან ნომინალურ დევალვაციას. მაგრამ თუ სავალუტო კრიზისის ერთადერთ რაოდენობრივ ინდიკატორად მივიჩნევთ ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის შეცვლას, მაშინ გაუთვალისწინებელი დარჩება მრავალრიცხოვანი სიტუაციები, როდესაც ვალუტის გაცვლითი კურსი განიცდიდა მნიშვნელოვან დევალვაციურ ზეწოლას, მაგრამ ცენტრალურმა ბანკმა შეძლო კურსის სტაბილურობის შენარჩუნება სავალუტო რეზერვების არსებითი შეკვეცის ან საპროცენტო განაკვეთის იმ დონემდე მომატების ხარჯზე, რომელიც აზარალებს ეკონომიკის რეალურ სექტორს.
შეიძლება, “სავალუტო კრიზისი განისაზღვროს, როგორც იმგვარი სიტუაცია, როდესაც სპეკულაციური იერიში ვალუტის გაცვლით კურსზე იწვევს კურსის მკვეთრ დაცემას, ან აიძულებს ცენტრალურ ბანკს, ამოწუროს ოქროსა და სავალუტო რეზერვები, ან კიდევ – მკვეთრად გაზარდოს სარგებლის განაკვეთები ეროვნული ვალუტის კურსის მხარდასაჭერად.
კრიზისების უფრო ზუსტად გამოყოფის მიზნით, ზოგიერთმა მკვლევარმა1 მიზანშეწონილად მიიჩნია “კრიზისულობის ინდექსთა აგება. ნაშრომში გამოთვლილია “სპეკულაციური ზეწოლის ინდექსი, როგორც გერმანიის (საბაზო ქვეყნის) გაცვლითი კურსის ინდექსთა, ოფიციალური რეზერვებისა და საპროცენტო განაკვეთების სპრედის აწონილი საშუალო სიდიდე. ის გამოიყენება განვითარებული ქვეყნების სავალუტო კურსების გამოკვლევისთვის. ასეთ შემთხვევაში კრიზისები განისაზღვრება, როგორც მითითებული ინდექსის ექსტრემალური მნიშვნელობები. ანალოგიური “სპეკულაციური საბაზრო ზეწოლის ინდექსი აგებულ იქნა სსფ-ში (1999). ინდექსი გამოთვლილია, როგორც ოფიციალური რეზერვებისა და გაცვლითი კურსის ყოველთვიურ ცვლილებათა ინდექსების შეწონილი საშუალო სიდიდე – ინდექსის დადგენისას საპროცენტო განაკვეთები არაა გათვალისწინებული, რადგან სსფ-ს ექსპერტებმა ვერ შეძლეს ურთიერთშედარებადი, ბაზრების საფუძველზე განსაზღვრებადი საპროცენტო განაკვეთების შერჩევა ყველა განსახილველი ქვეყნისთვის (მთელი საკვლევი დროითი პერიოდის განმავლობაში). ინდექსის აგებისას ორივე ამოსავალი მაჩვენებელი (რეზერვებისა და გაცვლითი კურსის ცვლილების ინდექსები) აღებულ იქნა გრძელვადიანი ტრენდის გარეშე. წონები იმგვარად იყო შერჩეული, რომ ამონაკრების მთელს მოცულობაში ინდექსის ცვლილებები (რომლებიც განპირობებული იყო თითოეული მაჩვენებლის ცვლილებით) ერთნაირი ყოფილიყო. კრიზისებად მიჩნეულ იქნა სიტუაციები, როდესაც ინდექსის მნიშვნელობა აჭარბებდა გარკვეულ ზღვრულ დონეს. ემპირიულ კვლევათა საფუძველზე ზღვრული დონე იმგვარად იყო შერჩეული, რომ (ამოსავალი მაჩვენებელთა ნორმალური განაწილების ჰიპოთეტური პირობის დაცვისას) ინდექსის მნიშვნელობას შემთხვევათა 5%-ში გადაეჭარბებინა ამ დონისთვის.
“სავალუტო კრიზისის ზემომოყვანილი დეფინიციები საშუალებას იძლევა, საკვლევი მოვლენა საკმარისად ზუსტად განისაზღვროს. ამასთან, მათი “ოპერაციულობა, რომლის წყალობით შესაძლებელია მოვლენის მკაფიო რაოდენობრივი შეფასება, მათივე მთავარ ნაკლად გვევლინება მაშინ, როდესაც გვსურს ამ მოვლენის თვისებრივი ასპექტის შესწავლა. მაგალითად, სრულიად გაუთვალისწინებელი რჩება საკითხები, რომლებიც უკავშირდება ვალუტის კონვერტირებადობის დონის ცვლილებას. ამ ხარვეზების გადასალახავად შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ სავალუტო კრიზისის შემდეგნაირი განსაზღვრა, რომელიც მოიცავს შესასწავლი მოვლენის ყველა ასპექტს – ფართო გაგებით, სავალუტო კრიზისად ითვლება ისეთი სიტუაცია, როდესაც ბაზარზე არსებული მყარი შეუსაბამობა უცხოურ ვალუტაზე მოთხოვნასა და მის მიწოდებას შორის აიძულებს ცენტრალურ ბანკს:. უარი თქვას ადრე ნაკისრებ (ექსპლიციტურ და იმპლიციტურ) ვალდებულებებზე, გაცვლითი კურსის დინამიკასთან დაკავშირებით; 2. ამოწუროს ოქროს-სავალუტო რეზერვები ან მოიზიდოს სავალუტო კრედიტები უცხოურ ვალუტაზე მზარდი მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად; 3. გამოიყენოს ფულად-საკრედიტო, საბიუჯეტო-საგადასახადო ან სავაჭრო პოლიტიკის ღონისძიებები, რომლებიც ნეგატიურ ზეგავლენას ახდენენ ეკონომიკაზე; 4. შეზღუდოს ეროვნული ვალუტის კონვერტირებადობა.
ზოგადად, სავალუტო კრიზისების ძირითადი გამომწვევი მიზეზებია: არასწორი მაკროეკონომიკური პოლიტიკა, სუსტი სავალუტო-ფინანსური სტრუქტურა, გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესება, პოლიტიკური არასტაბილურობა. კრიზისის განვითარების უშუალო მიზეზი ხშირად სრულიად თვალსაჩინოა. ამგვარ ვითარებაში მკვლევრის ამოცანაა, რაოდენობრივად განსაზღვროს მითითებული მიზეზის ზემოქმედების ხარისხი და მოახდინოს ამ ზემოქმედების მოდელირება. მაგრამ ხშირად ძნელია, ცალსახად განისაზღვროს ერთი ცალკე აღებული ფაქტორი (ან ფაქტორთა ჯგუფიც კი), რომელიც პასუხისმგებელია კრიზისის ფორმირებაზე. უფრო მეტიც: მსოფლიო ეკონომიკისა და ფინანსური ბაზრის განვითარებასთან, გლობალიზაციის პროცესთა გაღრმავებასთან, კაპიტალის მობილურობის ზრდასთან ერთად თავს იჩენენ ახალი, ადრე არარსებული ფაქტორები, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიონ სავალუტო ბაზარზე სიტუაციის დესტაბილიზაცია. შესაბამისად, იხვეწება სავალუტო კრიზისთა ანალიზის თეორიული მეთოდებიც. ამიტომ სავალუტო-ფინანსურ კრიზისთა თეორია წარმოადგენს თანამედროვე ეკონომიკური თეორიის ერთ-ერთ ყველაზე დინამიურად განვითარებად სფეროს.
სავალუტო კრიზისების საყოველთაოდ აღიარებული მოდელებისა და ანალიზის მეთოდების საფუძვლები გადმოცემულია ნაშრომში (იცჰენგრეენ. 1996)2, რომელშიც პირველად იქნა გამოყენებული ტერმინები “პირველი თაობის მოდელი – და “მეორე თაობის მოდელი.
სავალუტო კრიზისს საბოლოო ანგარიშში იწვევს სახელმწიფო ეკონომიკურ პოლიტიკათა ურთიერთშეუსაბამობა, რის გამოც შეუძლებელი ხდება ფიქსირებული კურსის შენარჩუნება გრძელვადიან პერსპექტივაში. ამ გაგებით, კრიზისის პირველადი მიზეზია ფუნდამენტური ეკონომიკური ფაქტორები, მაგრამ როდესაც კრიზისი გადადის მწვავე ფაზაში, დამკვირვებელს სრულიად სხვა სურათი წარმოუდგება. იმ ქვეყნის მთავრობას, რომელშიც დაიწყო სავალუტო კრიზისი, შეიძლება მიაჩნდეს, რომ ის მზად იყო, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში შეენარჩუნებინა ფიქსირებული კურსი. მთავრობა მართლაც ასე მოიქცეოდა, მაგრამ ის იძულებული გახდა, ჩაეტარებინა დევალვაცია, რადგან ფიქსირებული კურსის შესანარჩუნებლად საჭირო ხარჯები ძალზე გაიზარდა. 1990-იან წლებში სავალუტო კრიზისები განვითარებულ, აგრეთვე – გარდამავალი და განვითარებადი საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, ჩვეულებრივ, აზარალებდა ერთდროულად რამდენიმე ვალუტას. 1992-1993 წლებში კრიზისების სერიამ დააზარალა ქვეყნების ვალუტები ევროპაში. 1995-1996 წლებში სავალუტო-საფინანსო კრიზისი თავს დაატყდა აღმოსავლეთ აზიას, 1997 წლიდან რუსეთში დაიწყო ამგვარივე კრიზისი, რომელიც თავდაპირველად მიჩნეულ იქნა ფინანსური ბაზრების რეაქციად აზიის მოვლენებზე, შემდეგ კი მან ამ მოვლენებთან უშუალო კავშირი დაკარგა, დამოუკიდებლად განვითარდა და გამოიწვია (1998-1999წწ.) რუსული რუბლის მკვეთრი დევალვაცია და დსთ-ს სხვა ქვეყნების ვალუტათა კურსების მნიშვნელოვანი დაცემა. 1999წ. კრიზისულმა მოვლენებმა განაპირობა ბრაზილიური რეალის დევალვაცია. 1997-1999 წლებში მრავალი ქვეყნის ვალუტებს, მათ შორის ჩინურ იუანს, დაემუქრა დევალვაციის საფრთხე.
ერთ-ერთი საშუალება, რომელიც პრაქტიკულად აღკვეთს კრიზისთა შესაძლებლობას, არის მიბრუნება 1960-იანი წლების დასაწყისში არსებული სიტუაციისადმი, როდესაც კაპიტალის მოძრაობის ხისტი სისტემები წინ ეღობებოდა “ცხელი ფულის უზარმაზარი მასების თავისუფალ გადაადგილებას, რაც ამჟამად სავალუტო კრიზისთა ძირითადი მამოძრავებელი ძალაა.
მეორე შესაძლებლობა, რომლის მეშვეობითაც ქვეყანას შეუძლია თავისი ვალუტის დაცვა კრიზისებისაგან, არის, ჯერ ერთი, მართებული ეკონომიკური პოლიტიკა, რომელიც გამორიცხავს სერიოზულ “უთანხმოებათა წარმოშობას გაცვლით კურსსა და ფუნდამენტურ ეკონომიკურ მაჩვენებლებს შორის და, გარდა ამისა, განხორციელებული პოლიტიკისადმი ეკონომიკურ აგენტთა ნდობის უზრუნველყოფა. 1990-იანი წლების ბოლოს ფინანსურ-ეკონომიკური სტაბილურობის ერთ-ერთ ძირითად პირობად (რამაც ასახვა პოვა სავალუტო კრიზისთა მოდელებში) იქცა არა, უბრალოდ, მიმდინარე სტაბილურობის უზრუნველყოფა, არამედ – იმის იმედიც, რომ სამომავლოდ სიტუაცია არ გაუარესდებოდა.
მესამე შესაძლებლობა – ესაა ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის სფეროში ყოველგვარ ვალდებულებებზე უარის თქმა და ვალუტის გაშვება “თავისუფალ ცურვაში. რა თქმა უნდა, ამ დროს გაცვლითი კურსი შეიძლება მერყეობდეს მეტად ფართო (თეორიულად – შეუზღუდავი) ამპლიტუდით, მაგრამ ეს უკვე “სავალუტო კრიზისი კი აღარ იქნება, არამედ, უბრალოდ, საბაზრო კოტირებათა ცვლილება. მაგალითად, ერთიანი ევროპული ვალუტის – ევროს – კურსი 1999 წლის დასაწყისიდან (ვალუტის შემოღების მომენტი) 2000 წლის შუა ხანებამდე შემცირდა 1,1-ის დონიდან არანაკლებ 0,90 დოლ./ევრომდე, ანუ, დაახლოებით, 25%-ით, შემდეგ კი 50%-მდე გაიზარდა, მაგრამ არ მომხდარა სავალუტო კრიზისი, რადგან ევროპის ცენტრალურ ბანკს არ უკისრია არავითარი ვალდებულებები ევროს კურსის დინამიკასთან დაკავშირებით. ცხადია, რომ ამგვარად არ განვითარდება მოვლენები განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში.
მეოთხე შესაძლებლობაა დამოუკიდებელ ფულად-საკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკაზე უარის თქმა და “სავალუტო საბჭოს რეჟიმის შემოღება, ან, საერთოდ, ეროვნული ვალუტის გამოყენებაზე უარის თქმა და სხვა ქვეყნის ვალუტის გამოყენება გადახდის კანონიერი საშუალების სახით, ან – სავალუტო კავშირში გაერთიანება3. ამასთან, ეს ღონისძიებები მთლიანად კი არ გამორიცხავს კრიზისის შესაძლებლობას, არამედ – მხოლოდ ამცირებს მის ალბათობას. მართლაც, ვალუტას, რომელიც გამოიყენება საბაზო ვალუტის სახით “სავალუტო საბჭოს შემოღებისას, ან რომელიც მიიჩნევა გადახდის კანონიერ საშუალებად ეროვნული ვალუტის სანაცვლოდ, შეიძლება აგრეთვე დაემუქროს კრიზისის საფრთხე. სავალუტო კრიზისის წარმოშობის შესაძლებლობა სრულად აღიკვეთება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეროვნული ვალუტები საერთოდ გაუქმდება და ყველა ქვეყანა გამოიყენებს ერთიან მსოფლიო ვალუტას, რაც, ბუნებრივია, ნაკლებად სავარაუდოა, მით უმეტეს, უახლოეს მომავალში.