მშვიდობით ტრადიციულო ბირჟებო!!!

მაომზადა ნინო არველაძემ

კაპიტალური ბაზრის გაფართოებას გლობალური პირველობისთვის ბრძოლა მოჰყვა მოვაჭრეებს ტარიფებისთვის წინააღმდეგობის გაწევა საკუთარი იღბლის გამოცდის მიზნითაც არ ძალუძთ. ამ ომში მათ საკუთარ ფასებს სთავაზობენ, საკუთარი ფასები აქვს ჩიკაგოს დერივატივების გაცვლით კურსსა და აშშ-ის ფიუჩერსების ბირჟას (US Futures Exchange), რომელიც Windy City-ში დაფუძვნდა და “ორმაგი” კონტრაქტი შეიმუშავა. ეს კონტრაქტი სპეკულიანტებს საშუალებას აძლევს ნაკლებად გარისკონ, თუ InternationalExchange-ი ჩიკაგოს ვაჭრობის სამინისტროს გაურიგდება.

ჩიკაგოში ეს ორმხრივი სროლა მსხვილი გარიგებების ჩამოყალიბების ფორმაა. აპრილში ნიუ-იორკის სააქციო ბაზარმა Eurenext-თან შერწყმა დაასრულა. Eurenext-ი პარიზის, ამსტერდამის, ბრიუსელისა და ლისაბონის ბირჟების კავშირის ჩამოყალიბებულია. გერმანიის “დოიჩ-ბირჟა”-ს დიდი სურვილი ჰქონდა (Deutsche Borse) Eurenext-ი შეეერთებინა, მაგრამ საბოლოოდ თავი იმით დაიმშვიდა, რომ ISE (Aმერიცან ოპტიონს მარკეტ) 2.8 მლრდ დოლარად შეიძინა და ამდენად კრახით დასრულდა მცდელობა კონკურენცია გაეწია ლონდონის სააქციო ბირჟისთვის, NAZDAQ-ი ამჯერად ატლანტის ორივე მხრიდან უთვალთვალებს სხვა ბირჟებს.
ბირჟები დიდი ხანია მზარდი და დიდი ბიზნესი გახდა, ეს კი კაპიტალური ბაზრის ზრდაზე აისახება. სახელდობრ 1993-2004 წლებში გლობალურ მშპ-სთან მიმართებაში ორჯერ გაიზარდა – იუწყება საკონსულტაციო ფირმა. სააქციო, დერივატივების და ფასიანი ქაღალდების ბაზრები იზრდება, ინვესტორები ფულს ვაჭრობის უნარის მქონე პროდუქციაში ცვლიან.
უფრო მეტიც, იაფფასიანი ელექტრონული ბაზრები ტრადიციულ ღია ბაზრებზე შემოდიან. მძიმედ სავაჭროHedge ფონდები აქტიურდებიან. გასულ წელს წილების ღირებულება მთელ მსოფლიოში 28%-ით გაიზარდა და 69.8 ტრილიონი დოლარი შეადგინა. უპრეცენდენტო კონკურენციის ფონზე ბევრი ბირჟა ფრთხილად მოქმედებს და შეცდომებს ერიდება. სიმართლე კი ის არის, რომ ბირჟებზე ფასები შთანმთქმელმა სპეკულაციებმა გაზარდა. მაგრამ ბირჟები მარეგულირებლებისა და კლიენტების ზეწოლასაც განიცდიან. ატლანტიკის ორივე მხარის წესები – ამერიკელი მარეგულირებლები და ევროპის კავშირის დირექტივები – აუცილებლად მოითხოვეს მოვაჭრეებისგან მარშრუტი მათი შეთანხმებით შეადგინონ და ბაზარს საუკეთესო ფასები შესთავაზონ (ან საუკეთესო კომბინაციები). მარეგულირებლები ტრანფარაბელურობის გაუმჯობესებისკენაც ისწრაფვიან.
ახალი ურთიერთობა
კლიენტებისგან მომავალი ზეწოლა ტრანსფორმაციის დეკადის პასუხია. ბირჟები რიგ-რიგობით ირგებენ მოგებისა და საზოგადოებრივი სავაჭრო ობიექტების სტატუსს. ამის გამო ძველი მიდგომა ბაზრის, მათი მომხმარებლებისა და მომხმარებლების კლიენტების მიმართ წაიშალა, ამტკიცებენ ფინანსური ბაზრის ექსპერტები.
როდესაც ბირჟები ბროკერების სამოქმედო ობიექტი იყო, ისინი მხოლოდ მცირე წინსვლით კმაყოფილდებოდნენ და ინოვაცია პრიორიტეტად არ მიიჩნეოდა. ახლა ისინი ემსახურებიან მეწილეებს, რომლებსაც შემოსავლების მაქსიმალიზაცია სურთ. ეს ვაჭრობის გამარტივებას, ახალი პროდუქტების განვითარებას და მათ ფართოდ გაყიდვას ნიშნავს. ბევრი ბროკერის მფლობელობაში კვლავ არის ბირჟის წილები, რაც კონკურენტულ გარემოს ქმნის, ამიტომ ახალი ტექნოლოგიებიდან და ინოვაციური პროდუქტებიდან ყველა მათგანი დაბალ მოგებას იღებს.
მაგრამ მაინც არსებობს ნიშანი, რომ ზოგჯერ ბროკერები ბირჟებს მეტოქეებად მიიჩნევენ – ისინი აფართოებენ საკუთარ ინვესტიციებს სხვადასხვა ახალ ბაზრებზე, რაც მოგების კლების ტოლფასია. შვიდი წლის წინ დაარსებულიInternationalExchange-ი უოლ სტრიტის გავლენიანი ფირმების მხარდაჭერის ობიექტი იყო, მათ შორის, Goldman Sachs და MorganStanley. კანზას-სითიში დაარსებულმა ერთი წლის ელექტრონულმა ბაზარმა ინვესტიციები “ლემან ბრაზარსიდან”, “მერილ ლინჩიდან”, “მორგან სტენლიდან” და “ქრედიტ სუისიდან” მიიზიდა და მსხვილ მეტოქეებს აიძულა ზოგიერთი კლიენტისთვის ფასები შეემცირებინათ.
კიდევ ერთი გზა, რომლის საშუალებითაც ბანკები და ბროკერები დიდ ცვლილებებს გვერდს უვლიან “ინტერნალიზაციაა”, ანუ ერთმანეთთან პირდაპირი კონტაქტი. ახლა ლიკვიდურობის მრავალი “ბნელი გაერთიანებები” არსებობს, რომელშიც ბანკები და ინსტიტუციური ინვესტორები ანონიმურად ვაჭრობენ მსხვილ წილებზე. კომპიუტერული ტექნოლოგიების საშუალებით ბევრი მათგანის “გამოჭერა” შესაძლებელია, მათი აღმოჩენის შემთხვევაში კი განგაშის სიგნალი ორივე მხარეს ესმის. მაგალითად, გასულ თვეში “ქრედიტ სუისმა” და ბროკერმა “ინსტინეტმა” ხელი მოაწერეს ორმხრივი ხელმისაწვდომობის შესახებ შეთანხმებას, მათი “ბნელი გაერთიანების” შესახებ იაპონიაში. დადგენილია, რომ მსოფლიოში აქციათა ვაჭრობის 10-15% “შავად” მიმდინარეობს – “ბაზარზე ლიკვიდურობა აღარ არსებობს, ის ახლა სავაჭრო დაფებზეა.”
ევროპული ოცნება
ამერიკაში ალტერნატიულ სავაჭრო ქსელებს იყენებენ, რომელთა მეშვეობითაც სავაჭრო ფასების დაწევა შესაძლებელი ხდება. “გოლდმან საჩის” ანალიტიკოსი ამერიკის ბირჟებზე ტრანსაქციის გადასახადის წლიურად 2.4%-იან კლებას მოელის მომდევნო 5 წლის განმავლობაში. ევროპაში კი საწინააღმდეგო ვითარებაა. ეროვნულ ბირჟებს საკუთარ ბაზრებზე ჯერ კიდევ თითქმის მონოპოლიური სტატუსი აქვთ. რის შედეგად ფასები მაღალია და თანაც იმდენად, რომ ამერიკის ბირჟებს დაახლოებით 10-ჯერ აღემატება.
ალბათ, მდგომარეობა უნდა შეიცვალოს. კიდევ ერთი რამ – NYSE Euronext-მა პირობა დადო, რომ ფასებს შეაჯანჯღარებს. გამოკვლევებმა ცხადყო, რომ NYSE-ის ბითუმად მოვაჭრე ინვესტორებისთვის ყველაზე დაბალი ფასები აქვს. თუ ის მოახერხებს Euronext-ზე გავლენის მოხდენას, მაშინ ფრანკფურტისა და ლონდონს საპასუხო სვლად მხოლოდ ფასების ჩამოჭრა დარჩებათ.
უფრო მეტიც, MIFID დირექტივა ახალ შემომსვლელებს მდგომარეობას გაუუმჯობესებს. პროექტ “თურქოისის” თანახმად, მსხვილი ბანკების ჯგუფის საშუალებით ჩამოყალიბდა პან-ევროპული სავაჭრო პლატფორმა, რომელიც ევროპული აქციების შეკვეთების 50%-ზე მეტს გააკონტროლებს. ზოგიერთი ბირჟა ყოველივე ამას მომხმარებლის ბლეფად მიიჩნევს. მაგრამ “თურქოისმა” ხელი მოაწერა Depository Trust & Clearing Corporations-თან, რომელიც ამერიკის ბირჟის ვაჭრობას ხელმძღვანელობს. წყაროები იუწყება, რომ ის მალე სავაჭრო პლატფორმას საზეიმოდ გახსნის. ის გარიგებას საწარმო “ბოუთთანაც” განიხილავდა. NYSE Euronext-ი იმდენივე მოგებას იღებს გაყიდვების მონაცემებიდან, რამდენსაც აქციებით ვაჭრობაში ევროპაში. “თურქოისის” პროექტის ავტორები ვარაუდობდნენ, რომ ევროპული აქციების ყიდვა-გაყიდვა განახევრდებოდა, რაც ვაჭრობის გაცხოველებისთვის კარგი იქნებოდა. მაგრამ ყველა არ მიიჩნევს, რომ 7 ბანკი მომავალშიც წარმატებით ითანამშრომლებს.
გერმანიისა და ლონდონის ბირჟებმა ფასების შემცირება მხოლოდ სიმბოლურად შეძლეს. პან-ევროპული სააქციო ბირჟის ფუნქციობის დაწყებას მომავალი წლის თებერვალში ელიან. იქ ვაჭრობა მაქსიმუმ 90 ევრო ეღირება. გარიგებას ხელი უკვე 30 ქვეყანამ მოაწერა.
რევოლუციის საპასუხოდ დიდმა ბირჟებმა ელექტრონული ქსელები შეიძინეს, რაც მეტოქეებისთვის გარკვეულწილად საფრთხეს წარმოადგენს, ნიუ-იორკის ბირჟა – Archipelago-თან თანამშრომლობს, NASDAQ-ი -INET-თან. რაც ტექნოლოგიის, ახალი აზროვნების განვითარებას და ახალი კულტურის დანერგვას შეუწყობს ხელს.
მწვავე კონკურენციამ დიდ ბირჟებს ახალი სული შთაბერა, ახლა ისინი ყოველი ტრანსაქციისთვის იბრძვიან.NYSE-ს საიმედო აქციები აქვს, NASDAQ-ს კი – ტექნოლოგიური ფირმები. NASDAQ-ის წილი NYSE-ში აღრიცხული აქციაბისთვის 15%-ზე მეტით გაიზარდა.
ტრანსაქციების ქარხნები
NYSE-ს უფრო ძლიერი და გავლენიანი ბრენდი აქვს, ხოლო NASDAQ-ის უპირატესობა ტექნოლოგიაა.NASDAQ-ის მთავარ აღმასრულებელს სწამს, რომ ბირჟების შემდგომ იერარქიას “არა მხოლოდ საათი გადაწყვეტს, როგორც სხვებს სჯერათ, არამედ ის, თუ რამდენად წარმატებულად ააწყობენ ბირჟები ეფექტური ტრანსაქციების პროცესის მმართავ მექანიზმს. ” ამრიგად, მთელი საიდუმლო უნივერსალურ სისტემაშია, რომელსაც შეუძლია მხარი დაუჭიროს დიდ მოცულობებსა და უსაფრთხოების დივერსიფიკაციას აქციიდან წილამდე.
თქმა ადვილია, გაკეთება კი რთული. NYSE Euronext-ში ზოგიერთს კიდევ სწამს, რომ აქციებს დერივატივებს და სხვა პროდუქტებს გაყიდვების პლატფორმაზე გავლენის მოხდენა შეუძლია. ასეც რომ იყოს, დიდი ბირჟები მსგავს პლატფორმას მომაბეზრებლად მიიჩნევენ, რაც ტექნოლოგიაზე ფასების კლების წყალობით ხდება. OMX-ი მაღალი ხარისხის ტექნოლოგიებს მეზობელ ბაზრებზე აქირავებს და მოგებას იღებს. მონრეალის ბირჟა SOLA-ი სავაჭრო სისტემით აზიის ქვეყნებში წარმატებით ვაჭრობს, იგივე ითქმის ბოსტონის ბირჟაზეც.
ვაჭრობის მოცულობის ზრდასთან ერთად ყველაზე ძლიერი სისტემაც კი უპრეცენდენტოდ უნდა გამოიცადოს. 2007 წლის თებერვალში შეფერხებები იყო ნიუ-იორკისა და სხვა ბირჟებზე, როდესაც გაყიდვების შეკვეთების დაფამDow-ი გადატვირთა და ნათლად აჩვენა, თუ რა ადვილად შეიძლება ვაჭრობის არევდარევა, როდესაც ის კომპიუტერებით იმართება. გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ ბოლო ორ წელიწადში ბროკერების მიერ გაგზავნილი ტექსტური შეტყობინებები ამერიკის ბაზარზე წამში 25 000-დან 300 000-მდე გაიზარდა.
ფიქრის სამსჯავროზე
ბირჟები პირველობისთვის იბრძვიან. მაგრამ გამარჯვებისთვის მხოლოდ სისტემების გაუმჯობესება და შერწყმა საკმარისი არ არის. მათ იციან, რომ მდგომარეობის შენარჩუნება რთული იქნება, ამიტომ ახალი ბაზრებისკენ და პროდუქტებისკენ იღებენ გეზს, ეს განსაკუთრებით აზიას ეხება. ახალ პროდუქტებად კი ფასიანი ქაღალდები და დერივატივებია, რაც მეწილეებს ბედნიერებას ანიჭებს.
აზია ბირჟებს იმით იზიდავს, რომ მისი ბაზარი დღითიდღე იზრდება და მის ტერიტორიაზე სახელმწიფოს კუთვნილებაში მყოფი გიგანტების პრივატიზაციის პროცესი სრულდება. პრივატიზებული ფირმების უმეტესობა კი სახლში დარჩენას ამჯობინებს. რეგიონის სააქციო ბაზარზე ვაჭრობა გასულ წელთან შედარებით 37%-ით გაიზარდა.
ამერიკისა და ევროპის ბირჟები აზიაში გარიგებების წარმოების ძლიერი სურვილით არიან ანთებულნი, მაგრამ ჯერ-ჯერობით ბევრი შემოთავაზება არ აქვთ. ნიუ-იორკის ბირჟა უფრო შორს წავიდა, მან ტოკიოსთან და ინდოეთის ეროვნულ სააქციო ბირჟასთან ალიანსს მოაწერა ხელი. იაპონიის ბირჟა მკვეთრ ცვლილებებს 2009 წლამდე არ გეგმავს. აზიაში გარიგებების უმეტესობა ჯერ მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ მეორე მხარე მეგობარზე ოდნავ მეტად მიიჩნევა. მაგრამ იმედი მაინც არ კვდება და სწამთ, რომ სულ მალე დადგება ის სანატრელი დრო, როდესაც ჩინეთი მისი ბირჟისთვის მეგობრის ძიებას დაიწყებს.
დერივატივების მიმართ ინტერესმა უფრო მატერიალური შედეგი გამოიღო. ნიუ-იორკის სააქციო ბირჟამ ლონდონში დაფუძვნებული LIFFE ფიუჩერსის ბაზარი Euronext-ის შერწყმის საფუძველზე მოიპოვა. მან პაიების ბირჟაც ჩამოაყალიბა, რომელსაც უკვე ამერიკის ბაზრის 11%-ზე მეტი უჭირავს.
NASDAQ-იც გეგმავს პაიების ბირჟის შექმნას, თუ მანამდე არ შეიძინა ერთ-ერთი მათგანი (ის მოლაპარაკებებს ფილადელფიის ბირჟასთან აწარმოებს). ჩიკაგოში მიმდინარე “ბრძოლის” საფუძველზე თამამად შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ დერივატივები გლობალურ ბაზარზე პირველობის მოსაპოვებელი ფრონტია, რომელსაც გვერდს ვერავინ აუქცევს.
ფაქტია, რომ ფიუჩერსები, პაიები და მსგავსი პროდუქტები უფრო და უფრო მიმზიდველი ხდება, ანუ, დერივატივების ბაზარი უფრო გავლენიანი ხდება. ამის მიზეზად კი ბევრი ფაქტის მოყვანაა შესაძლებელი. ზრდა ნამდვილად ეფექტური და წარმატებულია: მაგალითად, 2000-2005 წლებში Chikago Merkantile Exchange-ზე ვაჭრობა წელიწადში საშუალოდ 36.4%-ით გაიზარდა, ხოლო ნიუ-იორკის სააქციო ბირჟაზე კი – 15.5%-ით. Hedge ფონდები დერივატივებს ებმის, რადგან ამის საშუალებით ეკონომიკების სტაგნაციის ან მკვეთრი ზრდის შემთხვევაში ადვილია რისკებისა და ნასესხები ფულის მართვა. აქციებით ვაჭრობა კი თითქმის იძულებით იზრდება ფირმების მიერ.
ანალიტიკოსები ორ მნიშვნელოვან ფაქტორზე მიგვითითებენ: პირველია ღირებულების დეფიციტი. არსებობს მხოლოდ ათეული ან დაახლოებით ამდენი ნებისმიერი ზომის დერივატივების ბირჟა. მეორე ფაქტორი კი ის არის, რომ ბირჟებს საკუთარი პროდუქტები აქვთ და ისინი მყარად უჭირავს. სააქციო ბირჟას შეუძლია მეტოქეთა ვაჭრობაში ჩაერიოს, ფიუჩერსების ბაზარს იქ მიმდინარე ვაჭრობის კონტრაქტებზე საკუთრების უფლება აქვს, რაც ძირითადი ინდექსების მეპატრონესთან ისეთი სალიცენზიო შეთანხმების შედეგია, როგორებიცაა S&P 500, და NASDAQ 100. ახალ ბირჟებს თავისუფლად შეუძლიათ მსგავსი კონტრაქტების წარმოდგენა, მაგრამ მათი იდენტურობა გამორიცხულია.
ვაჭრობაში ყველაზე მტკიცე გასაღების მქონე დერივატივების ბირჟები ისინი არიან, რომლებსაც საკუთარი გამომთვლელი, დამხმარე ოფისები გააჩნიათ, მაგალითად, Eurex, CME-ი, მათ შეუძლიათ კლიენტებს შედარებით იაფი და სწრაფი წინადადებები შესთავაზონ. ასეთი ვერტიკალური ინტეგრაცია სადავო საკითხია და ის ხანგრძლივად ვერ იარსებებს. წარსულში ევროპის საბჭომ ქარაგმების მეშვეობით განაცხადა, რომ შეიძლება გერმანიის ბირჟა აიძულოს გამომთველელი პალატისგან განთავისუფლდეს, თუმცა ამ მომენტისთვის ზეწოლა აღარ შეიმჩნევა.
ექსპერტები აცხადებენ, რომ ბირჟებს კიდევ აქვთ ერთი მიზეზი, რის გამოც სურთ საკუთარი გამომთვლელი პალატების ჰქონდეთ – ამ გზით მათ შეუძლიათ მომხმარებლებს დამხმარე ოფისის სერვისი შესთავაზონ. ეს ინვესტორებს შესაძლებლობას აძლევს ყველგან შეამცირონ მთლიანი კაპიტალის მოცულობა, რომელიც დასაფარ პოზიციაზე უნდა გადავიდეს. ამით შესაძლებელია კაპიტალის დიდ ნაწილზე მრავალი ფსონი გაკეთდეს. ყველაფერთან ერთად, ის ბირჟები, რომლებსაც გამომთვლელი პალატები აქვთ, დარწმუნებულნი არიან, რომ მათ გიგანტური არასაბირჟო დერივატივების ბაზრებიდან ბიზნესების ხელიდან გამოგლეჯა შეუძლიათ.
გამარჯვებულის გამოვლენა საკმაოდ რთული იქნება. თუ Chikago Merkantile Exchange-ი მოახერხებს ჩიკაგოს სავაჭრო პალატასთან შეთანხმებას, მაშინ ეს ბირჟა კონკურენტებს ჩამოიტოვებს, თუმცა ზოგიერთები უნდობლობის საფუძველზე გარიგების დაბლოკვას ითხოვენ. InternationalExchange-ის გამარჯვება Wall Street-თან მიმართებაში აისახება, ამიტომ Chikago Merkantile Exchange-ი სამიზნედ NYMEX-ს აირჩევს.
Deutshe Borse-ის ISE-სთვის გაკეთებული შეთავაზებაც შეიძლება რეალური წარმატების საწინდარი ვერ გახდეს.Hedge ფონდებს, რომლებსაც გერმანიის ჯგუფის ნახევარზე მეტი უჭირავთ, ამჯობინებენ მეწილეებისთვის ნაღდი ფულის დაბრუნებას. ერთ-ერთი მათგანი Atticus Capital-ი, 11%-ზე მეტი წილით, განრისხებულია მეწილე კონცერნების უგულებელყოფის გამო. ამასობაში კი ზოგიერთი Hedge ფონდი, რომლებსაც ლონდონის ბირჟის 10-20% ეკუთვნის და უკვე მოსარჩლეც გამოიცვალეს, მშვიდად ეძებენ უკეთეს შემოთავაზებებს. ისე სჩანს, თითქოს ბირჟებმა ძველ ბროკერთა დამაკავშირებელი ძაფები გადაჭრეს და სხვა მფლობელებს ეძებენ.
გარიგებების წარმოებაზე ზეწოლა არსებობს. სინამდვილეში, ლონდონის ბირჟამ ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბა და მარტში მიმდინარე მოგება 55%-ით გაზარდა. მას ამოძრავებს რწმენა, რომ ბირჟებმა გლობალიზაციის პროცესში ჩართული საფინანსო ინდუსტრიები უნდა ჩაიჭირონ და იმის შიში, რომ შესაძლოა ვინმეს ჩამორჩეს.
ექსპერტები დარწმუნებულნი არიან, რომ მომავალი იმ ბირჟებს ეკუთვნით, რომლებიც მომხმარებელს პროდუქტების მთლიან კალათას შესთავაზებენ – ფასიან ქაღალდებს, სავაჭრო ფონდებს, ფიუჩერსებს, დერივატივებს და კიდევ რამდენიმე დროის ზონას. ალბათ ის მართალია. 30 ტრილიონ დოლარად ღირებული ვაჭრობა საკუთარ პლატფორმაზე, რომელიც უახლოეს მეტოქეს – NYSE Euronext ოთხჯერ აღემატება, მას გიგანტად გახდომის კარგ ასპარეზს უქმნის, მაგრამ თქვენ ჩამოხვალთ ფსონს? ალბათ უკვე დროა აშშ-ის ფიუჩერსების ბირჟამ ორმაგი ფიუჩერსების მზადებას მიჰყოს ხელი.