აზიის ეკონომიკის კატასტოფა 10 წლის თვალსაწიერიდან

მოამზადა ნინო არველაძემ

აზიის ფინანსური კრიზისის შემდეგ 10 წელი გავიდა, კატასტროფის შემდეგ რეგიონი კვლავ მომგებიან პოზიციაზეა. დაძლია თუ არა აზიამ კრიზისი და კიდევ უშვებენ თუ არა აზიელები შეცდომებს?

1997 წლის 2 ივლისს აზიის ფინანსურმა კრიზისმა ოფიციალური სახე მიიღო. ამ დღეს ტაილანდს ყველა უცხოური ვალუტის რეზერვი ამოეწურა და საკუთარი ვალუტის სპეკულაციური თავდასხმებისგან დაცვა ვეღარ შეძლო. კრიზისის პირველი ნიშნების გამოჩენისთანავე ინვესტორებმა ფული დაიბრუნეს – ინვესტიიების გადინება განსაკუთრებით ინდონეზაში, მალაიზიასა და სამხრეთ კორეაში აღინიშნა.
ჰონკ-კონგი, ფილიპინები, სინგაპური და ტაივანიც ძლიერ ქარიშხალში აღმოჩნდნენ. მსოფლიოს მანამდე არასოდეს უნახავს ფინანსური ბაზრისა და ეკონომიკის ასეთი სწრაფი კოლაფსი. ათი წლის შემდეგ ბევრი დარწმუნებულია, რომ ქვეყნების ეკონომიკა საბოლოოდ გამოჯანმრთელდა, მაგრამ ბევრი აღმოსავლეთ აზიის კიდევ ერთ ფინანსურ შოკს წინასწარმეტყველებს.
აზიის 1997 წლის კრიზისის გამომწვევ მიზეზებად ფინანსური სისტემის სუსტ კომბინაციებს, ეკონომიკის უცხოური კაპიტალისთვის მეტისმეტად გახსნას და დოლარისა და ადგილობრივი ვალუტის ურთიერთდამოკიდებულებას ასახელებენ. 1995-1997 წლებში დოლარის კურსი მკვეთრად გაიზარდა და იგივე დაემართა აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებსაც, მომხდარმა კი მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის გაღრმავება გამოიწვია. 1996 წელს ტაილანდის დეფიციტმა მშპ-ის 8%-ს მიაღწია, რამაც ინვესტორებიც დააფიქრა. თუმცა პრობლემა მხოლოდ ვალუტაში არ იყო. მრავალი მიზეზის გამო ტაილანდი სასოწარკვეთილებაში აღმოჩნდა და ხალხს ცენტრალური ბანკის რეზერვის გაძლიერებისკენაც კი მოუწოდებდა (ოქროს ჩაბარების ხარჯზე). ინდონეზიური რუპია დოლართან მიმართებაში 86%-ით დაეცა. ტაილანდის, სამხრეთ კორეის, მალაიზიისა და ფილიპინების ვალუტების კურსი 40-60%-ით შემცირდა. აქციონერთა ზარალი დოლართან მიმართებაში 75%-ს შეადგენდა. მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი სამუშაო ადგილებს კარგავდა. ბევრი აცხადებდა, რომ აზიის ეკონომიკა გარდაიცვალა და ამის მიზეზად მკვეთრ ეკონომიკურ განვითარებას ასახელებდნენ.
კვლავ აზია
10 წლის შემდეგ აზიის ფინანსური ბაზრები კვლავ აღმავლობის გზაზე დადგნენ და რეგიონი კვლავ მსოფლიოს შურის საგანია. უკანასკნელი 3 წლის განმავლობში აზიის საშუალო წლიური ზრდა 8%-ია, ის კრიზისის წინა მდგომარეობას დაუბრუნდა. ანალიტიკოსები აცხადებენ, რომ საჭირო რეფორმების გატარების შემდეგ კრიზისის მსხვერპლნი უფრო დინამიურნი არიან. თუმცა მოწინააღმდეგეები ახალ კრიზისსაც არ გამორიცხავენ. 8%-იან წლიურ ზრდაში შედის ჩინეთისა და ინდოეთის წვლილი, რომლებსაც 10 წლის წინანდელთან შედარებით უფრო დიდი ეკონომიკები გააჩნიათ. აზიის განვითარების ბანკი აცხადებს, რომ აზიამ საკუთარი თავი ყველაზე ცუდად 1997-98 წლებში წარმოადგინა. რეგიონმა ვერ შეძლო ინვესტიციების რეაბილიტაცია. ტაილანდსა და ინდონეზიაში საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა კიდევ უფრო უარეს მდგომარეობაშია, ვიდრე ეს დეკადის წინ იყო, ბიზნესი კი პოლიტიკური და ეკონომიკური პრობლემების გამო დაზარალდა. კრიზისამდე აზიას დიდი რაოდენობით ინვესტიციები ჰქონდა მიზიდული, ხოლო კრიზისის შემდეგ ინვესტორები აზიასთან კავშირს თავს არიდებენ, ამიტომ ფინანსური სექტორი მნიშვნელოვნად შეიზღუდა. მით უმეტეს, როდესაც ყველა სახის კვლევა ამტკიცებს, რომ ინვესტიციებისა და ეკონომიკის ზრდის ასპექტში მთავრობის ხარისხს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. სამწუხაროდ, პრობლემებია აღმოსავლეთ აზიის მთავრობის ხარისხთან დაკავშირებით. მსოფლიო ბანკმა 6 კრიტერიუმით შეაფასა ინდონეზიის, მალაიზიის, ფილიპინების, სამხრეთ კორეის მმართველობა, კრიტერიუმებია: პასუხისმგებლობა, პოლიტიკური სტაბილურობა, მთავრობის ეფექტურობა, მარეგულირებლების ხარისხი, კანონის უზენაესობა და კორუფციის კონტროლი. თუ 2005 წლის მონაცემებს 1996 წლისას შევადარებთ, ნათელი გახდება, რომ აღმოსავლეთ აზია უკუსვლით მიდის, სამთავრობო ქულების მაჩვენებლის გაუმჯობესება მხოლოდ სამხრეთ კორეამ მოახერხა.
ბევრია გასაკეთებელი ფინანსურ სექტორშიც. თუმცა გაუმჯობესებული შიდა კონტროლისა და კონტროლირებადი სტანდარტების წყალობით ბანკები უფრო მოქნილები გახდნენ.
ოპტიმისტები აცხადებენ, რომ აზია უფრო ძლიერი და მოქნილი გახდა და რეგიონმა ბევრი კრიზისი გადალახა. აზიის ქვეყნებს მიმდინარე ანგარიშის მოგებები აქვთ და მათი საგარეო ვალებიც შემცირებულია. არავინ ვარაუდობს აზიის კრიზისის განმეორებას, თუმცა ანალიტიკოსები აცხადებენ, რომ აღმოსავლეთ აზიის პოლიტიკოსებმა აზიის კრიზისიდან ვერაფერი ისწავლეს. ვალუტის გაცვლითი კურსები კვლავ დოლართანაა მიბმული, რაც შესაძლოა ახალი, მაგრამ განსხვავებული სახის კრიზისის საფუძველი გახდეს – აქტივების ბაზრის ბუმი და გადაწვა. მთავრობები ვალუტას ხელოვნურად აიაფებენ, 1997 წელს განვითარებადი აზიის მთლიანი რეზერვი 250 მლრდ დოალარი იყო, მიმდინარე წელს კი – 2.5 ტრილიონი დოლარი. რეზერვების ზრდის დიდი სურვილი გასაგებია, მაგრამ ის ახლა ყოველგვარ ზღვარს აჭარბებს, შესაძლოა მოხდეს ფულისა და კრედიტის მოზღვავება და სავალალოდ გაიზარდოს ინფლაცია.
დიდი სხვაობა
ჩინეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელია ვალუტის ფიქსირებული კურსი და მიმდინარე ანგარიშის ნამატი. აზიის კრიზისის მსხვერპლებმა დაუშვეს ის, რომ ძვირად შეაფასეს საკუთარი ვალუტები დოლართან მიმართებაში, რასაც ჩინეთი არ აკეთებს. ჰონკ-კონგიც დოლართან მიმართებაში სტაბილურ ფასს ინარჩუნებს. 2004 წლის შემდეგ მალაიზიის, ინდონეზიის, ფილიპინების, სამხრეთ კორეისა და ტაილანდის რეზერვები მხოლოდ 1/3-ით გაიზარდა, ჩინეთის კი გაორმაგდა.
საზოგადოებაში მიღებული აზრი, რომ ამ ეკონომიკების მიმდინარე ანგარიშს ნამატი აქვს, სხვას არაფერს ამტკიცებს, თუ არა იმას, რომ მათი ვალუტა არასწორადაა შეფასებული, თუმცა შიიძლება ეს აქსიომაც გაზვიადებული იყოს. ჩინეთს მართალია დიდი მოგება აქვს, მაგრამ კრიზისგამოვლილი ქვეყნებიდან მხოლოდ მალაიზიას აქვს დიდი ნამატი (მშპ-ის 11%). სამხრეთ კორეის, ტაილანდისა და ინდონეზიის საშუალო ნამატი მშპ-ის 1%-ია.
ბევრ ქვეყანაში უცხოური ვალუტის რეზერვებს ფულისა და ინფლაციის ზრდა არ გამოუწვევიათ. გასული წლების განმავლობაში კრიზისულ ქვეყნებში ფულის მიწოდება 10%-ით გაიზარდა, ჩინეთში კი – 17%-ით, სადაც ინფლაციის დამაკმაყოფილებელი მაჩვენებელია. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის აზიის რეგიონული ეკონომიკის მიმოხილვაში ნათქვამია, რომ რეგიონის ქვეყნების ეკონომიკებს გადაწვა არ ემუქრებათ. თუმცა აზიის ბევრ ქვეყანაში საბინაო ბაზარზე ფასები შემოსავლების შესაბამისად არ გაზრდილა. იზრდება წილების ღირებულება, თუმცა იგივეს თქმა არ შეიძლება მოგებაზე. ფაქტია, რომ ჩინეთი აზიის რეგიონის მთავარი მოთამაშეა, აზიის ბევრმა ქვეყანამ ჩინეთის ექსპორტი დაკარგა. ჩინეთის მოთხოვნა ნედლეულზე იზრდება, ამიტომ ძვირდება ფართო მოხმარების საქონელი. ჩინეთი აზიის ექსპორტის 22%-ს აწარმოებს. ჩინეთის ექსპორტის შედეგად შემცირებულია აზიის მცირე ქვეყნების წილი გლობალურ ვაჭრობაში, თუმცა მათი ექსპორტის წარმოება სტაბილურად იზრდება.
მცდარი სწავლებანი
შეიძლება თუ არა ჩინეთი მომდევნო კრიზისის წყაროდ იქცეს? კაპიტალის მკაცრად კონტროლის გამო 1997-1998 წლებში ჩინეთი ნაკლებ ეფექტურად გამოიყურებოდა. შეიძლება მომავალში ჩინეთის მაგალითი უარყოფითი კუთხითაც განიხილონ – ის ვალუტის კურსს ხელოვნურად არეგულირებს და უზარმაზარ რეზერვს ქმნის. საკამათოა ჩინეთის სავალუტო პოლიტიკაც – სესხებზე ძალიან დაბალი საპროცენტო განაკვეთები, რაც სააქციო ბაზარზე დიდი ფულის შედინებას იწვევს. შეიძლება ჩინეთში მცირე პრობლემების გამოჩენისთანავე ნერვიულმა ინვესტორებმა აზიაში განხორციელებული ინვესტიციები კვლავ შეწყვიტონ, მაგრამ უცხოური ვალუტის დიდი რეზერვი კაპიტალის სერიოზულ გადინებას თავიდან აიცილებს.
სიფრთხილე და დიდი მუშაობა მართებთ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების მმართველებს, რომლებსაც მისაღები ეკონომიკა და მოქნილი საბანკო სისტემა სჭირდებათ. იგივე უნდა ითქვას ვალუტის გაცვლით კურსზეც, რომელიც გავლენას შიდა მოთხოვნასა და ექსპორტზე ახდენს. აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებმა ბიზნეს და საინვესტიციო კლიმატი უნდა გააუმჯობესონ, სანამ ჯერ კიდევ არ არის გვიან.